मां कृष्णशोभा तुलाधर व अबु बिजेन्द्र तुलाधरया काय् भाजु बिगेन तुलाधर येँया यतखा त्वालय् ने.सं. ११०० चौलागाः आमैकुन्हु बूगु खः । वय्कः नेवाः ख्यलय् छम्ह नेवाः ज्याकःमि व दुग्यंम्ह नेवाः पत्रकारकथं थीथी संघ संस्थाय् स्वानाः ज्या यानाच्वनादीगु दु ।
वय्कः भिंmनिदँ न्ह्यवंनिसें (ने.सं. ११३२ तछलागाः पारु, मंगलबार) रेडियो उपत्यका ८७.६ एफएमय् नेपालभाषाया ज्याझ्वः न्ह्याकाच्वनादीगु, न्हय्दँ न्ह्यवंनिसें (ने.सं. ११३७ सिल्लागाः एकादशि, बुधबार) आःतक मदिक्क उदाय् समाजया रेडियो ज्याझ्वः न्ह्याकावं वयाच्वनादीगु दु । अथेहे नेपाली सञ्चार रेडियो अष्ट्रेलियाय् निदँतक नेपालभाषाया ज्याझ्वः न्ह्याकादीगु दु ।
वय्कः नेवाः पत्रकार राष्ट्रिय दबू, येँ जिल्लाया संस्थापक दुजः व थौंकन्हय् केन्द्रीय दुजः जुयादी । अथे हे हलिं नेवाः दबूया मिडिया एम्बेस्डर, हलिं नेवाः दबूया न्हिया न्हिथंया प्रसारण ध्म्द्य ज्याझ्वः न्ह्याकामि, नेवाः देय् दबू, १९ वडाया छ्यान्जे, झी अनलाइनया प्रोग्राम सञ्चालक व न्यूजनेपाः डटकमया प्रकाशक नं जुयादी । लिसें वय्कः तिकिझ्याः वाःपौ, ने.सं. ११३३ न्हूदँ समारोह समिति, गणेश साय्मि हना पुचः, नेपालभाषाया टेलिफिल्म फय्गंनय् च्वनाः नं ज्या यानादीगु दु । वय्कलं यानादीगु ज्यायात च्वछायाः वय्कःयात उदाय समाजपाखें ने.सं. ११४३ चिल्लाथ्व चौथिकुन्हु हनापौ देछाःगु दु ।
साहित्यिक ख्यलय् बिजय मल्लया नामं परिचित विजयबहादुर मल्लया जन्म बौ ऋद्धिबहादुर मल्ल व मां आनन्दकुमारी मल्लया कोखं ने.सं १०४५ दिल्लाथ्व ३ य् येँया ओमबाहाः त्वालय् जूगु खः । नेपाली भाषाया नापं नेपालभाषाय् नं च्वसा न्ह्याकादीम्ह विजय मल्लया नेपाली भाषं पिदंगु कोहि किन वर्वाद होस् नाटकं बाल मनोविज्ञानयात कयाः नाटक च्वयेगु परम्पराया नी यानाबिलसा अनुराधा थेंज्याःगु उपन्यासं फ्राइडया यौन मनोविज्ञानयात उपन्यासय् नं थाय् बीगु जुल।
विजय मल्लं नेपाली भाषाया तुलनाय् नेपालभाषां म्हो हे जक च्वयेगु यानादीसां थ्वय्कः नेपालभाषा साहित्यय् नं लोकंह्वाःगु प्याखंया नापं बालमनोवैज्ञानिक बाखं दुतहयादीम्ह छम्ह च्वमि खः । बिजय मल्लया नेपालभाषां न्हापां पिदंगु च्वसु ज्यानमाराया काय् (नेपाल १ /४ ने.सं १०७३) नांगु बालमनोवैज्ञानिक बाखं खः । थ्वय्कलं अप्वः थें प्याखं थीथी खलःपुचः पाखें न्ह्याकीगु नाटक प्रर्दशनया नितिं च्वयेगु यानादीगु दु । किसि न्याइम्ह मदनमान, कुलां चकनी तिनि, तिनातःगु लुखा थ्वय्कःया दबुली मञ्चन जूगु अतिकं लोकंह्वाःगु प्याखं खः । प्रचारवादया गन्ध मदयेक नं सुधारया सन्देश ह्वलेफुगु थ्वय्कःया लेखनया विशेषता खः । अथे हे विजय मल्लया मञ्चन जूगु मेगु लोकंह्वाःगु प्याखं पौराणिक बाखनय् आधारित भावनृत्य कुमारी खः । थथे थीथी इलय् थ्वय्कःया प्याखं दबुली हुइकेगु, पत्रपत्रिकाय् पिकायेगु जूसां सफूया रुपय् ने.सं ११४२ य् वयाः तिनि भाजु भूषणप्रसादया सम्पादनय् तिनातःगु लुखा व मेमेगु छघाः प्याखंया नामं छधाः प्याखं संग्रह पिदन । विजय मल्ल तत्कालिन राजकीय प्रज्ञाप्रतिष्ठानया सह–सदस्य, सदस्य, सदस्य सचिव अनंलि उपकुलपति आदि पदय् च्वनाः तःदँतक साहित्यिक ख्यलय् ज्या यानादीधुंकूम्ह स्रष्टा खः । थज्याःगु ज्याया कदर स्वरुप थ्वय्कःयात — प्रवल गोरखा दक्षिणबाहु, साझा पुरस्कार, गंकी बसुन्धारा पुरस्कार, वेदनिधि पुरस्कार आदि लःल्हाये धुंकूगु दु । भाषा साहित्यया सेवा यायां ने.सं १११९य् थ्वय्कलं थःगु नश्वर देह त्याग यानादिल ।
भाजु बिनोद साय्मि (आलः)या जन्म ने.सं १०९० य् ल्हुति, येँय् अबु भिमदास मानन्धर व मां रामकुमारी मानन्धरया कोखं जूगु खः । वय्कःयात नेवाः ख्यलय् बिनोद साय्मि (आलः) धकाः म्हस्यूसा वय्कःया ब्वने, माले, कुले ज्याख्यलय् धाःसा बिनोद मानन्धर च्वयातःगु दु । वय्कलं नेपालभाषाय् चिनाखँ, म्ये व चिबाखनय् च्वसा कादीगु दु । वय्कःया इतिइति (ने.सं. १०१२, ख्यालिकुं मुना), मतिनाया चुलि (ने.सं.११२७, म्ये मुना), व नेवाः तथ्यांक व नेपालमण्डल लागा, जनगणना दुने दुवाला (सन् २००१ जनगणनाय् नेवाः तथ्याक मालाः) (ने.सं.११२९) सफू पिदंगु दु । वय्कलं नेपालभाषायात ल्वय्क छन्दं गुकथं चिनाखं च्वयेमाः धकाः मालेज्या नं न्ह्याकाच्वनादीगु दु । वय्कःयात भाषाजवाः धर्मादित्य धर्माचार्य (जगतमान बैद्य) या १०६ बुदिंया लसताय् मांभाय् पुचः यल पाखें धर्मादित्य धर्माचार्य सिरपाः (ने.सं.११२७) लःल्हाःगु खः ।
आलःजुं थःगु ल्याय्म्हबलय्या मू ई जाति, भाषा व धर्मय् शासकतय्सं न्ह्याकाः वयाच्वंगु असमानता मदयेकेत फ्यानादिल । वय्कलं ल्हुति, येँया तिमिला खलः व त्रिचन्द्र क्याम्पसया नेपालभाषा साहित्य पाःलाः जः व अन्तर क्याम्पस नेपालभाषा साहित्य पाःलाखय् च्वनाः ज्या यानादीगु दु । वय्कः तिमिला खलःया न्वकू (ने.सं.११०९) व लिपा ने.सं. १११० निसें ११२६ तक उगु खलःया नायः जुया ज्या यानादिल । त्रिचन्द्र क्याम्पसय् ब्वनाच्वंगु इलय् नेपालभाषा साहित्य पाःलाः जःया छ्याञ्जे (ने.सं.११०९) जुयादिलसा, वयांलि न्वकू (ने.सं.११११) व नायः (ने.सं.१११२) जुयादिल । त्रिचन्द्र क्याम्पसपाखें हे प्रतिनिधित्व यानाः अन्तर क्याम्पस नेपालभाषा साहित्य पाःलाखय् वनाः छ्याञ्जे (ने.सं. ११११) व वयांलिं नायः (ने.सं.१११३) जुयादिल । वय्कलं त्रिचन्द्र क्याम्पसया जः दँ पौया सम्पादक, सहसम्पादक व तिमिला खलकं पिथंगु तिमिला दँपौया सम्पादक जुयाः नं ज्या यानादीगु दु ।
मां पूर्णप्रभा व बा पद्मश्रीबज्र बज्राचार्यया कोखं ने.सं. १०७७य् जन्म जूम्ह बिमलप्रभा बज्राचार्य नेपालभाषाया ख्यलय् नियात्रा, बाखं, चीबाखं व सांस्कृतिक विषयया अनुसन्धानमूलक च्वखँ च्वयेगुली ल्हाः न्ह्याकादीम्ह न्हूपुस्ताया च्वमि खः । थ्वय्कःया दकलय् न्हापां पिदंगु सफू बेलायतया लुमन्ति (ने.सं. ११२९) नियात्रा सफू खः । संस्कृति सम्बन्धि च्वसु च्वयेगुली नं ल्हाः न्ह्याःम्ह थ्वय्कलं तुंख्यःया वज्रवीर महांकालया सांस्कृतिक अध्ययन (ने.सं. ११३९) अनुसन्धानात्मक सफू नं च्वयादीगु दु । लिपांगु इलय् थीथी पत्रिकाय् बाखं पिथनाः, थीथी साहित्य सम्मेलनय् बाखं बाचन यानाः व बाखं सफू इलं ब्यूगु बाखं (ने.सं. ११४१) पिथनाः छम्ह च्वन्ह्याःम्ह बाखंच्वमिया रुपय् थःत प्रतिस्थापित यानादीगु दु । थ्वय्कःया बाखंया मूलभूत प्रवृत्ति धयागु सामाजिक यथार्थवाद खः । मानवेत्तर पात्रया छ्यला, प्रतीक व बिम्बया छ्यला थ्वय्कःया बाखंया विशेषता खः । थ्वय्कः नेपालभाषा मिसा साहित्यकार मुनाया न्वकु तथा नेपालभाषा परिषदया दुजः नं खः । थ्वय्कलं थःगु ज्याया कदर स्वरुप चंपा–टंक विलास–विजु नेवाः हःपाः सिरपाः (ने.स. ११३२) व ठाकुरलाल सिरपाः (ने.सं. ११४२) प्राप्त यानादीगु दु ।
ने.सं. १०७६ य् जन्म जूम्ह बिमला शाक्य मां जगतमाया व बा कान्छाभाइ शाक्यया म्ह्याय् मय्जु खः । थ्वय्कः मनूया हृदयया सूक्ष्म चित्रण यानाः बाखं च्वयेफुम्ह छम्ह स्रष्टा खः । न्हूपुस्ता व पुलां पुस्ता दथुया वैचारिक मतभेद क्यनेगुया नापं छगू समस्यायात कःघानाः बाखं च्वयेगु व समाधानया लँपु क्यनेगु थ्वय्कःया बाखंया विशेषता खः । थ्वय्कलं लिकुनाच्वंगु नुगः (ने.सं.११३३) नांगु बाखं सफू च्वयादीगु दु ।
बुद्ध नेवाःया नामं रचना यानादीम्ह भाजुया छेँया नां बुद्ध शाक्य नेवाः खः । वय्कः ने.सं.१०६४ बछला पुन्ही कुन्हु यलय् जन्म जूगु खः । वय्कःया मांया नां हेरामाया शाक्य व बाःया नां करुणारत्न शाक्य खः ।
बुद्ध नेवाःजुं नेपालभाषा साहित्यय् काव्य, बाखं, गजल, हाइकु, च्वसु च्वयेगु यानादी । लजगाया रुपय् वय्कः घरेलु हस्तकला उद्यमि खः । वय्कःया प्रकाशित कृति– पुजाभः (काव्य, ने.सं.११२१), कल्पबृक्ष (काव्य, ने.सं.११२२), याकः मिसाया भुजाःया (लघुकाव्य, ने.सं.११२७), चेतन गाजलं (गजल, ने.सं.११३०), मनया लसता म्ये (म्ये, ने.सं.११३०), वँचुगु सर्गः (हाइकु, ने.सं.११३२), स्वकचा (हाइकु, ने.सं.११३४), गोयन्का गुरु लुमना (लुमन्ति, ने.सं.११३४), धकिं दुनेया किपा (बाखं, ने.सं.११३५), केहेँ किजापिंत मतिनाया पौ (पौ मुना, ने.सं.११३८), छ जिगु भिन्तुना (म्येचाः, ने.सं. ११२९) खः । भाजु बुद्ध नेवाः उत्कृष्ट घरेलु हस्तकला उद्यमि (वि.सं. २०४४) व ईल्वहँ ज्ञानज्योति सिरपाः (ने.सं.११३२) पाखें सम्मानित जुयादीगु दु ।
साहित्य ख्यलय् बुद्ध साय्मि कथं नांजाःम्ह बुद्धरत्न मानन्धरया जन्म मां पद्मकुमारी मानन्धर व बौ ज्यानबहादुर मानन्धरया कोखं ने.सं १०६४ स येँया चिकंमुगः त्वालय् जूगु खः । भाजु बुद्ध साय्मि नेपालभाषाया छम्ह नांजाःम्ह अग्रज आधुनिक कविया नापं समालोचक नं खः । मचाबलय् हे मां मदयाः पाजुपिंथाय् हुर्के जूम्ह बुद्ध साय्मिया न्हापां पिदंगु रचना मां मालाच्वना (सितु, १३ ने.सं १०८६) नांगु कविता खः । अथेहे थ्वय्कःया न्हापां पिदंगु कृति जि : जिगु वर्तमान (ने.सं.१०९४) कविता संग्रह खःसा थ्वयां लिपा पिदंगु मेगु कृति जिन्दगी : बँय् वाःगु हि : चेतनाया मि (ने.सं.१११७) कविता संग्रह ख ।
पुलांगु परम्पराप्रति तिब्र विद्रोह यानादीम्ह विद्रोही कवि कथं नांजाःम्ह बुद्ध साय्मिया जि जिगु वर्तमान दुने च्वंगु कविता मध्ये शहीदया मिखाय् शहीद दिवस छपु न्ह्यथनेबहगु कविता खः । थ्व कविताय् केवल परम्परा हनेत जक दँय् छक न्ह्याकाच्वंगु शहीद दिवसप्रति, तच्वःगु सम्बेदनात्मक ब्यंग्य यानादीगु दु । थ्वहे कृति दुनेया मेगु मां मालाच्वना धइगु कविताय् कवि बुद्ध साय्मिं मां खँग्वःयात हे विद्रोह व शंकाया मिखां स्वयादीगु दु । फुक्क मां मां हे जुइ मफुगु, फुक्क मस्तय्त छगू हे दृष्टिं स्वये मफुगु, गुकिं यानाः इतिहासय् थीथी कथंया घटना जूगु खँ लुमंकाः कविं धात्थेंयाम्ह छम्ह मां मालाच्वनागु खँ न्ह्यथनादीगु दु ।
कवि बुद्ध साय्मिया मेगु कविताकृति जीन्दगी बँय् वाःगु हि : चेतनाया मि दुने कविताय् कविं थः छम्ह समाजया परम्परायात कुंखिना याकःचा म्वानाच्वना धकाः तायेकादीगु दुसा छपु लँ मालाच्वना चिकिचाहाकःगु कविताय् परम्पराया रुपय् ल्वहंयात पुज्याना द्यः यायेगु परम्परायात बम बारुदं मुइकाः मेगु न्हूगु लँपु मालेमाःगु खँ प्वंकादीगु दु ।
कवि बुद्ध साय्मिं वर्तमाननाप ल्वानाः वर्तमानया समसामयिकताय् थःत चिनातयेत सिबें कयेकुंगु, भ्वाभःगु पंगःया विरोधय् असहमतिया सः थनाः कन्हय्या निंतिं छुं कुतः यायेमाःगु खँ कुलादीम्ह समसामयिक यथार्थताप्रति सचेत भविष्यप्रति आस्था तइम्ह कवि खः ।
नेपालभाषा काव्य ख्यलय् विद्रोही कविकथं स्थापितम्ह बुद्ध साय्मिया गद्य रचना कृति नं पिदंगु दु । कविता : थौंया मिखां गद्य कृति दुने कवि बुद्ध साय्मिं कवि तथा कविता सम्बन्धी थःगु धारणा नं यचुक ब्वयादीगु दु । कविता च्वयेगु नापं पासापिनिगु सफुलिइ समिक्षात्मक भूमिका च्वयेगु जक मखु कवि बुद्ध साय्मिं नेपालभाषाया थीथी संस्था व थीथी इलय् जूगु भाषिक साहित्यिक आन्दोलनय् सक्रियरुपं ब्वति कयाः थःगु मां भाय्या नितिं आपालं योगदान बियादीम्ह छम्ह अभियन्ता व भाषा न्ह्यलुवाः नं खः । थःगु जीवनया लिपांगु इलय् अर्थात् देशय् गणतन्त्रया स्थापना जुइधुंकाः नेवाःतय्गु प्रतिनिधिमूलक नेपाः पार्टिया प्रतिनिधित्वया यानाः वय्कः सांसद नं जुयादिल । थथे सांसद जुयादीबलय् वय्कलं थः याकःचा जूसां मातृभाषाया निंतिं सदनय् सः थ्वयेकेगु त्वःतामदी । थथे थ्वय्कःया ज्याया कदर स्वरुप थ्वय्कःयात नेपालभाषा साहित्य राष्ट्रिय पुरस्कार प्रदान याःगु दु ।
अबु पूर्णनन्द बज्राचार्य व मां सुर्यप्रभा बज्राचार्यया क्वखं वि.सं. १९७८ य् येँया क्वाःबहालय् जन्म जूम्ह सप्तरत्न हे भिक्षु बुद्धघोष खः । वि.सं. १९९७ य् कुशीनगरय् ऊ चन्द्रमणि महास्थविरया उपाध्यायत्वय् प्रव्रज्या ग्रहण याःम्ह भिक्षु बुद्धघोष नेपाःया न्याम्हम्ह संघनायक खः ।
म्यानमारय् बुद्ध शिक्षा अध्ययन यानाबिज्याःम्ह वसपोल नेपालय् बौद्ध परियत्ति शिक्षाया स्थापना याःम्ह प्रमुख व्यक्ति खः । वि.सं. २०१८ य् नेपाल बौद्ध परियत्ति शिक्षा स्थापना यानालि ताःई तक बौद्ध परियत्ति शिक्षाध्यक्ष जुयाबिज्याःगु दुसा बौद्ध परियत्ति शिक्षाया केन्द्रीय परिक्षा नियन्त्रक नं जुयाबिज्यात । अथेहे अखिल नेपाल भिक्षु महासंघया अध्यक्ष जुयाः नं ज्या यानाबिज्याःम्ह वसपोलया आपालं बुद्ध शिक्षाया च्वसु पिदंगु दुसा नीन्यागुलिं मल्याक सफू पिदंगु दु । लोक विकासय् बुद्ध धर्मया महत्ता, सह यायेगुया सहस्रगुण, दुर्लभ मनुष्य जीवन, परियत्ति शिक्षाया महत्व,थेंज्याःगु आपालं व्यावहारिक शिक्षाया च्वसु च्वयाबिज्याःम्ह वसपोलया प्रकाशन जूगु सफूत थथे दु –
बुद्ध धर्म सम्बन्धी सामान्य ज्ञान प्रश्नावली (ने.सं. १०८५), धर्म नगर (वि.सं. २०३२), आसिविसोपम सुत्र (वि.सं. २०३६), बुद्ध धर्म संघ व बुद्ध शासन (वि.सं. २०३६), महासत्तिपठ्ठान सुत्र (वि.सं. २०३७), जप पाठ व ध्यान (वि.सं. २०४०), महासमय सुत्र (वि.सं. २०४१), कम्मठ्ठानदीपनी (वि.सं. २०४७), अभिधर्म संग्रह (वि.सं. २०४८), बौद्ध शिशु बोध (वि.सं. २०३७), निपु सुत्र (वि.सं. २०२१), त्रिरत्नया गुण व आनिशंस, शरणागमनया महत्व, पञ्चशीलया महत्व, मन शान्त जुइगु मार्ग, त्रिरत्न बन्दना, परित्त सुत्र आदि । बुद्ध शासनया इतिहासय् महत्वपूर्णगु बर्माय् सन् १९५४ निसें १९५६ तक जूगु खुक्वःगु संगायनाय् संगीतिकारक कथं उपस्थित जुयाः उल्लेख्य योगदान बियाबिज्याःगुलिं वय्कःया ज्याया सम्मान यासें वि.सं. २०५६ (सन् १९९९) य् म्यानमार सरकारं अग्ग महासद्धम्मज्योतिक धज उपाधिं सम्मानित याःगु खः । थुकथं बुद्ध धर्म प्रचार व नेपालभाषाया सेवा यायां वसपोल वि.सं. २०६८ आश्विन ८ गते दिवंगत जुयाबिज्यात ।
भाजु बुद्धाचार्य शाक्यया जन्म ने.सं.१०५९ श्रीपंचमी कुन्हु जूगु खः । वय्कःया मांया नां हर्षमाया शाक्य व बाःया नां तीर्थराज शाक्य खः । वय्कःया थायबाय् श्रीवहाः यल खः । भाजु बुद्धाचार्य शाक्यं नेपालभाषा, खस् नेपाली व अंग्रेजीं निबन्ध, कविता व जीवनी च्वयेगु यानादी । वय्कःया न्हापां प्रकाशित नेपालया जातः नांगु निबन्ध खः, गुगु शान्ति विजय नांगु पत्रिकाय् ने.सं.१०९८ य् पिदंगु खः । धार्मिक, सांस्कृतिक व ऐतिहासिक विषयया निबन्ध च्वयादीम्ह भाजु बुद्धाचार्य शाक्यया लजगा पत्रकारिता खः । वय्कःया प्रकाशित कृति– चिनाखँ (ने.सं.१०९७), अंशुवर्मा (जीवनी, ने.सं.११०२), नेपालया मल्ल जुजुपिं (ने.सं.११११), स्वनिगलय् ल्वहँ हिति (ने.सं.१११४), म्हपुजा (ने.सं.१११७), प्रज्ञापारमिता (ने.सं.११२०) खः । भाजु बुद्धाचार्य शाक्यजुं ने.सं.१११४ य् गौरी अनन्त सिरपाः कयादीगु जुल ।