बौ दानवज्र बज्राचार्य व मां हेरामाया बज्राचार्यया क्वखं ने.सं. १०२८ पोहेलागा १४ कुन्हु कोशकार भाजु आदिबज्र बज्राचार्य बूगु खः । छम्ह संस्कृतया विद्वान जूगु नातां वय्कःया च्वसा धर्म, कोश, व्याकरण व अनुवाद विधापाखे च्वन्ह्याः । बज्राचार्य भाजुया दकलय् न्हापांगु च्वसु संस्कारनाप स्वापू दुगु चुडाकर्मया विषय (धर्मोदय ३/३७) ने..सं. १०६९ दँय् पिदंगु खः । अनं लिपा न्हापांगु सफू कथं वाङ्मय शताब्दी पुरुष सत्यमोहन जोशी नाप जानाः नेपालभाषाया मू लँपु ने.स. १०६८ इ पिथनादीगु खःसा निदँ लिपा ने. सं. १०७० इ हाकनं थ्वहे सफूयात तँसाकथं पिथनादिल ।
वय्कः छम्ह नेपालभाषा साहित्यह्यःमिया नातां नेपालभाषा साहित्यया शब्द व्याकरण सुथां लाकेगुलि वय्कःया तःधंगु योगदान दु । नेपालभाषाया शब्द शुद्ध यायेत बज्राचार्यजुं छुं पर्यायवाची कोष ब्व १, ने.सं. १०७४, ब्व २ ने.सं. ११०० दँय् पिथनादिल । थुकथं हे शब्द रचना अलंकार ने.सं.१०७४ य् पिथनाः भाषा शब्द कोशया धुकू जायेकेगुली तःधंगु ग्वाहालि यानादीगु दु ।
वय्कः छम्ह बुद्धधर्मनाप स्वापू दुम्ह मनू जूगुलिं वय्कलं शब्दकोश व्याकरणया सफू नापं बुद्धधर्म सम्बन्धि तःगू हे सफू पिथनादीगु दु । थुकथं नेपालभाषा साहित्य थपू यायेत, धर्म, कोष, व्याकरण आदि थीथी विधाया सफू च्वयादीम्ह भाजु आदिबज्र बज्राचार्यं ने.सं.११०८ य् थःगु नश्वर देह त्याग यानाबिज्यात ।
आनन्द कुमार महर्जन अबु आशाकाजी महर्जन व मां तारादेवी महर्जनया कोखं ने.सं. ११०३ अनलागाः द्वादशी कुन्हु नागपुखू, नक्सालय् बूगु खः । डिप्लोमा तगिं अध्ययन यानादीम्ह वय्कः ग्राफिक डिजाइनया ज्या यानादी । वय्कलं रञ्जना लिपि प्रवर्द्धनया निंतिं क्यालिजात्रा अभियान न्ह्याकादिल । वय्कलं अनलाईन व एप्सया माध्यमं नेपाल लिपि, रञ्जना लिपि व नेपालभाषा स्यनेकने यायेत नेपाललिपि रञ्जना लिपि एप, नेपाल लिपि व रञ्जना लिपि एनिमेटेड ट्युटोरियल दयेकादीगु दु । वय्कलं ‘नोटोसान्स नेवाः युनिकोड फन्ट’ व ‘नित्या रञ्जना फन्ट’ दयेकेत प्राविधिक संयोजन यानादीगु दु । सामाजिक सञ्जालय् नेपाल लिपि व रञ्जना लिपि छ्यलाबुला व प्रवर्द्धन यायेत तिबः बियादीगु दु । वय्कलं नेपाल लिपि गुथिं पिथंगु रञ्जना लिपि वर्णमालाया निंतिं रञ्जना आखःग्वः दयेकादीगु दु । ‘हाम्रो पात्रो’या प्राविधिज्ञ जुयादीम्ह वय्कलं ‘हाम्रो पात्रो एपय्’ नेपालभाषा, नेवाः संस्कृति व नेपाल संवत् दुथ्याकेगु निंतिं मू भूमिका म्हितादीगु दु । क्यालिजात्रा फाउण्डेशनया नायः जुयादीम्ह वय्कःयात नेपाललिपि, रञ्जना लिपिया फन्ट व एप दयेकेत योगदान बियादीगुलिं नेपाल लिपि गुथि व येँ महानगरपालिकापाखें हनापौ देछाना सम्मान याःगु दु ।
बौ रुद्रकृष्ण कर्माचार्य व मां बेखामाया कर्माचार्यया क्वखं ने.सं. १०६९ यलया इलालखु इबहालय् साहित्यकार भाजु आनन्दकृष्ण कर्माचार्यया जन्म जूगु खः । नेपालभाषाया साहित्य ख्यलय् वय्कःयात आनन्द भूमि कथं म्हस्यू । नेपालभाषा विषय कयाः एम.ए तक ब्वँज्या यानादीधुंकूम्ह भाजु भूमिया भाषा साहित्य ख्यलय् मू विधा कविता व निबन्ध खः । थीथी पत्रिकाय् थःगु मांभाय् नेपालभाषाय् कविता व निबन्ध च्वयाः पिथना झायाच्वनादीम्ह कर्माचार्यया न्हापांगु कविता छंगु लुमन्ति ने.सं. ११०५ खःसा व हे दँय् छंगु लुमन्ति नामं हे चिनाखँ मुना सफू नं पिथनादीगु दु । अथेहे वय्कःया मां बौपिंत लुमंकाः छिमिगु लुमन्ति नं पिदंगु । छगू इलय् वय्कः लोकसाहित्य परिषदया न्वकु नं जुइधुंकूम्ह खः ।
भाजु आनन्दमुनि बज्राचार्य बौ सिद्धिमुनि बज्राचार्य व मां कदमकुमारी बज्राचार्यया कोखं ने.सं. १०८६ स येँय् झोछेँ त्वालय् जूगु खः । ने.सं.११०२ स शान्तिविजय नांया पत्रिकाय् दकलय् न्हापां वय्कःयागु लुमन्ति मखु नांया कविता प्रकाशित जूगु खः । वय्कःया प्रकाशित कृति ई झीगु खः (बाखं पुचः ने.सं.११०३) खः । भाजु बज्राचार्यं नेपालभाषा सहित्यय् निबन्ध, बाखं व कविता च्वयेगु यानादी । वय्कः बुलुमि दँ पौया सम्पादक नं जुयादीधुंकूगु दु ।
येँया किलागः त्वालय् ने.सं. १०५४ य् मां चन्द्रमाया तुलाधर व अबु मोहनसिद्धि तुलाधरया कोखं जन्म जूम्ह आनन्दसिद्धि तुलाधर नेपालभाषाया छम्ह प्रगतिशील च्वमि खः । थ्वय्कःया साहित्यिक पलाः नच्चागु वैशय् हे न्ह्याःगु खः । ने.सं. १०७२–७३ साल पाखे थाय्मदु त्वालय् डा. कमलप्रकाश मल्ल, गम्भीमान मास्के, डा. हेरम्बबहादुर राजभण्डारी, अच्युतबहादुर राजभण्डारी, विश्वम्भरमान प्रधान लगायतया ल्याय्म्हपिसं न्ह्याकूग नेपाल विद्यार्थी साहित्य मण्डलया प्रभावं थम्हं नं च्वसा न्ह्याकादीगु खः । ने. सं. ११४० य् थ्वय्कःया बाखं, चिनाखं व लुमन्ति मुना सफू लिजः पिदंगु दु । थुगु सफुतिइ थः ल्हासा वनाबलय्या दुग्यंगु लुमन्ति च्वयाः न्ह्यब्वयादीगु दु, गुगु ल्हासा नेवाःतय्गु छगू दस्तावेज जूगु दु धाःसां छुं पाइमखु ।
बौद्ध धर्मय् नुगः क्वसाःम्ह थ्वय्कःया च्वसुइ बुद्ध शिक्षाया किचः लानाच्वंगु खंकेफइ । थ्वय्कःया बाखनं समसामयिक सामाजिक चित्रण यानाः ब्वमिया नुगलय् सकारात्मक सन्देश बिइत ताःलाःगु दु । थ्वय्कलं बाखं व चिनाखँया माध्यमं धार्मिक व सामाजिक अन्धपरम्पराया बिरोधय् आत्मचेतनां खंगु व स्वअनुभुतिं प्राप्त जूगु बिचाःयात प्वंकेगु यानादीगु दु । थ्वय्कःया हृदय परिवर्तन नांगु बाखं ने.सं. ११४२ स लुम्बिनी बौद्ध विश्वविद्यालयपाखें जूगु बौद्ध बाखं प्रतियोगिताय् न्हाप लाःगु खः । थ्वय्कल ने.सं ११४३ कौलागा त्रयोदशीइ अनित्य थ्व संसारं थःगु नश्वर देह त्याग यानादिल ।
स्वनिगलं पिनें पिदंपिं नेपालभाषाया भाषिक अभियन्ताया नापं सांस्कृतिक अभियन्तापिं मध्ये भाजु आनन्दसुन्दर श्रेष्ठ नं छम्ह खः । वय्कः तनहुं जिल्लाया सु.न.पा. वडा नं ४ दलेगौडाय् च्वनादी । वय्कः नेवाः भाय्, कला, साहित्य, संस्कृतिया संरक्षण व सम्बद्र्धनया ज्याय् सदां क्रियाशिल जुयादीम्ह व्यक्तित्व खः ।
भाजु आर.एस. दोस्तया नामं नेपालभाषाय् चिनाखँ, बाखं, प्याखं च्वयादीम्ह भाजुया वास्तविक नां रामशंकर शर्मा राजोपाध्याय खः । येँय् न्हाय्कंत्वालय् ने.सं. १०५४ स जन्मजुयादीम्ह वय्कःया बौया नां जगतेश्वरराज शर्मा राजोपाध्याय व मांया नां प्राणेश्वरीदेवी शर्मा राजराजोपाध्याय खः । संस्कृतय् बि.ए. शास्त्री यानादीम्ह भाजु दोस्तया नेपालभाषाय् न्हापांगु रचना इताः नांया चिनाखँ थौंकन्हे पत्रिकाय् ने.सं.१०७३ स पिदंगु खः । भाजु दोस्तजुया पिदंगु कृति खः नुगः किपा (कविता, ने.सं.१०८१) खः ।
वय्कलं ने.सं १०७५ स पिदंगु ब्याहांचुलि नांया पत्रिकाया सम्पादन यानादीगु दु ।
आर. मानन्धरया नामं साहित्य च्वज्या यानादीम्ह भाजुया खास नां राजेन्द्र मानन्धर खः । वय्कः ने.सं. १०८६ कछलाथ्व ९ कुन्हु बौ बिष्णुबहादुर मानन्धर व मां सुनिरा मानन्धरया कोखं बूम्ह खः । ल्याय्म्हया बैंसं निसें हे वय्कलं कविता, म्ये, आदि यक्व हे पत्रपत्रिकाय् निरन्तर रुपं च्वयाः वैच्वनादीगु दु । वय्कः नेपालभाषा, नेपाली व अंग्रेजीया थीथी पत्रपत्रिकाय् स्तभ लेखनय् नं सक्रिय् जुयाच्वनादीगु दु । वय्कलं जनकवि दुर्गालाल श्रेष्ठयागु व्यक्तित्व व कृतित्वयात यक्व हे मेहनत व अध्ययन अनुसन्धान यानाः सीडी पिथनादीगु दु । छगू इलय् इनाप वाःपतिइ वय्कलं धकिं दुने धकिं पिने नांगु स्तम्भ अन्तर्गत निरन्तर समसामयिक च्वसु च्वयेगु यानादीगु खः ।
वय्कः शब्द संयोजन (पूर्णांक १२१, दुर्गालाल श्रेष्ठ विशेषांक)या पाहां सम्पादक, The Blossoms of sixty Four Sunsets नांगु दुर्गालाल श्रेष्ठया नेपालभाषा कविताया अंग्रेजी अनुवादय् ग्वाहालिमि व दुर्गालाल श्रेष्ठया कविता मुनाया (साझा प्रकाशन) सम्पादक नं खः । वय्कःया पिदने धुंकूगु सफू थुकथ दु— कुलांया थिया (काव्यिक निबन्ध), क्षितिजको स्पर्श (कुलांया थियाया खस भाषाय् भाय्हिलाः ), कविया बाखं कविया भासं (साहित्यकार दुर्गालाल श्रेष्ठया जीवनी ) । बहुमुखी व्यक्तित्व भाजु आर. मानन्धरया दर्शन साहित्य च्वयेगुलिइ तसकं हे मन क्वसाः । वय्कःया चिचीहाकःगु काव्यया दुने नं यक्व हे गहन दर्शन सुलाच्वंगु दइ । वय्कःया छपु छपु कवितां मनूया मन मस्तिष्कयात दुने थ्यंक प्रभाव लाकी ।
वय्कःया कुलांया थिया सफू नेपालभाषाय् काव्य व निबन्ध बिधा छथाय् ल्वाकज्याःगु न्हूगु बिधा जुयाव्यूगु दु ।
च्वमि आशाकाजी सेवक श्रेष्ठया जन्म वि.सं १९९१ फागु्न २० गते बौ कृष्णबहादुर वैद्य व मां हेकुमाया श्रेष्ठया कोखं भ्वँत (बनेपा)य् जूगु खः । वय्कःया न्हापांगु च्वसु कथं वि.सं. २०१२ य् जनचेतनाय् टुफि च्वखँ पिदंगु खः । पेशां शिक्षक जुयादीम्ह वय्कलं नेपालभाषा, खस नेपाली भाय् व अंग्रेजी यानाः तःगू सफू च्वयादीगु दु । वय्कः दीपा जनमत पुरस्कार, शिक्षा पुरस्कारपाखें सम्मानित जुयादीधुंकूगु दु ।
नेपालभाषाया साहित्यकार व नांजाःम्ह बौद्धविद्वान आशाराम शाक्यया जन्म ने.सं. १०४८ (वि.सं. १९८६ श्रावण २७ गते) यलया यम्पी विहारय् जूगु खः । वय्कःया अबु आशाकाजी ब्रमचर्य भिक्षु व मां न्हुछेमाया बुद्धाचार्य भिक्षु खः । आशाकाजीं थः काय्या नां आशाराम धकाः तल । आशारामं नं थः कायया नां अशारत्न धकाः तल । स्वंगू पुस्तातक आशा शब्द न्ह्यानाच्वंगु जुल । २००७ सालया प्रजातन्त्र लिपा आशारामं शाक्यवंशया वंश लिकयाः आशाराम शाक्य च्वयेगु यात ।
आशाराम शाक्य खुदँ दुबलय् वय्कःया मां मंत । झिदँ दयेकाः तिनि शिक्षा आरम्भ जुल । अथे जूसां प्रतिभाशाली व दृढनिश्चयी जूगुलिं अंग्रेजी साहित्यय् एम.ए. यानादिल । मचानिसें अंग्रेजी भाषाय् दखल दुगुलं बौद्धधर्मया विशेष अध्ययन यानाः वय्कः छम्ह बौद्धविद्वानकथं अन्तर्राष्ट्रिय ख्यलय् तकं नां जाल ।
अथेहे रत्नध्वज जोशी व सत्यमोहन जोशीपिनिगु संगतय् लानाः आशाराम शाक्यं साहित्य च्वयेगु यात । वय्कःया कविता, बाखं, निबन्ध धर्मोदयय् प्रकाशित जुल । नेपालय् प्रजातन्त्र वयेवं च्वसापासा संस्था प्रेमबहादुर कंसाकारं नेपालय् स्थापना यानादिल । च्वसापासा स्थापना जुइवं नेपालभाषाय् च्वयेगु यानाच्वंपिं ल्याय्म्हतय्सं थन संस्थाय् च्वनाः मांभाय्या सेवा यायेगु यात । आशाराम शाक्यं च्वसापासाया मुखपत्र समाचार प्रधान पासा बाःछि पौया सम्पादक जुयाः ज्या यानादिल । नेपालभाषां विश्लेषणात्मक राजनैतिक समाचार थुबलेनिसें तिनि ब्वनेगु दत । आशाराम शाक्यया न्हापांगु कविता मानव जीवन (धर्मोदय, २/१४ ने.सं. १०६९) पिहांवःगु खः । वय्कःया पिदंगु सफूत : हिलाबुला (बाखं, ने.सं. १०७७), श्रद्धाया छफ्वः स्वां (भजन, ने.सं. १०९७), गौतम बुद्ध (वि.सं. २०१३), सम्पादन : पासा (पाक्षिक पत्रिका–), ने.सं. १०७२, पलेहः (बाखं) ने.सं. १०८७ ।
वय्कःया च्वयेगुली तसकं ल्हाः न्ह्याः । वय्कःया चिबाखं साहित्यिक दृष्टिकोणं स्तरयुक्त जू । वय्कःया कविता व बाखनय् मतिना, प्रकृति व कल्पनाया संयोजन दयाच्वनी । प्रा. मय्जु प्रेमशान्ति तुलाधरजुं, नेपालभाषा साहित्यया इतिहास सफुलिइ प्रा. आशाराम शाक्यया बारे थुकथं च्वयादी, आशाराम शाक्य मानवीय शास्वत भावना, प्रेमरतियात बाखंया विषयवस्तु कथं दयेकादीम्ह नेपालभाषाया छम्ह न्हापांम्ह बाखंच्वमि खः ।’ आशाराम शाक्यं साहित्य सम्बन्धी समालोचनात्मक च्वसुत नं यक्व च्वयादीगु दु ।
बौद्ध साहित्यया ख्यलय् नं भजन सम्बन्धी म्यें च्वयाः धर्मदर्शनयात संक्षिप्त व सरल कथं व्याख्या यानादीगु दु । अथेहे वय्कः नेपाःया दकलय् पुलांगु राष्ट्रिय अन्तर्राष्ट्रिय स्तरय् मान्यता प्राप्त धर्मोदय सभाय् ई सं. १९५० निसें लगे जूम्ह खः । थ्व सभाय् सदस्य सचिव जुयाः ज्या यायां उपाध्यक्ष तकं जूगु खः । प्रा. आशाराम शाक्य अंग्रेजी भाषाविज्ञ, बौद्धविद्वान, नेपालभाषा साहित्यकार, सम्पादक नापं छम्ह समाजसेवी, प्राध्यापक व नेपाली कांग्रेसया राजनैतिक कार्यकर्ता नं खः ।
वय्कः थीथी पदकं विभुषित जुयादी ।
प्रवल गोरखा दक्षिण बाहु (प्यंगूगु) (अनाथपिंत सेवा याःगुलिं) ।
जानु पदक (ताःहाकः ई तक श्री ५ सरकारया प्राध्यापन सेवा यानादीगुलिं) ।
दीर्घ सेवा पदक (पाटन संयुक्त कलेजय् १५ दँ सिवय् अप्व सेवा यानादीगुलिं) ।
कदर पदक (स्पेनया जुजु हुसेन कार्लोसपाखें स्वर्ण पदक ।)
अभिनन्दन पत्र (बुद्ध धर्मया सेवा याःगु वापत २५४५ या बुद्ध जयन्ती समारोहय् स्व. श्री ५ वीरेन्द्र सरकारपाखें) ।
थथे थीथी पदक व सम्मानित जुयादीम्ह तसकं हनेबहम्ह व्यक्तित्व आशाराम शाक्य ने.सं ११२७ बछलाथ्व ८ (२४ अप्रिल २००७) मंगलवार कुन्हु मदुगु खः ।