लिच्छविकालीन गुथि
लिच्छवीकालया गुथि थौंकन्हय्या गुथिसिबें छुं भचा पाः । थौंकन्हय् धार्मिक ज्याय् बाहेक लौकिक जीवननाप गुथिया उलि स्वापू खनेमदु । उकिं गुथिप्रति थौंकन्हय् आस्था नं म्हो जुयावंगु दु । तर लिच्छविकालय् धार्मिक नापनापं लौकिक जीवनय् नं गुथिं ज्या याःगु अभिलेखपाखें सीदु । लिच्छविकालय् कीर्ति मतसे म्वायेगुयात धाःसा जीवन व्यर्थ जुइगु खँ संवत् ४९२ (वि.सं ६२८)या मंगलबजाःया भारविया अभिलेखपाखें थुइका कायेफइ । कीर्ति तलकि पुण्य दइ, थ्व जन्म व मेगु जन्मतक नं थुकिया पुण्य प्राप्त जुइ धकाः मिसा छम्हेसिया किन्नरी जातकया बाखंया चित्र च्वयातःगु चैत्य दयेकाः दँय्दसं संघयात भोजन याकीगु गुथि तयाः उकिं वइगु फलपाखें मेगु जन्मय् थः मिजं जुइ धकाः कामना याःगु दु । संवत् ५२६ (विसं ६६२) शिवदेव प्रथमया लेलेया अभिलेखय् गुथि नीस्वन धाःसा खुइद्वःदँ स्वर्गय् वास जुइ अले गुथिया जग्गा हरण यात धाःसा उलि हे दँ नरकय् च्वनेमाली धकाः च्वयातःगु दु ।
सुं नं व्यक्ति वा शासकं धार्मिक वा लोकहितया ज्या पूवंकेगु लागि चल अचल सम्पत्तियात छ्यलाः निश्चित उद्देश्य पूवंकेगु लागि गुथि नीस्वनातइ । गुथि निथी खनेदु । छगू थः हे परिवारया सन्तान दरसन्तानं न्ह्याकीगु व निगू गुथि धयागु थः परिवारसिबें पिनेयापिंसं न्ह्याकीगु, गुकी परिवारपिनिगु अधिन वा स्वामित्व दइमखु । लिच्छविकालय् भगवद्वासुदेवब्राम्हण गोष्ठी, प्रणाली (लः त्वंकः वनीगु) गोष्ठी, प्रदीप (मत बीगु वा च्याकः वनेगु) गोष्ठी, मल्लयुद्ध (कुस्ती म्हितेगु) गोष्ठी, धूप (धुं–धुपाँय्या व्यवस्था यायेगु) गोष्ठी, इन्द्र (द्यः विशेष) गोष्ठी, वादित्त्र (बाजा स्यनेगु) गोष्ठी, अर्चा (मूर्ति) गोष्ठी, ध्वजा (ध्वाँय्या बन्दोबस्त) गोष्ठी, ब्रम्हासानिध्य (वर्गविशेष) गोष्ठी, प्रवहण (यातायात÷गाडी) गोष्ठी, पानीय (लः) गोष्ठी आदि गुथि थःथःगु आस्था कथं निःस्वार्थ रुपं न्ह्याकाः वंगु दु ।
नेपाःया इतिहासय् इलय्–ब्यलय् तत्कालीन गतिविधिया छुं अंश अंकित यायेगु याना वयाच्वंगु दु । थ्व शिलालेखया रुपय् सुरक्षित नं जुयाच्वंगु खनेदु । थज्याःगु शिलालेख तयेगु झ्वलय् गुथिया व्यवस्थाया खँ नं च्वयाःतःगु दु । थजागु शिलालेखय् न्हापायापिं जुजुया नां व मिति समेतं तयाः च्वयातयेगु यानातल । थज्याःगु शिलालेखया अभिलेख लिच्छविकालनिसें खनेदुगु जुल । दकलय् न्हापां चाँगुनारायणया मानदेव संवत् ३८६ (वि.सं. ५२१) इ कियातःगु शिलालेखय् गुथि खँग्वः छ्यलातःगु जुल । थ्व ईया थ्यंमथ्यं २५० गू अभिलेख मध्ये ४८ गू अभिलेखय् गुथिया बारे न्ह्यथनातःगु दु । लिच्छविकालय् छुं नं धार्मिक, सामाजिक, लौकिक ज्यायात सामूहिकरुपं जानाः अःपुक पूवंकेया निंतिं गुथि नीस्वनातइगु खनेदु ।
– स्वयम्भूइ च्वंगु छगू अभिलेखय् ‘…..क्षेत्रञ्चाक्षयं दत्तं (श्री) मान विहारे’ धकाः च्वयातल । श्रीमान विहारयात बुँ दान यानाः लः त्वंकेगु व्यवस्थाया लागि गुथि तयातःगु जुल ।
– फम्पिइ च्वंगु अंशुवर्माया पालय्यागु छगू अभिलेखय् सकल जगदुदन्या शान्तये शीत तोया, मिह यतिवरवासे पातयित्वा प्रणालीम् । धकाः च्वयातल । संसारया प्याःचाःगु तंकेत थन भिंपिं भिक्षुपिं वास याइगु विहारय् हिति तयाः गुथिया रुपय् तयातल ।
– ने.सं २१३ गुंलाथ्व श्रावणशुक्ल त्रयोदशी वज्रशील महाविहार इकुबहाःया बज्राचार्य धर्मसिंहं जग्गा तयाः स्वयम्भू वैरोचनय् द्यः खेचायेके गुथि तयाथकल ।

मल्लकालीन गुथि
अथे हे मध्यकालया अभिलेख स्वयेबलय् नं लौकिक व धार्मिक नितां गुथि खनेदु । द्यः सतः गजू, मन्दः, किसि, सिंह, तोलं, इलां छायेगु, सख्वाः पायेगु, चाकःमत च्याकेगु, पालं याकेगु, संल्हूभ्वय् न्यायेकेगु, दँय्दसं न्यायेकीगु जात्रा पर्वय् बाजं थायेगु, द्यः, हिति, तुं, पुखू सफा यायेगु, च्वयेकः वनेगु, पुजाविधि ब्वयेगु लागि नं गुथि तयावंगु खनेदु । स्वयम्भू, पशुपति, गुह्येश्वरी, चाँगुनारायण, यल करुणामय, थीथी विहार, द्यः, देगः, सतः संरक्षणया लागि छगू जक मखु, आवश्यकता कथं प्रत्येक मनूतय्त जिम्मेवारी बियाः गुथि न्ह्याका वयाच्वंगु दु, गुकिया कारणं थौंतक नं उगु ईया गुलिखे गुथि निरन्तर न्ह्यानाच्वंगु दु ।
स्वयम्भू चैत्य छगूया जक दसु कायेगु खःसां अनगिन्ती गुथि दु । महादीप च्याकेगु गुथि, तुतः ब्वनेगु गुथि, वा वयेकेत प्रार्थना याइगु गुथि, शान्तिपुरय् महापुजा गुथि, लक्षावती पाठ यायेगु गुथि, शान्तिपुरय् लुँवहः छायेगु गुथि, शान्तिपुलिइ दुहां वनेगु गुथि, मञ्जुश्री तनय् पाल्चा च्याकेगु गुथि, नासःपुजा गुथि, घाँय् पुइगु गुथि, पुलुं भुनेगु गुथि, माकःयात कःनि ह्वलेगु गुथि, स्वयम्भू व हारतियात भुजा छायेगु गुथि, दे आचार्य गुथि, न्हाय्कं क्वाति त्वंकेगु गुथि, सायात छ्व नकेगु गुथि, न्हय्सः साय्मितय्गु गुथि, पताः छायेगु गुथि, पंचबुद्धया भुतिमालि ब्वयेकेगु गुथि, बुसाधं गुथि, वहःया पलेस्वां छायेगु गुथि, पंचबुद्धयात तिसां तिइके गुथि, खेचायेके गुथि, धकिं प्यने गुथि, आरती गुथि, न्हिसिवा कलः गुथि, महास्नान गुथि, यःसिं बुसाधं गुथि, फर्किबाटा बुसाधं गुथि आदि । लिच्छविकालय् थें मल्लकालय् नं गुथि व्यवस्थायात व्यवस्थित व कघायेत राज्यपाखें खास हे छुं नं निकायया व्यवस्था यानातःगु मदु । थुगु ईया गुथि व्यवस्था सत्य धर्म, निष्ठा व इमान्दारीइ निर्भर खः ।
– नेसं ८१५ (वि.सं १७५२) स भूपालेन्द्र मल्ल व भुवनलक्ष्मीपिंसं चाँगुनारायणया कीलेश्वर महाद्यःयात बुँ दान बियाः गुथि तःबलय् ‘थ्व दान धर्मकीर्ति राजा व प्रजां च्वयातःथें यात धाःसा अश्वमेध यज्ञ, वाजपेय यज्ञ, कपिल गाई हजार दान याःगु थें फल, आयु व आरोग्य बृद्धि जुइ । सुनानं स्यंकल धाःसा गौहत्या पञ्चमहापाप लाइ धयातःगु दु ।
– नेपालभाषां च्वयातःगु गंबहाःया छगू दानपत्र कथं अनया निम्ह बज्राचार्यं बहाःया क्वाःपाःद्यः चैत्य व आगमय् पुजा यानाः दँय् दँय् गुथि, न्यायेकेत बँु व छेँ दातव्य तयाबिल । थ्व इलय् धार्मिक गुथि नापनापं सामाजिक गुथि गथेकि जंगल सुरक्षा यायेगु, सीगुथि, सनाःगुथि, बिचाःगुथि आदि न्ह्याकातःगु दु ।

शाहकालीन गुथि
पृथ्वीनारायण शाहं नेपाःगाः त्याके धुंकाः नं नेपाःगाःया मनूतय्त पृथ्वीनारायण शाहं न्हापा गथे खः अथे हे गुथि न्ह्याकेगु अनुमति बिल । नरभूपाल शाहं पृथ्वीनारायण शाहयात ख्वपया जुजु रणजित मल्लया काय वीरनरसिंहनाप त्वाय् चिंकाः स्वदँतक च्वन । उगु इलय् नेपाःया सामाजिक, धार्मिक व गुथिया बारे नं सीकाः लिहां वंगु जुल । उकिं थम्हं त्याके धुंकाः नं न्यायेकाच्वंगु गुथिइ छुं हिउपाः हयेगु मयाः । शाहकालय् नं आपालं गुथि दु । मुर्दादाह गुथि, आर्यघाटय् हःपिं बिरामीतय्त स्याहार–सुसार यायेगु गुथि, सायात चि नकेगु, माकःयात कःनि नकेगु, द्वहंयात दाना–लः बीगु, देगःबखुंतय्त नकीगु, तीर्थयात्रीतय्त सदावर्त इनेगु गुथि नीस्वंगु खनेदु । थुबलय् गुथियात संस्थागतरुपं न्ह्याकेगु ज्या जुल । थुगु इलय् गुथियात लिपिबद्ध यायेगु ज्या जुल । गुथिया अध्ययन यायेगु ज्या शाहकालय् वयाः जुल । पृथ्वीनारायण शाहं दोलखाय् तुलाराम पाँडेयात अनया बिर्ता, गुथि, थितिया बन्दोबस्त याकूगु खं नं गुथियात उगु इलय् यथावत् कायम यायेगु नीति काःगु सीदु । राजा–प्रजां नीस्वंगु गुथिइ छुं नं कथंया मगाःमचाः जुल धाःसा उकी थपथाप यानाः गुथियात निरन्तरता बीमाः धयागु मान्यतायात शाहकालय् कायम याःगु खनेदु । दोलखा भीमेश्वरय् मल्लकालीन राजा महीन्द्र सिंहं भीमेश्वरया पुजा यायेत बुँ तयातःगु मगानाः वि.सं. १८५० य् रणबहादुर शाहं बुँ तनाबिउगु अभिलेख पाखें सीकेफु । लिच्छविकालंनिसें थौंतकया गुथिया प्रकृतियात स्वयेबलय् धार्मिक, लौकिक, सामाजिक, पारलौकिक उद्देश्य पूवंकेगु लागि थीथी गुथि पलिस्था यानावंगु खनेदु । थज्याःगु गुथिया व्यवस्थापन यायेगु लागि सामाजिक बहिष्कार, धार्मिक ख्याच्वः बीगु याना वयाच्वंगु दु । गुथि संचालनया नियम अभिलेखय् च्वयाः कर्तव्यबोध याकेगु व गुथि संचालन मयात धाःसा धार्मिक दण्डया व्यवस्था यानातःगु दु । यदि सुनानं गुथियात स्यंकेत स्वल वा स्यंकेगु ज्या यात धाःसा पंचमहापाप लानाः रौरव, अविचि नरकय् लाःवनी । पुस्तौं पुस्तातक निवंश, निसन्तान जुयाच्वनी, ब्राम्हण, मां, बौ, गुरु, सा स्यानाति हे पाप फयेमाली धकाः धयातल । थज्याःगु धार्मिक ख्याच्वः खनाः ग्यानाः वा धार्मिक आस्थाया कारणं गुथि थौंतक ल्यनाच्वंसां नं आः वयाः बुलुहुं विकासक्रमय् ह्रास जुजुं वयाच्वंगु दु ।