ने.सं. १०३८ माघ २१ य् येँ केलत्वाःया भंसाछेँय् अबु तेजरत्न कंसाकार व मां हर्षलानी कंसाकारया कोखं जन्म जूम्ह मोहनरत्न कंसाकार श्रीलंकाया विद्यालंकार परिवेणय् (ने.सं १०५०) य् प्रव्रजित जुयाः भिक्षु महानाम नामं परिचित जुयाबिज्यात ।
ने.सं. १०६२ सालय् हिन्दी साहित्यय् कोविद परीक्षा उत्तीर्ण यानाबिज्याःगुलिं वसपोलया नां हे महानाम कोविद जुल । तत्कालिन धर्मदूत पत्रिकाया माध्यमं नेपाःमिपिंत नेवाः भासं कविता, च्वसु, बाखं च्वके बियाः पत्रिकाय् छापय् यानाः पिथनाः प्रेरणा बियाच्वंम्ह भिक्षु महानामया नेपालभाषा साहित्य च्वन्ह्याकेगु ज्याय् तःधंगु योगदान दु । भारतया सारनाथया महर्षि सभां पिदनाच्वंगु धर्मदूत पत्रिकाय् नेवाः भाय्यात थाय् बीकेगु ज्याय् वसपोलया तःधंगु देन दु ।
अथेहे धर्मोदय सभां पिदंगु धर्मोदय पत्रिकाया शुरुया अंक निसें अन्तिम तक अर्थात् ने.सं.१०६७ निसें ने.सं.१०८० झिंस्वदँ तक सम्पादक जुयाः ज्या यानाबिज्याःम्ह वसपोल भिक्षु महानाम कोविद हे खः । उगु धर्मोदय पत्रिकाय् वसपोलया थीथी च्वसु पिदंगु दु । गथे— नेपाल साहित्य, नारीत्वयात प्रणाम, लुम्बिनी बन स्वस्वं, जि संसारया सेवा याये आदि । थुपिं च्वसु नेपालभाषाया गद्य साहित्य ब्वलंकेगु ज्याय् तःजिगु तिबः जूगु दु । भिक्षु महानामं तत्कालिन धर्मोदय पत्रिकाय् च्वसु जक मखु नेपालभाषं तःगू सफू नं च्वयाबिज्याःगु दु तर प्रकाशनया ल्याखं वसपोलया नुगः (ने.स १०६९) नांगु सफू छगू जक पिदंगु दु । तर छगू हे जक सफू जूसां थ्व सफू साहित्यिक दृष्टिकोणं तसकं च्वन्ह्याः ।
नेपालभाषाया बी.ए.या पाठ्यक्रमय् नं थुगु सफू दुथ्याकातःगु दु । थम्हं सफू पिथना मदीसां मेपिं च्वमिपिं पिथने फुगु व उमिपाखें सफू पिथंकेगु विशेषता व कार्यकुशलता वसपोलयाके दु । वसपोलया थुकथंया हे योगदानया सम्मान यासें ने.स १११६ य् नेपालभाषा परिषदं वसपोलयात भाषाथुवाः उपाधी लःल्हाःगु दु । थथे धर्मया नापनापं मांभाय्या नं सेवा यायां ने.स १११६ फागुण २४ य् वय्कः दिवंगत जुयाबिज्यात ।
अबु कुलनारायण श्रेष्ठ व मां हरिमाया श्रेष्ठया कोखं ने.सं. १०२१ य् येँया न्हूघः त्वालय् जन्म जूम्ह प्रेमकाजी श्रेष्ठ हे भिक्षु महाप्रज्ञा खः । हिन्दू कूलय् जन्म जुयाः नं बुद्धधर्मया अध्ययनय् थःत पानादीम्ह वय्कः न्हापां महायानी बौद्ध परम्परा कथं भिक्षु पल्घेन श्यरब जुलसा लिपा थेरवादी परम्परां भिक्षु महाप्रज्ञा जुल । वय्कलं थःगु गृहस्थी जीवननिसे हे नेवाः भासं नानिकाजी, एम.पी प्रधान नामं च्वसु च्वयेगु यानादीगु खः । प्याखनय् अभिनय यायेगु, मूर्ति दयेकेगु आदि कलाय् पारंगतम्ह वय्कःयात लामा भिक्षु जुयाच्वंबलय् अर्थात् ने.सं. १०४० य् मेपिं प्यम्ह नेवाः लामा भिक्षुनापं वय्कःयात नं न्हापांखुसी देशं पितिनाछ्वःगु खः ।
देशं पितिना छ्वःपिं न्याम्ह भिक्ष्ुापिं मध्ये दकलय् न्ह्यःनेयाम्ह भिक्षु प्रज्ञानन्द खः । लिपा भारतय् ऊ. चन्द्रमणि महास्थविरया उपाध्यायत्वय् ने.सं. १०४५ य् प्रव्रजित जुयाः थेरवादी परम्परां भिक्षु महाप्रज्ञा जुयादिल । जीवनया लिपांगु इलय् वय्कलं थःगु स्वास्थ्यया कारणं चीवरवस्त्र त्वःताः बौद्ध ऋषि जुयाः च्वज्या व धर्म प्रचारया ज्याय् थःत फ्यानादिल ।
थथे थेरवाद बुद्धधर्मय् प्रव्रतित जुसेंलि वसपोलं नेपालभाषं बुद्धधर्म सम्बन्धी सफू च्वयेगु यानादिल । वसपोलया बुद्धधर्म व नेपालभाषा पत्रिकाय् ने.सं. १०४७य् पिदंगु बोधिसत्व सिद्धार्थया जन्म नांगु चिनाखँ न्हापां पिदंगु चिनाखँ खःसा स्वचित्त शुद्धिमार्ग (ने.सं. १०५६)न्हापांगु सफू खः । थथे भारतय् निर्वासित जुयाः नं बुद्धधर्म मार्फत् नेपालभाषाया प्रचारप्रसार यानादीपिं भिक्षुपिं मध्ये थ्वसपोल नं छम्ह खः । वसपोल व भिक्षु अमृतानन्द जानाः थःपिंसं हे थासा आखः दयेकाः ललितविस्तर बोधिचर्या सफू नं पिथनादीगु दु ।
अथेहे मूर्ति दयेकेगु कलाय् पारंगतम्ह भिक्षु महाप्रज्ञां ने.सं. १०५६ य् भोजपुरया श्री शाक्यमुनि विहारयात बुद्धमूर्ति छगू नं दयेकूगु जुयाच्वन । हिन्दूया काय्मचा जुयाः बुद्धधर्मय् प्रव्रजित जूगु नापं बुद्धमूर्ति दयेकूगु द्वपं बियाः तत्कालिन राणा सरकारं महाप्रज्ञा नापं शिष्य अमृतानन्दयात नं भोजपुरया जेलय् स्वला तक कुनाबिउगु खः । वसपोलया नेपालभाषां पिदंगु कृतित थथे दु —
स्वचित्त शुद्धिमार्ग (ने.सं. १०५६), विराग मार्ग महाप्रज्ञासार (ने.सं १०५७) मनुष्य जन्मय् सुसंयोग (ने.सं. १०५७), ललितविस्तर बोधिचर्या (ने.सं १०६०), निर्वाण मार्ग (ने.सं. १०८४), शान्तिया त्वाथः (ने.सं. १०८७), अमूल्य उपदेश व परमार्थ दर्शन (ने.सं ११०४) आत्मकथा भाग १, २, ३ (ने.सं. ११०३, ११०६, ११०९) तृष्णा (ने.सं. ११००) । वसपोलया नेपालभाषाया सेवाया कदर यासें च्वसापासां वसपोलयात ने.सं. १०७६ य् साहित्य सुता उपाधि देछाःगु खः । वसपोल ने.सं. १०९९ य् दिवंगत जुयादिल ।
मां गंगादेवी कर्माचार्य व बौ कृष्णगोपाल कर्माचार्यया कोखं ने.सं १०८२ इ ख्वपया ग्वःमारि त्वालय् जन्म जुयादीम्ह महेन्द्रगोपाल कर्माचार्य नेपालभाषाया छम्ह अनन्य सेवक खः । शान्तिनिकेतन मा.वि.या प्रधानाध्यापक जुयाः ताः ईतक शिक्षा ख्यलय् थःगु ई फ्यानादीम्ह थ्वय्कलं विराट साहित्य सम्मेलन गुथिया नायः व मेमेगु नं भाषिक साहित्य संस्था नाप आवद्ध जुयाः नेपालभाषा व थ्वया साहित्य च्वन्ह्याकेत आपालं ज्या यानादीगु दु ।
नेपालभाषाया नापं नेपाली भासं नं च्वसा न्ह्याकादीम्ह भाजु महेन्द्रगोपाल कर्माचार्यं नेपालभाषा साहित्यया ख्यलय् बाखं, चीबाखं च्वयेगुया नापं थीथी सफूया सम्पादन नं यानादीगु दु । बाखं विधाय् थ्वय्कःया इलं न्यंगु न्ह्यसः चिबाखं संग्रह पिदंगु दुसा ह्याउँबाला पत्रिकाया तःगू ल्याः थ्वय्कःया सम्पादनय् पिदंगु दु । अथेहे विराट साहित्य सम्मेलन गुथि ख्वप म्हसीका, कवि योगेन्द्र प्रधान, म्हसीका मालेगु झ्वलय्, सिद्धिदास प्रतिष्ठान पाखें पिदंगु सिद्धि ब्वखाँ आदि सफूया नं सम्पादन यानादीगु दु ।
थःगु लजगाःया झ्वलय् तःगू हे पेशागत सिरपा त्याकादीधुंकूम्ह महेन्द्रगोपाल कर्माचार्ययात साहित्य लेखनपाखे थ्वय्कया इलं न्यंगु न्ह्यसः (चिबाखं मुना ११३९) कृतियात रामशेखर लुमन्ति दबूपाखें न्हापांगु रामशेखर लुमन्ति सिरपालं (ने.सं.११३९) छाय्प्यूगु खः ।
स्वनिगः पिनें पिदंपिं नेपालभाषाया भाषिक अभियन्तापिं मध्ये भाजु महेशचन्द्र प्रधान नं छम्ह खः । वय्कःया जन्म बि.सं.२०१० माघ १२ य् जूगु खः । य्कःया मांया नां मोहनकुमारी व बाःया नां हरिकृष्ण प्रधान खः । वय्कःया थाय्बाय् बागलुङ नगरपालिका, वडा नं. २, बालमन्दिर रोड, महेन्द्रपथ खः । वय्कः डिप इन एड, अर्जून पदक २०३० (त्रिवि) या बिजेता खः ।
नेवाः न्ह्यलुवाः भाजु महेशचन्द्र प्रधान नेपालभाषा मंकाः खलः बागलुङया (ने.सं.११२९–११३३) नायः जुयादीधुंकूम्ह खः । थीथी शैक्षिक व सामाजिक संस्थाय् आवद्ध जुयादीम्ह वय्कः हरि–मोहन स्मृति कोष (ने.सं.११३६) या संस्थापक नायः खः ।
बा मचाम डंगोल व मां सन्तुमाया डंगोलया क्वखं ने.सं. १०८४ इ येँया भोटेबहाः त्वालय् चिनाखँ व छधाः प्याखं च्वमि भाजु महेशमान डंगोलया जन्म जूगु खः । वय्कःया मेगु नां महेशमान लँजुवाः खः । साहित्यकार भाजु डंगोल नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् थःगु पलाः दकलय् न्हापां चिनाखँ साहित्यपाखें न्ह्याकादीगु खःसां लिपा प्याखंपाखे च्वसा न्ह्याकादीगु खः । वय्कःया न्हापांगु साहित्यिक सृजना चिनाखँ दना वा फुक्क छपा जुयाः (बुलुमि ने.सं. ११०१) खः । अनं लिपा थीथी पत्रपत्रिकाय् छधाः प्याखं च्वयाः पिथनादिल । थुकिया हे लिच्वः भाजु लँजुवाःया न्हापांगु सफू थःथःगु संसार (छधाः प्याखं मुना) नसना पब्लिकेशन पाखें ने.सं. ११३३ येँया पुन्हि कुन्हु पिदन । थ्व सफुतिं प्रेममोहन सिरपाः त्याकेत ताःलाःगु दु ।
थ्वय्कलं चिनाखँ व छधाः प्याखं च्वयेगु बाहेक थीथी पत्रिका चकना, पुलुकिसि (मचापौ) पलिस्था, पौभाः सम्पादन यायेगु ज्या यानाः नेपालभाषा साहित्यया सेवा याना झायाच्वनादीगु दु । कविता प्याखं च्वयेगु व पत्रपत्रिका सम्पादन यायेगु बाहेक थ्वय्कः छम्ह नेवाः अभियन्ता नं खः । नेवाः अधिकार तथा नेवाः भाषा साहित्य, संस्कृति संरक्षण व सम्वद्र्धनया ज्याय् न्ह्याबलें धस्वानादीम्ह व्यक्तित्व खः ।