मां कृष्णशोभा तुलाधर व अबु बिजेन्द्र तुलाधरया काय् भाजु बिगेन तुलाधर येँया यतखा त्वालय् ने.सं. ११०० चौलागाः आमैकुन्हु बूगु खः । वय्कः नेवाः ख्यलय् छम्ह नेवाः ज्याकःमि व दुग्यंम्ह नेवाः पत्रकारकथं थीथी संघ संस्थाय् स्वानाः ज्या यानाच्वनादीगु दु ।
वय्कः भिंmनिदँ न्ह्यवंनिसें (ने.सं. ११३२ तछलागाः पारु, मंगलबार) रेडियो उपत्यका ८७.६ एफएमय् नेपालभाषाया ज्याझ्वः न्ह्याकाच्वनादीगु, न्हय्दँ न्ह्यवंनिसें (ने.सं. ११३७ सिल्लागाः एकादशि, बुधबार) आःतक मदिक्क उदाय् समाजया रेडियो ज्याझ्वः न्ह्याकावं वयाच्वनादीगु दु । अथेहे नेपाली सञ्चार रेडियो अष्ट्रेलियाय् निदँतक नेपालभाषाया ज्याझ्वः न्ह्याकादीगु दु ।
वय्कः नेवाः पत्रकार राष्ट्रिय दबू, येँ जिल्लाया संस्थापक दुजः व थौंकन्हय् केन्द्रीय दुजः जुयादी । अथे हे हलिं नेवाः दबूया मिडिया एम्बेस्डर, हलिं नेवाः दबूया न्हिया न्हिथंया प्रसारण ध्म्द्य ज्याझ्वः न्ह्याकामि, नेवाः देय् दबू, १९ वडाया छ्यान्जे, झी अनलाइनया प्रोग्राम सञ्चालक व न्यूजनेपाः डटकमया प्रकाशक नं जुयादी । लिसें वय्कः तिकिझ्याः वाःपौ, ने.सं. ११३३ न्हूदँ समारोह समिति, गणेश साय्मि हना पुचः, नेपालभाषाया टेलिफिल्म फय्गंनय् च्वनाः नं ज्या यानादीगु दु । वय्कलं यानादीगु ज्यायात च्वछायाः वय्कःयात उदाय समाजपाखें ने.सं. ११४३ चिल्लाथ्व चौथिकुन्हु हनापौ देछाःगु दु ।
साहित्यिक ख्यलय् बिजय मल्लया नामं परिचित विजयबहादुर मल्लया जन्म बौ ऋद्धिबहादुर मल्ल व मां आनन्दकुमारी मल्लया कोखं ने.सं १०४५ दिल्लाथ्व ३ य् येँया ओमबाहाः त्वालय् जूगु खः । नेपाली भाषाया नापं नेपालभाषाय् नं च्वसा न्ह्याकादीम्ह विजय मल्लया नेपाली भाषं पिदंगु कोहि किन वर्वाद होस् नाटकं बाल मनोविज्ञानयात कयाः नाटक च्वयेगु परम्पराया नी यानाबिलसा अनुराधा थेंज्याःगु उपन्यासं फ्राइडया यौन मनोविज्ञानयात उपन्यासय् नं थाय् बीगु जुल।
विजय मल्लं नेपाली भाषाया तुलनाय् नेपालभाषां म्हो हे जक च्वयेगु यानादीसां थ्वय्कः नेपालभाषा साहित्यय् नं लोकंह्वाःगु प्याखंया नापं बालमनोवैज्ञानिक बाखं दुतहयादीम्ह छम्ह च्वमि खः । बिजय मल्लया नेपालभाषां न्हापां पिदंगु च्वसु ज्यानमाराया काय् (नेपाल १ /४ ने.सं १०७३) नांगु बालमनोवैज्ञानिक बाखं खः । थ्वय्कलं अप्वः थें प्याखं थीथी खलःपुचः पाखें न्ह्याकीगु नाटक प्रर्दशनया नितिं च्वयेगु यानादीगु दु । किसि न्याइम्ह मदनमान, कुलां चकनी तिनि, तिनातःगु लुखा थ्वय्कःया दबुली मञ्चन जूगु अतिकं लोकंह्वाःगु प्याखं खः । प्रचारवादया गन्ध मदयेक नं सुधारया सन्देश ह्वलेफुगु थ्वय्कःया लेखनया विशेषता खः । अथे हे विजय मल्लया मञ्चन जूगु मेगु लोकंह्वाःगु प्याखं पौराणिक बाखनय् आधारित भावनृत्य कुमारी खः । थथे थीथी इलय् थ्वय्कःया प्याखं दबुली हुइकेगु, पत्रपत्रिकाय् पिकायेगु जूसां सफूया रुपय् ने.सं ११४२ य् वयाः तिनि भाजु भूषणप्रसादया सम्पादनय् तिनातःगु लुखा व मेमेगु छघाः प्याखंया नामं छधाः प्याखं संग्रह पिदन । विजय मल्ल तत्कालिन राजकीय प्रज्ञाप्रतिष्ठानया सह–सदस्य, सदस्य, सदस्य सचिव अनंलि उपकुलपति आदि पदय् च्वनाः तःदँतक साहित्यिक ख्यलय् ज्या यानादीधुंकूम्ह स्रष्टा खः । थज्याःगु ज्याया कदर स्वरुप थ्वय्कःयात — प्रवल गोरखा दक्षिणबाहु, साझा पुरस्कार, गंकी बसुन्धारा पुरस्कार, वेदनिधि पुरस्कार आदि लःल्हाये धुंकूगु दु । भाषा साहित्यया सेवा यायां ने.सं १११९य् थ्वय्कलं थःगु नश्वर देह त्याग यानादिल ।
भाजु बिनोद साय्मि (आलः)या जन्म ने.सं १०९० य् ल्हुति, येँय् अबु भिमदास मानन्धर व मां रामकुमारी मानन्धरया कोखं जूगु खः । वय्कःयात नेवाः ख्यलय् बिनोद साय्मि (आलः) धकाः म्हस्यूसा वय्कःया ब्वने, माले, कुले ज्याख्यलय् धाःसा बिनोद मानन्धर च्वयातःगु दु । वय्कलं नेपालभाषाय् चिनाखँ, म्ये व चिबाखनय् च्वसा कादीगु दु । वय्कःया इतिइति (ने.सं. १०१२, ख्यालिकुं मुना), मतिनाया चुलि (ने.सं.११२७, म्ये मुना), व नेवाः तथ्यांक व नेपालमण्डल लागा, जनगणना दुने दुवाला (सन् २००१ जनगणनाय् नेवाः तथ्याक मालाः) (ने.सं.११२९) सफू पिदंगु दु । वय्कलं नेपालभाषायात ल्वय्क छन्दं गुकथं चिनाखं च्वयेमाः धकाः मालेज्या नं न्ह्याकाच्वनादीगु दु । वय्कःयात भाषाजवाः धर्मादित्य धर्माचार्य (जगतमान बैद्य) या १०६ बुदिंया लसताय् मांभाय् पुचः यल पाखें धर्मादित्य धर्माचार्य सिरपाः (ने.सं.११२७) लःल्हाःगु खः ।
आलःजुं थःगु ल्याय्म्हबलय्या मू ई जाति, भाषा व धर्मय् शासकतय्सं न्ह्याकाः वयाच्वंगु असमानता मदयेकेत फ्यानादिल । वय्कलं ल्हुति, येँया तिमिला खलः व त्रिचन्द्र क्याम्पसया नेपालभाषा साहित्य पाःलाः जः व अन्तर क्याम्पस नेपालभाषा साहित्य पाःलाखय् च्वनाः ज्या यानादीगु दु । वय्कः तिमिला खलःया न्वकू (ने.सं.११०९) व लिपा ने.सं. १११० निसें ११२६ तक उगु खलःया नायः जुया ज्या यानादिल । त्रिचन्द्र क्याम्पसय् ब्वनाच्वंगु इलय् नेपालभाषा साहित्य पाःलाः जःया छ्याञ्जे (ने.सं.११०९) जुयादिलसा, वयांलि न्वकू (ने.सं.११११) व नायः (ने.सं.१११२) जुयादिल । त्रिचन्द्र क्याम्पसपाखें हे प्रतिनिधित्व यानाः अन्तर क्याम्पस नेपालभाषा साहित्य पाःलाखय् वनाः छ्याञ्जे (ने.सं. ११११) व वयांलिं नायः (ने.सं.१११३) जुयादिल । वय्कलं त्रिचन्द्र क्याम्पसया जः दँ पौया सम्पादक, सहसम्पादक व तिमिला खलकं पिथंगु तिमिला दँपौया सम्पादक जुयाः नं ज्या यानादीगु दु ।
मां पूर्णप्रभा व बा पद्मश्रीबज्र बज्राचार्यया कोखं ने.सं. १०७७य् जन्म जूम्ह बिमलप्रभा बज्राचार्य नेपालभाषाया ख्यलय् नियात्रा, बाखं, चीबाखं व सांस्कृतिक विषयया अनुसन्धानमूलक च्वखँ च्वयेगुली ल्हाः न्ह्याकादीम्ह न्हूपुस्ताया च्वमि खः । थ्वय्कःया दकलय् न्हापां पिदंगु सफू बेलायतया लुमन्ति (ने.सं. ११२९) नियात्रा सफू खः । संस्कृति सम्बन्धि च्वसु च्वयेगुली नं ल्हाः न्ह्याःम्ह थ्वय्कलं तुंख्यःया वज्रवीर महांकालया सांस्कृतिक अध्ययन (ने.सं. ११३९) अनुसन्धानात्मक सफू नं च्वयादीगु दु । लिपांगु इलय् थीथी पत्रिकाय् बाखं पिथनाः, थीथी साहित्य सम्मेलनय् बाखं बाचन यानाः व बाखं सफू इलं ब्यूगु बाखं (ने.सं. ११४१) पिथनाः छम्ह च्वन्ह्याःम्ह बाखंच्वमिया रुपय् थःत प्रतिस्थापित यानादीगु दु । थ्वय्कःया बाखंया मूलभूत प्रवृत्ति धयागु सामाजिक यथार्थवाद खः । मानवेत्तर पात्रया छ्यला, प्रतीक व बिम्बया छ्यला थ्वय्कःया बाखंया विशेषता खः । थ्वय्कः नेपालभाषा मिसा साहित्यकार मुनाया न्वकु तथा नेपालभाषा परिषदया दुजः नं खः । थ्वय्कलं थःगु ज्याया कदर स्वरुप चंपा–टंक विलास–विजु नेवाः हःपाः सिरपाः (ने.स. ११३२) व ठाकुरलाल सिरपाः (ने.सं. ११४२) प्राप्त यानादीगु दु ।
ने.सं. १०७६ य् जन्म जूम्ह बिमला शाक्य मां जगतमाया व बा कान्छाभाइ शाक्यया म्ह्याय् मय्जु खः । थ्वय्कः मनूया हृदयया सूक्ष्म चित्रण यानाः बाखं च्वयेफुम्ह छम्ह स्रष्टा खः । न्हूपुस्ता व पुलां पुस्ता दथुया वैचारिक मतभेद क्यनेगुया नापं छगू समस्यायात कःघानाः बाखं च्वयेगु व समाधानया लँपु क्यनेगु थ्वय्कःया बाखंया विशेषता खः । थ्वय्कलं लिकुनाच्वंगु नुगः (ने.सं.११३३) नांगु बाखं सफू च्वयादीगु दु ।