मां ज्ञानीमाया व बा मोतिरत्न स्थापितया कोखं ने.सं.१०७२ य् जन्म जूम्ह मंगलदेवी बज्राचार्य छम्ह प्रगतिशील विचारधारायाम्ह बाखं च्वमि खः । थ्वय्‌कःया ह्यूपाःया जलय् (ने.सं.११००) बाखं सफू पिदंगु दु । छेँया समस्यानिसें राष्ट्रया समस्यातकयात तकं थःगु बाखंया विषयवस्तु दयेकाः बाखं च्वयादीम्ह बाखं च्वमि खः । थ्वय्‌कःया आपाः धयाथें बाखं निम्न मध्यमवर्गं फयेमालीगु शोषण विरुद्धय् सचेतना हयेगु, बिरोधया सः थ्वयेकेगु व ह्यूपाः हयेगु खँय् केन्द्रीत जुयाच्वंगु दु ।

बाः विष्णुप्रसाद श्रेष्ठ व मां गंगालक्ष्मी श्रेष्ठया क्वखं ने.सं. १०६७ तछलाथ्व १३ य् येँया वंघः (इन्द्रचोक) त्वालय् साहित्यकार भाजु मंगलप्रसाद स्यस्यःया जन्म जूगु खः । वय्‌कःया नां मंगलप्रसाद श्रेष्ठ नं खः । नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् भाजु मंगलप्रसाद स्यस्यः छम्ह नांजाःम्ह आत्मपरक च्वखँ च्वमि खः । वय्‌कःया न्हापांगु च्वखँ चिप (पुजाभः, ने.सं. १०८३) सफुलिइ पिदंगु खः थःगु विद्यार्थीकालय् वय्‌कलं थीथी साहित्य सम्मेलनय् निबन्ध ब्वनाः तःगू सिरपाः त्याकादीगु दु ।

मंगलप्रसाद स्यस्यःजुं च्वखँ च्वयादीबलय् झीगु समाजय् ब्वलनाच्वंगु विसंगति, विकृतिपाखे चिन्ता व्यक्त यानाः सम्बेदनशील जुयाः सुधार यायेत क्रान्ति हे यायेमाः धयागु कर्तव्यबोध याकादी । वय्‌कःया निबन्धय् नं कवि पूर्ण वैद्यया थें कवितात्मक पहः वः । थुकथं वय्‌कःया आत्मपरक च्वखँय् नं मंगलप्रसाद स्यस्यः महत्वपूर्ण योगदान दु धयागु वय्‌कःया सफू जिगु डायरी छपुपौ (च्वखँ मुना) ने.सं. १०८९ स पिदंगुलिं नं थुइका कायेफु । अथेहे वय्‌कःया पिदंगु मेमेगु निबन्धया सफू खः— जिगु चिन्तनया पल्पसा (ने.सं. ११२६), मिथिला च्वःप्वः मदुगु लुमन्ति (ने.सं.११२), गर्भाधान दुने एकोरियमया किपा (नेसं ११३६) ।

ने.सं. १०६० स जन्म जुयादीम्ह भाजु मंगलमान शाक्यया मांया नां तीर्थमाया शाक्य व बाःया नां दीज्र्यमान शाक्य खः । वय्‌कःया थाय्‌बाय् जाछँ, ब्रम्हचक्र महाविहार ओमबहाः खः । वय्‌कःया थीथी च्वसुत नेपालभाषाया थीथी पत्रिपत्रिकाय् पिदनाच्वंगु दु ।

वि.सं.२०२६ निसें मुद्रण व्यवसाय यानादीम्ह वय्‌कलं वि.सं. २०४७ निसें शाक्य अफसेट प्रेस नीस्वनाः नेपालय् नं रंगीन व स्तरीय मुद्रणपाखे बिशेष ध्यान बियाः न्ह्यानाच्वनादीम्ह खः । भाषा, साहित्य, धर्म, संस्कृतिइ तसकं मन क्वसाःम्ह भाजु मंगलमान शाक्यया प्रकाशित कृति महाचीन यात्रा (नियात्रा, ने.सं.११२० पोहेला) खः । वि.सं. २०२२ सालया नेपालभाषा आन्दोलनया सक्रिय कार्यकर्ता व सशक्त वक्ता भाजु मंगलमान शाक्य बैशाख पूर्णिमा पत्रिकाया न्यादँ तक सहसम्पादक व व्यवस्थापक जुयादिल । लुम्बिनि विकास सहयोग समितिपाखें पिदंगु पत्रिका लुम्बिनिया नं व्यवस्थापक जुयादिल । अथेहे प्यलापौ पलेहः पत्रिकाया वय्‌कः सम्पादक नं खः ।

भाजु मंगलमान शाक्यया जन्म ने.सं.१०६० इ यलय् जूगु खः । वय्‌कःया मांया नां पूर्णमाया शाक्य व बाःया नां सूर्यमान शाक्य खः । ने.सं.१०८७ इ झी पत्रिकाय् पिदंगु धरती मूर्छा जुयाः चत्तावानाच्वं थें च्वं कविता वय्‌कःया न्हापां प्रकाशित रचना खः । भाजु शाक्य नेपालभाषाया छम्ह नांदंम्ह आधुनिक कविया नापं भाषिक अभियन्ता नं खः । वय्‌कःया कविताय् प्रज्ञापारमिताया शून्यता ज्ञान पिलुयाच्वं । वय्‌कःया जिगु धरती–जिगु सर्गः (ने.सं. ११०८) नांगु कविता संग्रह पिदंगु दु ।

अबु हरिलाल कारंजित व मां मय्‌जुलक्ष्मी कारंजितया कोखं ने.सं. १०७२ दँय् येँया ज्याबहाः त्वालय् साहित्यकार व वरिष्ठ समाजशास्त्री मय्‌जु मंगला कारंजितया जन्म जूगु खः । स्नातकोत्तर तक ब्वनेज्या क्वचायेकादीम्ह मय्‌जु कारंजितया च्वसा नेपालभाषा, नेपाली व अंग्रेजी स्वतां भाषाय् च्वन्ह्याः । विद्यार्थीया इलंनिसें थःगु मांभाय्प्रति नुगः क्वसायेका नेपालभाषा साहित्य सम्मेलनय् थीथी च्वसुपाखें थीथी सिरपाः त्याकादीम्ह मय्‌जु कारंजितया दकलय् न्हापांगु रचना बस स्टपय् घौछि युगया ख्वाःपाः च्वखँ खः । लिपा थ्व च्वसु नेपालभाषाया थीथी पत्रिकाय् पिदंगु दु । मांभाय् अनुरागी वय्‌कलं वि.सं. २०२२ य् जीवन दबूनाप स्वापू दुगु नेपालभाषाया भाषिक आन्दोलनय् सक्रिय जुयाः ब्वति कयादिल । नेपाल भाषा साहित्यया सेवा यायेगु झ्वलय दच्छियंकं हालीगु म्ये बाह्रमासे म्ये छगू अध्ययन शोधग्रन्थ ने.सं.१११५ य् अन्तर्राष्ट्रिय महिला सम्मेलन चीनय् पित ब्वज्या जूगु खः । नेपालभाषा मिसा खलःया संस्थापक व अध्यक्ष जुयाः स्वीनिदँ तक भाषा साहित्यया सेवा यानादीम्ह मय्‌जु कारंजित नेपालभाषा परिषदया आजीवन दुजः नापं कोषाध्यक्ष नं खः । मांभाय् सेवा यायेगु बाहेक वय्‌कः मेलम्ची उपत्यका खानेपानी विकास समितिया संस्थापक जुयाः, जातीय भेदभाव विरुद्ध दलित महिला संघ व मेमेगु सामाजिक संघ संस्थाय् आवद्ध जुयाः समाजसेवा यानाझाःम्ह छम्ह वरिष्ठ समाजसेवी नं खः । आपालं अन्तराष्ट्रिय सम्मेलनय् ब्वति कयादीधुंकूम्ह वय्‌कःयात व्यावसायिक उत्थान व सामाजिक सेवाय् उत्कृष्ट ज्या यानादीगु वापतय् थीथी कदर पत्र प्रदान याःगु दु । वय्‌कः छगू इलय् सितु लय्‌पौया सहसंरक्षक जुयादीगु दु । थः ब्वलनागु समाज विकासया ज्याय्, थःपिंसं नवाना वयागु मांभाय्‌या विकासया ज्याय् सक्रिय जुयादीम्ह मय्‌जु कारंजित नेवाः नुगः, नेवाः गुथि, नेपालभाषा मंका खलः आदिया दुजः जुयाः भाषा व साहित्यया विकासय् तःधंगु योगदान बियादीगु दु ।

नेवा अभियन्ता मचाराजा महर्जनया जन्म वि.सं. २०२७ साउन गते मां नारायणदेवी व अबु मचाकाजी महर्जनया कोखं येँया किलागः त्वालय् जूगु खः । मचांनिसें थःगु जाति, भाषा, साहित्य, संस्कृतिप्रति मन क्वसाःम्ह थ्वय्‌कलं थःगु स्कुल जीवनंनिसें थीथी सांस्कृतिक व साहित्यिक कार्यक्रमय् ब्वति कायेगु यानादिल । लिपा तःधीकः जुइधुंकाः नेवा समुदायनाप सम्बन्धीत थीथी सांस्कृति, भाषिक, साहित्यिक व सामाजिक संस्थाय आवद्ध जुयाः ज्या यानादीगु दुसा नेवाः अधिकारया निंतिं जुइगु आन्दोलनय् नं वय्‌कः उलि हे सरीक जुयादीगु दु । थौंकन्हय् थ्वय्‌कः ज्यापु महागुथि येँ महानगर समितिया छ्याञ्जे, न्हूदँ समारोह समितिया सचिवालयया दुजः, किलाघःत्वाःया जः व प्रतिनिधि, किलाघःत्वाः पुननिर्माण उपभोक्ता समितिया दांभरिं, प्रेममोहन गीता सिरपाःया दुजः, सेतो मच्छिन्द्रनाथ जात्रा व्यवस्थापन समितिया दुजः जुयाः थःगु नेवाः जाति, भाषा, संस्कृति, साहित्य कला आदि थकायेगु ज्याय् सक्रियपूर्वक थःत फ्यानाच्वनादीगु दु ।

भाजु मचाराजा छम्ह नेवाः अभियन्ता जक मखु थीथी संस्थायात थम्हं फुगु आर्थिक ग्वाहालि यानादीम्ह छम्ह छ्वःनुगः दुम्ह व्यक्ति नं खः । थ्वय्‌कःया नेपाः बैंक्वेट येँया नेवाःतय् भ्वय् न्यायेकेगु, पार्टी यायेगु निंतिं नांजाःगु बैंक्वेट जक मजुसे थीथी नेवाः संघ संस्थातय् कार्यक्रम यायेगु लागि नं लोकंह्वाःगु थाय् नं जूगु दु । थथे जूगुया मू हुनि थ्वय्‌कःया सदासयता खः । नेपालभाषाया कार्यक्रम धायेवं वय्‌कलं विशेष छुट बिया ज्याझ्वः संचालन याकेबियादीगु जक मखु गुलिखे कार्यक्रमयात ला थम्हं हे स्पोन्सर यानाबियादी । अथे हे थ्वय्‌कःया बैंक्वेटया ज्याकुथिइ नं न्हियान्हिथं धैथें छुं नं छुं नेवाः संस्थाया बैठक च्वनेगु निंतिं मुनेगु थाय् जुयाच्वनी । थ्व भाजु मचाराजाया थःगु जाति भाषा संस्कृतिप्रतिया मतिनाया दसु खः ।

नेपाःया छम्ह नां जाःम्ह उद्योगपति तथा व्यापारी मणिहर्ष ज्योति कंसाकारया जन्म ने.सं १०३८ य् अबु भाजुरत्न कंसाकार व मां ज्ञानमाया कंसाकारया कोखं येँया केलत्वाःया तःखाछेँय् जूगु खः । थ्वय्‌कः ज्योति ग्रुपया संस्थापक नं खः । भाजु मणिहर्ष ज्योतिया नां केवल नेपाःया उद्योग व्यापारया ख्यलय् जक मखु नेवाः भाय् व थ्वया साहित्यया विकासया निंतिं नं ल्वःमंके मफइगु नां जूगु दु । थ्वय्‌कः नेपालभाषाया छम्ह अनुरागीया नापं समाज सेवी, बुद्धधर्मया सेवक नं खः ।

मणिहर्ष ज्योति बुद्ध धर्म, नेपालभाषा व थ्वया साहित्य च्वन्ह्याकेत तन, मन व धन समर्पित यानादीम्ह व्यक्ति खः । भारतय् स्थापना जूगु धर्मोदय सभा नांया संस्थाया संस्थापक दांभरी जुइधुंकाः उगु संस्थापाखें बौद्ध धर्मया नापं साहित्यिक ग्रन्थत पिथनादिल । धर्मोदय सभां पिथंगु धर्मोदय लय्‌पतिं नेपालभाषाया आपालं कवि, बाखंच्वमि, निबन्धकार, नाटककार व समालोचकपिं पितहःगु दु । भाजु मणिहर्ष ज्योतिं थम्हं नं सृजनात्मक साहित्यया रचना यानाः भाषा साहित्य ख्यःयात चकंकेगु ज्या यानादीगु दु । थ्वय्‌कलं नेपालभाषां च्वयादीगु छुं लेख थुकथं दु —साहित्य (धर्मोदय, दँ १ ल्याः ३, ने.सं. १०६८), श्रद्धा (धर्मोदय, दँ २ ल्याः २४, ने.सं. १०६९), लुम्बिनी वनया मू (धर्मोदय, लुम्बिनी विशेषांक, दँ ६ ल्याः ६३, ने.सं. १०७३), बुद्ध धर्मय् गृहस्थतय्‌गु भूमिका (धर्मोदय, दँ ३१ ल्याः ८, ९ व १०, ने.सं. १०९८), चित्तधर दाइयागु लुमन्ति (झी, दँ २५, ल्याः ३ थ्यंल्याः १९२, ने.सं. ११०२) आदि । भाजु मणिहर्ष ज्योति थम्हं जक च्वयेगु मखु नेपालभाषप्रति समर्पित साधकतय्‌त हःपाः व तिबः बीगु, नेपालभाषाया थीथी ज्याखँ तथा लुमन्ति पौ आदि पिकायेत विज्ञापन, चन्दा आदि बियाः झीगु भाषा व वाङ्गमय तब्या यायेगु ज्या यानादीगु दु । उगु इलय् वय्‌कःपिनिगु कालिंपोङ्ग कलकत्ताया व्यापार कोठी नेपालभाषाया आपालं च्वमि ब्वमिपिनिगु आश्रय कायेगु थाय् थें जूगु खः । अथेहे नेपालभाषाया पत्रकारिता थातं च्वंकाः नेपालभाषायात थपू यानायंकेत थ्वय्‌कलं धर्मोदय लय्‌पौ जक मखु मेमेगु नं नेपालभाषाया पत्रपत्रिका गथे— झी लय्‌पौ, नेपाल ऋतुपौ, नेपालभाषा पत्रिका न्हिपौ, पासा न्हिपौ आदियात आर्थिक ग्वाहाली यानादीगु दु । थ्वय्‌कः थः हे प्रकाशक जुयाः अंग्रेजी भाषायागु ‘LUMBINI’ नांगु पत्रिका पिथनादीगु दु धयागु दसु धर्मोदय पत्रिकाया दँ ८ ल्याः ९२ व ९३, ने.सं. १०७५ य् पिदंगु ‘LUMBINI’ पत्रिकायात च्वसुत माल धकाः पिदंगु बिज्ञापनं क्यनाच्वंगु दु ।

थ्वय्‌कः नेपालभाषा परिषद्या आजीवन सदस्य, सल्लाहकार व परिषद्या दातापिं मध्यय् नं छम्ह खः । थ्वय्‌कलं चित्तधर सिरपाः (ने.सं ११९८) नीस्वनाः नेपालभाषायागु अनवरत सेवा यानाच्वंपिं ब्यक्तित्वपिं, संघसंस्था व पत्रिकायात दँय्‌दसं सिरपाः बीगु ज्या न्ह्याकादीगु दु । थ्वय्‌कःया योगदानयात कदर यासे थ्वय्‌कःयात च्वसापासां ने.सं. १०८३ स भाषाजवाः उपाधिं छाय्‌प्यूगु खःसा थ्वय्‌कः मदयेधुंकाः (ने.सं १११३) थ्वय्‌कःया नामं नेपालभाषा परिषदं मणिहर्ष ज्योति स्मृतिग्रन्थ पिकाःगु दु ।

मां न्हुछेकुमारी मानन्धर तथा बौ इन्द्रनारायण मानन्धरया कोखं ने.सं १०५९ इ थँहिति त्वालय् जन्म जूम्ह मथुराकृष्ण साय्‌मि नेपालभाषा आख्यान ख्यःया छगः स्यल्लागु थां खः । वय्‌कलं बाखं उपन्यास बाहेक कविता, जीवनी, आत्मकथा आदि नं च्वयादीगु खःसां वयकःया मू लेखन विधा बाखं, उपन्यास जूगु दु । गुथि बाखं च्वयाः नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् पलाः तयादीम्ह थ्वय्‌कलं थःगु विद्यार्थीकालय् बाखं च्वयाः तःगू सिरपाः त्याकादीगु दुसा त्रिचन्द्र कलेजय् स्थापना जूगु तत्कालिन जः साहित्य पालाःया नं दुजः जुयाः आपालं ज्या यानादीगु दु । बाखं ख्यलय् थ्वय्‌कःया न्हापां पिदंगु सफू वं नकतिनि प्रेम यात (ने.सं १०८२)खःसा थ्व बाखं सफू बाहेक थ्वय्‌कःया जि हिरा, हिरामोति, कस्ति, ब्लूदल आदि यानाः न्यागू स्वयाः अप्व बाखं सफू पिदंगु दुसा उपन्यास ख्यलय् ज्वाला, यां मिखा, कतांमरी, राप, ह्याउँमिला, माकुगु विष, खालु आदि यानाः च्यागू स्वयाः अप्वः उपन्यास पिदंगु दु । थ्वय्‌कलं नेपालभाषाय् माकुगु विष भाग —१,२,३,४ व ह्याउँमिला भाग —१, २, ३, यानाः स्वंगू, स्वंगू भाग दुगु निगू लघु उपन्यास च्वयाः मेपिं उपन्यासकारपिंत नं लघु उपन्यास च्वयेगुली हःपाः बियादीगु दु । मथुराकृष्ण साय्‌मि तःगू बाखं, उपन्यासया सफू च्वयाः नेपालभाषाया आख्यान विधा तःमि यानादीम्ह च्वमि जक मखुसे थःगु बाखं, उपन्यासय् यौन मनोविज्ञानयात थाय् बियाः मानवीय शास्वत भावना रति यौनयात नं नेपालभाषा साहित्यय् दुथ्याकेगु परिपाटी ब्वलंकादीम्ह तथा थ्व ख्यलय् थःगु विशेष प्रभाव त्वःतेफुम्ह च्वमि खः ।

थ्वय्‌कःया बाखनय् कथानक सिबें पात्रचित्रणयात विशेष थाय् बियातःगु दइ । बाखनय् पात्रया अर्धचेतन, अचेतन मनया शूक्ष्म विश्लेषण तथा यौन मनोवृत्तियात सहज रुपं न्ह्यब्वयेगु थ्वय्‌कःया बाखंया विशेषता जूगु दु । थ्वय्‌कःया ब्लूडल, माकुगु विष, राप आदि उपन्यास थुकिया दसु खः । अथेहे थःगु जीवनया माकुगु खायूगु लुमन्तित वानाच्वंगु लुमन्ति— साय्‌मि जि मथुरा नांगु आत्मकथा, यज्यू थें ज्यःगु मतिना पौ मुनाया सफू पिकायेगुली नं वय्‌कः ताःलाःगु दु ।

मथुराकृष्ण साय्‌मि नेपालभाषा साहित्यया छम्ह स्रष्टा जक मखु छम्ह अभिभावकया भूमिका निर्वाह यानादीम्ह मातृभाषा अनुरागी नं खः । थम्हं जक च्वयाः मखु न्हूपिं च्वमिपिं पिकायेगु व च्वयाच्वंपिं च्वमिपिंत अझ च्वयेगु निंतिं हःपाः बीत थःगु एकल प्रयासं थीथी कार्ययोजना दयेकाः न्ह्याकादीगु दु । थ्वहे कथं गबलें थःगु भाषा साहित्यय् लघुकथा विकासया नितिं चीबाखं धेंधेंबल्ला कासा न्ह्याकादिलसा, अभिघाट साहित्य नेपालभाषाय् म्हो मजुइमा धैगु तातुनाः त्रास शिर्षक बियाः थुकिया समस्यापूर्ति कथं उत्कृष्टगु बाखंयात सिरपाः घोषणा यानाः बाखंच्वके बियादिल । अथे हे नेपालभाषाया उपन्यास ख्यलय् मय्‌जु च्वमिपिनिगु सहभागिता म्हो जूगु खनाः थ्व विधाय् मिसा च्वमिपिंत न्ह्यज्याकेगु निंतिं नगद पुरस्कार घोषणा यानाः मय्‌जुपिनिगु दथुइ उपन्यासया धेंधेबल्लाः कासा याकादिल । थज्याःगु प्रयासया फलकथं ने.सं ११४१ य् छक्वलं १२ म्ह मय्‌जु स्रष्टापिं झिंनिगू हे उपन्यास ज्वनाः नेपालभाषाया उपन्यास ख्यलय् खनेदयेकः वल । अथे्हे मथुरा साय्‌मि सिरपाः स्वनाः साय्‌मि बन्धुपिंत नेपालभाषाया साहित्य ख्यलय् च्वसा न्ह्याकेबीगुली तिबः बियादिल । अथेहे गुलिखय् च्वमिपिनिगु सफू पिकायेत आर्थिक ग्वाहाली यानादीगु दु । थुकथं मथुराकृष्ण साय्‌मि नेपालभाषा साहित्य उत्थानया निंतिं तन मन धन बियादीम्ह छम्ह साहित्यिक मणिषी खः । थ्वय्‌कःया थज्याःगु ज्यायात कदर यानाः नेपालभाषा परिषदं थ्वय्‌कःयात भाषाथुवाः उपाधि देछाःगु दुसाः, नेपालभाषा एकेडेमिं दान्यहिरा जिवंकाछि सिरपाः, पासा पुचः गुथि सक्वपाखें नेवाः हना सिरपाः प्रदान याःगु दु ।

बा नारायणबहादुर श्रेष्ठ व मां शान्ति श्रेष्ठया क्वखं ख्वप देया इनाचो त्वालय् साहित्यकार भाजु मदन श्रेष्ठ जुजंया जन्म जूगु खः । वय्‌कःया पूवंगु नां मदनबहादुर श्रेष्ठ जुजं खः । नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् वय्‌कःया च्वसा कविता, गजल अथेहे मेमेगु समसामयिक विषय पाखे न्ह्याःसां जुजं भाजुं आपाः यानाः गजलपाखे हे थःगु च्वसा न्ह्याकूगु खनेदु । नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् लोकंह्वाःपिं गजलकार दथुइ वय्‌कः छम्ह नं खः । वय्‌कःया न्हापांगु कविता ने.सं. १११४ य् नेपाल पत्रिकाया ४३/७० इ बुना च्वनाः पिदंगु खः । थ्वयां दछि लिपा ने.सं. १११५ य् वय्‌कःया गजलमुना सफू लँ लय्‌सं पिदंगु खः ।

बौ हर्षबहादुर प्रधान व मां बुद्धिमाया प्रधानया कोखं ने.सं. १०६० इ उपन्यासकार भाजु मदनगोपाल प्रधानया जन्म जूगु खः । वय्‌कः नेपालभाषाया अग्रज उपन्यासकारपिं मध्ये छम्ह खः । नेपालभाषा ख्यलय् भाजु मदनगोपाल प्रधानया हिसिला (ने.सं. १११३ ) व जन्ति न्ह्यात (ने.सं. १११६) निगू सामाजिक उपन्यास पिदंगु दु । भाजु प्रधानया उपन्यासया मू विषय मतिना खःसां समाजयात युग अनुरूप हिलायंकेगु, समाजय् छगू न्हूगु संस्कार नीस्वनेगु, अथेहे न्हूगु अवधारणा ब्वलंकेमाःगु सन्देश वय्‌कःया उपन्यासय् दुथ्यानाच्वंगु दु । समाजय् क्रान्ति हयाः सुधार यायेत न्हापां समाजया युवा वर्ग हे न्ह्याःवनेमाः धयागु उपन्यासकारया धारणा खः ।