भाजु अनुपसिं सुवाल बाः अनिलसिं सुवाल व मां अञ्जाम सिं सुवालया कोखं ई.सं १०६९ मार्च १२ कुन्हु येँय् जन्म जुयादीगु खः । भाजु अनुपसिं सुवाल बाखं, चिनाखँ, च्वखँ, प्याखं आदि विविध विधाय् ल्हाः न्ह्याःम्ह च्वमि खः । अथेहे वय्कः छम्ह सक्षमम्ह प्याखं निर्देशक नं खः । वय्कःया पिदंगु कृति थुकथं दु– यःम्हेसिया नामय् (गजल), कथहं (उपन्यास), नेवाःभासं रेडियो प्रसारण (खोज, सन्२०२०) । वय्कलं थम्हं हे च्वयाः निर्देशन यानाः मंचन यानादीगु प्याखं खः– क्वसल्वहँ व झी नं द्यः जुइनु ।
भाजु अनुपसिं सुवालजु ह्याउँनिभाः संस्थाया संरक्षक, सगं पुचःया महासचिव लिसें ज्यापु महागुथिया न्हापायाम्ह महासचिव व ग्वय्स्वां पुचःया न्हापायाम्ह नायः नं खः ।
मां मथुरादेवी व बा रामभक्त प्रधानाङ्गया कोखं ने.सं १०६७ स येँया किलागः त्वालय् मय्जु अपर्णा प्रधानया जन्म जूगु खः । अपर्णा प्रधान नेपालभाषाया मिसा च्वमिपिं मध्यय् दकलय् अप्वः अर्थात् २८ गू स्वयाः अप्वः विविध विधाया सफू च्वयादीम्ह स्रष्टा खः ।
ताः ईतक त्रि.वि.विया प्रशासनिक सेवाय् आवद्ध जुयादीम्ह मय्जु अपर्णां सेवां र्निवृत जुसां निसें सफू च्वयाः नेपालभाषाया सेवाय् थःत फ्यानादीगु खः । नेपालभाषा गद्यसाहित्यया फुक्क विधाय् धैथें च्वसा न्ह्याकादीम्ह अपर्णाया थौंतकया दुने बाखं, उपन्यास, निबन्ध, समालोचना, आत्मवृतान्त यानाः मुक्कं २८ गू सफू पिदने धुंकूगु दु । थ्वय्कःया च्वसां न्यागू बाखं सफू – स्वय् नगू (ने.सं. ११२७), ईया बाखं (ने.सं. ११३०), नीलः (ने.सं. ११३१), जि भमचा कतांमरी (ने.सं ११४०), यान्त्रिकपुर (ने.सं११४१) पिदने धुंकूगु दुसा सुमन (ने.सं.११३६), खग्रासं मुक्त मिला (ने.सं.११३६), लुमन्ति (ने.सं.११३६), ल्यासे अजि (ने.सं.११३६), मां (ने.सं.११३६), लाय्लामा (ने.सं.११३८), करुणा (ने.सं.११३९), समर्पण (ने.सं.११४१) व म्हसीकेमफुम्ह मनू (ने.सं११४१) यानाः गुंगू उपन्यास पिदने धुंकूगु दु । सामाजिक व समसामयिक विषययात चु दयेकाः च्वसा न्ह्याकादीम्ह थ्वय्कःया बाखं, उपन्यासया मूलभूत प्रवृत्ति यथार्थवाद व आदर्शवाद खः । थ्वय्कःया फुक्क धयाथें बाखं उपन्यास नेपाःया सामाजिक परिवेशय् निर्माण जुयाच्वंगु दुसा, अन्याय अत्याचारया विरोध यायेगु पलेसा सहनशील जुयाः समस्या ज्यंकेगुपाखे उन्मुख जुइगु थ्वय्कःया बाखं उपन्यासया विशेषता जूगु दु । सह यायेगु सहस्र गुण धापूयात बाखं, उपन्यास पाखें सन्देश प्रवाह यायेगु थ्वय्कःया तातुना खनेदु ।
निबन्ध विधाय् मय्जु अपर्णाया झिंच्याफ्वः स्वां (ने.सं. ११२५), भावना (ने.सं. ११३०), पुण्यमूमि नेपाः (ने.सं. ११३१), खिउँगु आलखय् थीगु नगु (ने.सं११३९), जिज्ञासा (११४१) यानाः न्यागू सफू पिदंगु दु । अथेहे समालोचना सफू जःया जः (ने.सं.११२९), कुतः (ने.सं.११३०), स्वदुवाः (ने.सं.११३७), राजाया कृति जिगु दृष्टि (ने.सं.११३८), झीगु साहित्यय् मथुरा साय्मि (ने.सं.११४०), न्हाय्कं (ने.सं.११४१) व प्रतिबिम्ब (ने.सं.११४२) पिदंगु दु । अथेहे निगू जीवनी सफू– जि व जिगु ई (ने.सं. ११३८), पुर्नजन्म (ने.सं. ११४२) पिदंगु दुसा थ्वय्कलं नेपाल संस्कृति लय्पौया सहसंरक्षक व नेपालभाषा परिषद्या आजिवन जः जुयाः नं थः मांभाय्या सेवा यानादीगु दु ।
थः शारीरिक रुपं असक्त जुयाः नं, निकःतक कोमाय् लायेधुंकूम्ह खयाः नं लासाय् हे च्वनाः नं थःगु माभासं सफू च्वयेगुली निरन्तरता बियाच्वनादीम्ह, सफू च्वयेगु जक मखु अझ फुक्क धयाथें सफू थःगु हे खर्चं पिकयाः नेपालभाषाया सेवा यानादीम्ह चकंगु नुगः, उच्च मनोबल, प्रतिभाया धनी अपर्णा प्रधान सकसिगु नितिं प्रेरणाया श्रोत खः । थज्याःगु योगदानया कदर यानाः वय्कःयात थीथी संस्थां सिरपाः तथा सम्मान प्रदान याःगु दु गथे— रेवती रमणानन्द श्रेष्ठ धार्मिक लेख सिरपाः (ने.सं. ११२८), ठाकुरलाल सिरपाः (ने.सं. ११२८), जरिमैँया साखः लुमन्ति सिरपाः (ने.सं. ११३६), कुतः राजदास साहित्य हःपाः सिरपाः पाखें थ्वय्कःयात छाय्पिइ धुंकूगु दुसा मातृभाषा प्रतिष्ठान पाखें नं थ्वय्कःयात सम्मान (ने.सं ११०४३) देछाःगु दु । अथेहे आख्यानकार मथुरा साय्मिं आह्वान यानादीगु उपन्यास धेंधेंबल्लाः कासाय् थ्वय्कःया उपन्यास समर्पणं (ने.सं. ११४१) न्यागूगु थाय्या सिरपाः त्याकेत ताःलाःगु खः ।
अमरबहादुर ताम्राकारया जन्म ने.सं १०५० य् अबु हर्षमानसिंह ताम्राकार व मां हेरामाया ताम्राकारया कोखं येँया न्हाय्कंत्वालय् जूगु खः । थ्वय्कःया साहित्यिक नां अमरबहादुर तबः खः । थ्वय्कलं थःगु च्वसा कविता तथा अनुवादया ख्यलय् न्ह्याकेगु यानादीसां थ्वय्कःयात अनुवादक कथं म्हसीकेगु याः । भाजु अमरबहादुर ताम्राकार अंग्रेजी भाषाया सफू नेपालभाषां अनुवाद याःपिं नेपालभाषाया न्हापां न्हापांयापिं अनुवादकपिं मध्ये छम्ह खः । थ्वय्कःया नेपालभाषां न्हापां पिदंगु च्वसु वंम्ह पासायात (थौंकन्हे, ३/४—५ ने.सं १०७३) खःसा अनुवादया सफू खः गुलिभरया यात्रा छगूगु (ने.सं १०८५) व गुलिभरया ब्राण्डिग देशय् (ने.सं ११०५) नांगु नियात्राया सफू खः । थ्व सफू १०२५ याम्ह आइरिस लेखक जोनाथन स्वीफ्टया विश्वप्रसिद्ध गुलिभरस ट्राभल नांगु अंग्रेजी भाषाया सफूयात नेपालभाषां अनुवाद यानातःगु खः ।
मय्जु अमलदेवी शाक्यया जन्म ने.सं.१०९३ य् मां रत्नकुमारी शाक्य तथा अबु पुष्परत्न शाक्यया कोखं येँया ओमबहाः त्वालय् जूगु ख । कविता तथा बाखं ख्यलय् च्वसा न्ह्याकादीम्ह मय्जु अमलदेवीया न्हापांंगु च्वसु तत्कालिन न्हू विश्वभूमि पत्रिकाय् पिदंगु नुगः घाः कविता खःसा थुइकेमफुगु मर्म नांगु बाखं वय्कःयात बाखंमि कथं म्हसीकेब्यूगु न्हापांगु बाखं खः।
नेपालभाषाया न्हूपुस्ताया अग्रज कथाकारपिंमध्ये अमलदेवी नं छम्ह खः । बिनावंगु मतिना अमलदेवीया पिदंगु बाखं संग्रह खः । नेवाः समाजया परिवेशय् प्रेम, विवाह थेंज्याःगु मानवीय शाश्वत विषययात कयाः बाखं च्वइम्ह थ्वय्कःया अप्वः थें बाखनय् प्रेमया नामय् मिसाताय्त मिजंतपाखें जुइगु धोका, यातना व भाःतया मृत्युपश्चात मिसातय्सं भोगे यायेमाःगु पीडाया चित्रण दु ।
मय्जु अमिरमैँया रञ्जितया जन्म अबु नारायणप्रसाद रञ्जित व मां बाबामैंया रञ्जितया कोखं ने.सं. १०९१ तछलागा नवमि कुन्हु येँ मजिपाः, खड्ग चुकय् जूगु खः । गोरखापत्र संस्थानया वरिष्ठ कम्प्युटर अधिकृत अमिरमैया नेपालभाषाया छम्ह च्वमि, पत्रकार नापं अभियन्ता नं खः ।
थ्वय्कःया बाखं व चिनाखं बाखं दबू, ग्वय्स्वां, पलिस्था, लसकुस, लुमन्ति दबू आदि पत्रपत्रिकाय् पिदंगु दुसा सफूया रुपय् माओवादी जनयुद्धय् नेवाःतय्गु सहभागितायात कयाः च्वयातःगु जनयुद्ध व नेवाः प्रकाशित जूगु दु ।
पत्रकारिता विषय कयाः नेपालभाषाय् स्नातकोत्तर यानादीम्ह मय्जु अमिरमैंयां पत्रकार एल्भिस जोशीया नामं स्वनातःगु एल्भिस सिरपाः अथे हे सत्यहेरा अनुसन्धान सिरपाः कायेत ताःलाःगु दु । ने.सं ११०७ निसें नेपालभाषाया ख्यलय् छम्ह भाषिक अभियन्ता कथं दुहां झायादीम्ह अमिरमैँया थौं नं नेपालभाषाया थीथी संस्था गथे — नेवाः गुथिया संस्थापक सदस्य, झीगु स्वनिगः न्हिपौया समाचारदाता, बाखं दबू, नेवाः पत्रकार राष्ट्रिय दबू, नेवाः राष्ट्रिय मुक्ति मोर्चा, नेवाः मिसा दबूया दुजः आदि जुया नेपालभाषा तथा नेवाःजातिया उत्थानया ज्याय् सक्रिय जुयाच्वनादीगु दु ।
भाजु अमीररत्न ताम्रकार येँया मरुत्वालय् ने.सं. १०७८ कौलागा १४ कुन्हु बाः पन्नारत्न ताम्राकार व मां लक्ष्मीकुमारी ताम्राकारया कोखं जन्म जूगु खः । भाजु ताम्राकारं छधाः प्याखं, कविता, बाखं, ख्यालः, निबन्ध व समसामयिक राजनैतिक च्वसुत च्वयादी । वय्कःया ने.सं. १०९३ य् सिसाबुसा पत्रिकाय् जः नांगु कविता दकलेय् न्हापां प्रकाशित जूगु खः । वय्कःया पिदंगु बाखं सफू निकचा (ने.सं.१०९६) खः । नेपालभाषाया थीथी बाखं मुना व ख्यालः मुना सफुलिइ नं वय्कःया बाखं, ख्यालः दुथ्यानाच्वंगु दु । भाजु ताम्रकारजुं बाखं, कविता, प्याखं, ख्यालः समसामयिक बिसंगतियात कुलाः च्वयादी । मूलतः वय्कः जनपक्षीय धारयाम्ह च्वमि खः ।
भाजु अमीररत्नजु मलः, लुँस्वां, मिब्वाला, अन्तरक्याम्पस पत्रिकाया सम्पादक खः । वय्कलं गं ल्याः १ व नेवाः ल्याः १ व २ पत्रिकाया नं सम्पादन यानादीगु दु । अथेहे झीगु स्वनिगः न्हिपौ व नेवाः राज्य वाःपौया नं सम्पादक खः । भाजु ताम्राकारजुं अमीर, अमीर आर तुलाधर, आरता, राकेश उपनामं नं च्वसूत च्वयादी । वय्कः नेपालभाषा साहित्य खलः, नेवाः सचेतना सेवा समाज, नेपालभाषा च्वमि गुथि, तवः (ताम्राकार) समाज, नेवाः पिथना गुथिया संस्थापक खः । वय्कलं नेपालभाषाया ख्यलय् बियादीगु योगदानयात कदर यानाः ने.सं ११४३ स वयकःयात उदाय समाज पाखें नेपालभाषा सेवा सिरपाः प्रदान याःगु दु ।
भाजु अमृतमान स्यस्यः अर्थात अमृत स्यस्यः ने.सं. १०५७ कछलागा १० कुन्हु मां सुभद्रा श्रेष्ठ व अबु दर्शनमान श्रेष्ठया कोखं जन्म जुयादीगु खः । वय्कःया थाय्बाय् यपिंख्यः क्षेत्रपाटी खः ।
वय्कः मूलतः छम्ह सक्रिय भाषिक कार्यकर्ता खः। निबन्ध व मचासाहित्य च्वयेगुलिइ वय्कःया मन क्वसाः । वय्कलं कानून नांया चिबाखं झी पत्रिकाय् भाय्हिलाः प्रकाशित यानाः साहित्यिक लागाय् नं न्ह्यज्यानादीगु खः । वय्कःया प्रकाशित कृति– झी मस्त (ने.सं.१११३) नांगु सफू खः ।
मां लक्ष्मीशोभा व बौ हलमारत्न तुलाधरया क्वखं ने.सं. १०६७ दिल्लागा ११ कुन्हु येँया न्हाय्कंतला त्वालय् अमृतरत्न तुलाधरया जन्म जूगु खः । अंग्रेजी साहित्यय् स्नातकोत्तर यानादीम्ह वय्कः नेपालभाषाया छम्ह बहुप्रतिभाशाली च्वमि खः । वय्कलं स्कूलया विद्यार्थी जीवनंनिसें कविता रचनाय् च्वसा न्ह्याकादीगु खः । वय्कःया दकलय् न्हापां पिदंगु सुथ कविता ने.सं. १०८४ या सगं ल्याः ४ य् पिदंगु खः । वय्कःया मनूया नुगः, राजमति कविता सफू पिदनेधुंकाः स्वंगूगु सफू स्याक्कू नःम्ह मनू बाखं मुना ने.सं. १११७ स पिदंगु खः । वय्कलं कविता, बाखं, छधाः प्याखं व काव्य सम्बन्धी समालोचना नं च्वयादी । भाय् हिलेगुली (अनुवाद) नं वय्कःया च्वसा जः । वय्कःया भाय्हिलाः पिदंगु सफू थाइ संस्कृतिक परम्परा (ने.सं. ११०९), डाक्टर कलाः (उपन्यास) (ने.सं. १११०) खः । नेपालभाषाय् अमृतरत्न तुलाधरया म्हसीका प्रगतिवादी आधुनिक गद्य कवि खः । थ्वया नापं न्हाय्कंतलाय् निजी क्षेत्रं नीस्वनाः संचालित विप्लवी पुस्तकालय न्ह्याकेगुलिइ वय्कःया तःजिगु योगदान दु । वय्कलं वि.सं. २०५६ य् चित्तधर हृदय राष्ट्रिय प्रतिभा पुरस्कार कयादीगु खः । ने.सं ११२४ य् वय्कलं थःगु नश्वर देह त्याग यानादिल ।
तानसेनया पाल्पा स्थित भिमसेन त्वालय् अबु हिराकाजी शाक्य व मां टीकामाया शाक्यया कोखय् न्हापांम्ह काय्मचा लालकाजी शाक्यया जन्म जुल । ने.सं. १०३८ पौषय् जन्म जूम्ह लालकाजी शाक्य ने.सं १०६२ माघय् गुरु ऊ. चन्द्रमणि महास्थविरया उपाध्यायात्वय् कुशिनगरय् प्रव्रजित जुसेंलि भिक्षु अमृतानन्द जुल । ने.सं. १०६३ पाखे वसपोल नेपाः बिज्यानाः येँया किन्द्वः बहालय् नेवाः भासं बाखं कनेगु यानाबिज्यात । तसकं प्रभावकारीढंगं बाखं कनेसःम्ह विलक्षण प्रतिभाया धनी वसपोल याकनं हे राष्ट्रिय व अन्तर्राष्ट्रिय क्षेत्रय् नां जाल । वसपोलया सक्रियताय् ने.सं १०७३ सालय् नेपाःया न्हापांगु बौद्ध विद्यालयय आनन्दकुटी विद्यापीठ नीस्वनेगु ज्या जुलसा ने.सं १०९३ य् आनन्दकुटी विहार गुथि नीस्वनाः अनं आपालं सफू पिथनेगु ज्या जुल । थम्हं नं कविता, म्ये, निबन्ध, बौद्ध ग्रन्थ, कोश, अनुवाद आदिया ख्यलय् च्वसा न्ह्याकाबिज्याःम्ह वसपोल नेपालभाषा, नेपाली व अंग्रेजी स्वतां भासं ल्हाः न्ह्याःम्ह च्वमि खः । बुद्धधर्म प्रचारया निंतिं नेपालभाषा व नेपाली भाषं तःगू हे सफू च्वयाबिज्याम्ह भिक्षु अमृतानन्दं शुरु शुरुइ नेवाः भाषं हे च्वयेगु यानाबिज्याःगु खः । थथे वसपोलं नेवाः भाषं च्वयाबिज्याःगु छुं सफू थथे दु— त्रिरत्न वन्दना (ने.सं १०५८) गृही विनय (ने.स १०६३ ), आर्य सत्य (ने.स १०६४), धर्म व विनया (ने.सं. १०६९), धम्मपद (ने.सं. १०७०), बुद्ध जीवनी (ने.सं. १०७७ ), बुद्ध शासनया इतिहास भाग—१ (ने.सं. १०७६) आदि । भिक्षु अमृतानन्दं सफू च्वयेगु बाहेक ज्ञानमाला भजन भाग —१, २ (ने.सं १०६३) व भाग –३–ने.सं १०७७)या नं सम्पादन यानाबिज्याःगु दु । अथेहे वसपोलं चिनाबिज्याःगु ज्ञानमाला भजन सफुलिइ दुथ्याःगु तःपु हे म्ये स्वयम्भु ज्ञानमाला भजनय् हायेकेगु याः । तत्कालिन निरंकुश राणा शासकपिंसं नेवाः भाषं बुद्धया भजन हाःगु द्वपं बियाः स्वयम्भुइ ज्ञानमाला भजन हालीपिं भक्तजनपिंत ज्वनाः लां लां मयाक तारिखय् सःताः शासना ब्यूगुया विरुद्धय् भिक्षु अमृतानन्द — ‘जुजु झीगु नेपाःदेय्या धर्म चित्त जुयेमा, न्हियान्हिथं प्रजापिंत सुख बियेफयेमा’ धैगु म्ये चिनाबिज्याःगु दु । छखे शाशकपिंत तारिफ याये थें यानाः मेखेरं उमिगु अधर्मि ज्यायात ध्याचू नकातःगु थ्व श्लेष अलंकार प्रयोग यानातःगु म्यें वसपोल गुलि तीक्ष्ण बुद्धि तथा कुतनीतिज्ञ खः धैगुया परिचय ब्यूगु दु ।
लिपा बुद्धधर्म देय्न्यंक प्रचारप्रसार यायेगु तातुनाः वसपोलं श्रृंखलाबद्ध रुपं बुद्धकालीन सफू नेपाली भाषां च्वयाबिज्यात । नेपालय् बुद्ध शिक्षा ब्वनेत सफू मदयाच्वंगु इलय् थुपिं सफू तसकं लोकंह्वात । ने.सं. १०९४ सालंनिसें वसपोलं आनन्दकुटी विहार पाखें बौद्ध मासिक आनन्द भूमि पत्रिकाया सम्पादन यानाः नेपाःया न्हापांगु बौद्ध मासिक पत्रिका पिथनाबिज्यात ।
तत्कालिन जुजु त्रिभुवन वीरविक्रम शाहया सुस्वास्थ्यया कामना यानाः परित्राण पाठ यायेत राजदरवार थ्यंम्ह अमृतानन्द भन्ते न्हापांम्ह खः । अथेहे उगु इलय् एशिया, युरोपया विभिन्न देशय् जुइगु थीथी बौद्ध सम्मेलनय् नेपाः पाखें ब्वतिकयाः वसपोलं अन्तराष्ट्रिय क्षेत्रय् नेपाःयात म्हसीकेगु ज्या नं यानाबिज्याःगु दु । अमृतानन्द भन्तें थःगु जीवनया अन्तिम इलय् (ने.सं १११० असार १६ गते) ‘नेपाःया संविधानय् नेपाःयात धर्म निरपेक्ष राज्य उल्लेख जुइ माःगु अति आवश्यक जू’ धयागु प्रभावशाली भाषण विशाल जनसमुहया दथुइ तिनिख्यःया खुल्लामञ्चय् बियाबिज्याःगु खः । थथे भाषण बियाः गुलिचां मदुवं ने.सं १११० गुंलाय् वसपोल दिवंगत जुयाबिज्यात ।
वसपोलया योगदानयात कदर यासे वसपोलयात थीथी संस्थां थीथी सम्मान तथा उपाधी देछाःगु दु । गथे— च्वसा पासां भाषाजवाः (ने.सं १०८३), श्रीलंकाया अमरापुर निकायपाखें नेपाल शासन सोभण श्रीधर्मरसित वंशालंकार (ने.सं १०७५), नेपाल सरकार पाखें गोरखा दक्षिणबाहु (ने.सं १०८८) बुद्धिष्ट एकेदेमि अफ सिलोनं साहित्य चक्रवर्ती (ने.सं १०८८), नालन्दा पालि महाविद्यालयं विद्यावारिधी (ने.सं १०९९), श्रीलंकां त्रिपिटक विशारद शासनधोजक (ने.सं ११०४)।
अबु विद्यारत्न बज्राचार्य व मां मोहनदेवी बज्राचार्यया कोखं ने.सं. १०८० इ येँया क्वाःबहालय् अमेश बज्राचार्य बूगु खः । मांभाय् अनुरागी भाजु बज्राचार्य साहित्यकार नापनापं छम्ह नेवाः अभियन्ता नं खः । एम बि.ए. तकया ब्वनेज्या सिधयेकाः ब्यंकेज्या यानाच्वनादीम्ह बज्राचार्यं नेपालभाषाया साहित्य ख्यलय् आपाः यानाः च्वखँ च्वयादी । मांभाय् नापनापं नेपालभाषा साहित्य थुपु यायेगु खःसा मचांनिसें नेवाः भाय्नाप स्वापु दुगु शिक्षा बिइमाः धयागु भावना दुम्ह वय्कः जगत सुन्दर ब्वनेकुथिया संस्थापक दुजः नं खः । इलय् ब्यलय् नेपालभाषाया थीथी साहित्यिक पत्रिकाय् च्वसु पिथनाः भाषा सेवा यानाझायाच्वंम्ह बज्राचार्य मनोरञ्जनात्मक लय्पौ मिजलाया सम्पादक नं खः । नेपाल भाषाया साहित्यिक पत्रिका संझ्याः साहित्य पाःलाःया संस्थापक दुजः जुयादीम्ह भाजु अमेश सहलह डाइजेष्ट पत्रिकाया संस्थापक दुजः नापं व्यवस्थापक नं खः ।