नेपाल संवत १०७४ येँयाःपुन्ही, आइतबाः कुन्हु बाः काशिप्रसाद मूल व मां पूर्णलक्ष्मी मूलया कोखं वतु, दगुबहाल येँय् कवि माधव मूलया जन्म जूगु खः । वय्कःया नेपालभाषं न्हापांगु रचना ने.सं. १०९१ य् न्हसला पत्रिकाय् पिदंगु अतिक्रमण नांगु कविता खः । कविता व निबन्धय् वय्कःयागु ल्हाः न्ह्याःसां मूलतः वय्कः कवि हे खः । अझ वय्कः दार्शनिक कवि खः । भारतीय दार्शनिक कृष्णमूर्तिया दर्शनय् प्रभावित जुयाः वय्कलं यक्व हे नेपालभाषाय् कविता च्वयादीगु दु । थ्वहे कथं वय्कः नेपालभाषाया दकलय् न्हापांम्ह तत्वदर्शि कवि खः ।
कवि माधव मूलया नेपालभाषं पिदंगु सफू– नकतिनिया कविता (ने.सं.१११२), जि दुने मदुम्ह (ने.सं.११३८) खः । अथेहे वय्कःया नकतिनिया कवितायात अनुवाद यानाः खँय् भाषं भर्खरको कविता व अंग्रेजी भाषं टुडेज पोएम नां सफू नं पिदंगु दु । कवि माधव मूलं दि इन्टरनेशनल लाइबेरी अफ पोयट्री अमेरिका पाखें एडिटर्स च्वाइस एवार्ड (२०००) कयादीगु दु । अथेहे इन्टरनेशनल पोएट अफ मेरिट अवार्ड (२००२) पाखें नं सम्मानित जुयादीगु दु ।
नेवाः अभियन्ता भाजु माधव स्यस्यःया जन्म बि.सं.२०२० बैशाख १८ गते सक्वय् जूगु खः । वय्कःया मांया नां सेतिमाया श्रेष्ठ व बाःया नां गोविन्दप्रसाद श्रेष्ठ खः । लजगां वय्कः उद्यमी व्यवसायी खः । भाजु माधव स्यस्यः नेपाल लिपि गुथिया पुलांम्ह नायः खः । वय्कलं नेपाल लिपि व रंजना लिपिया प्रचार प्रसारय् महत्वपूर्ण भूमिका म्हितादीगु दु । लिसें नेपालभाषाया प्रचार प्रसारय् नं वय्कः उत्तिकं हे सक्रिय अभियन्ता खः ।
नेपालभाषाया विकास व संवद्र्धनय् वय्कः निरन्तर सक्रिय जुयाच्वनादीगु दु । थौंकन्हय् वय्कः नेपाल लिपि गुथिया प्राज्ञ खः । अथेहे वय्कः खास्ति नेवाः पुचःया सल्लाहकार, नेपालभाषा मंकाः खलः येँया दुजः अथेहे नेवाः देय् दबू केन्द्रिय परिषदया दुजः लिसें न्हूदँ समारोह समिति सक्वया नायः नं जुयादी । वय्कः नारी खुसि संरक्षण समिति व नेपाल समाजवादी नेवाः संघया नं नायः खः ।
बौ शेरलाल व मां बद्रिनानीया कोखं ने.सं १०४७ पोहला ६ कुन्हु येँया केलत्वालय् माधवलाल कर्माचार्यया जन्म जूगु खः । वय्कलं १५ दँ दुबलय् ने.सं. १०६१/६२ पाखे हे च्वयेगु सुरु यानादीधुंकूगु खः । वय्कःया दकलय् न्हापां अंग्रेजी भाषाय् रचित कविता भारतया बम्बइनं पुष्प धयागु बालपत्रिकाय् पिदंगु खः । उगु इलय् सिद्धिचरण श्रेष्ठयाथाय् ब्वंवनेगु व वय्कः नापया सत्संगतं माधवलालजुं न्हापां नेपाली भाषां च्वयेगु यानादीगु खः । लिपा धर्मोदय पत्रिका पिदंसेंलि नेपालभाषां नं च्वयेगु यानादिल । वय्कःया नेपालभाषां न्हापां पिदंगु च्वसु धर्मोदय लय्पौ (ल्याः १/१३ ने.सं. १०६८) लय् पिदंगु गुबले वयेगु धैगु कविता खः । अथेहे ने.सं. १०७८ य् वयकःया च्यापु बाखं संग्रह थःछेँ पिदन ।
वय्कःया छगू जक बाखं सफू पिदंगु खःसां वय्कः शूष्म मनोविलेषणयात थाय् बियाः बाखं च्वइम्ह नेपालभाषाया न्हापांम्ह च्वमि खः । अथे हे चेतना प्रवाह शैली नं वय्कःया बाखंया मेगु विशेषता खः, गुगु विशेषता उगु ईया नेपालभाषाया बाखंया नितिं छगू न्हूगु प्रयोग हे खः ।
माधवलाल कर्माचार्यं च्वसा न्ह्याकादीगु मेगु विधा कविता खः । गद्य कविता, पद्य कविता नापं म्ये नं चिनादीम्ह थ्वय्कःया नेपालभाषां न्हापां पिदंगु कविताया सफू लः फ्वं कविता मुना खःसा थ्वयां लिपा पिदंगु न्हूगु म्ये (ने.सं. १०४८) खः । छम्ह प्रजातन्त्रोत्तर कालया कविया नातां थ्वय्कःया काव्यय् सन्देश बीगु प्रवृति दया नं जागरणया सः नं उलि हे प्रतिध्वनीत जू ।
नेपालभाषाया नापं नेपालीभाषाय् उलि हे प्रभावशालीम्ह च्वमि माधवलाल कर्माचार्य नेपाली भाषाय् जक मखु नेपालभाषाय् नं उलि हे नांदंम्ह समालोचक खः । नेपालभाषाय् पाश्चात्य समालोचना पद्धति दुतहःपिं अग्रज समालोचकपिं मध्ये थ्वय्कः नं छम्ह खः । नेपालभाषाय् थ्वय्कःया जिगु मिखाय् साहित्यया छुं (११००), खँ साहित्ययागु साहित्यया खँय् (ने.सं ११०५) व संगीत चन्द्रोदय लुमंकेबहगु छगू सन्दर्भ (ने.सं. ११३१) आदि पिदंगु दु । सुं नं च्वमिं भूमिकाया लागि इनाप यायेवं गबलें म्हाः धायेमसःम्ह, शालिन व्यत्तित्व माधवलाल कर्माचार्यं समालोचनाया सफू नापं आपालं च्वमिपिनिगु सफूया भूमिका कथं च्वमिपिनिगु कृतियात कयाः ग्यसुग्यंगु समिक्षात्मक च्वसु च्वयादीगु दु ।
अंग्रेजी भाषाया ज्ञाता माधवलाल कमाचार्य नेपालभाषाया छम्ह अनुवादक नं खः । वय्कलं नेपालभाषाया सफू नःलि कविता संग्रह अंगे्रजीं भाषं अनुवाद यानाः नेपालभाषा साहित्ययात पिने म्हसीके बियादीगु दुसा तःगू हे मेगु भाषाया सफू नेपालभाषा नेपाली भाषां अनुवाद यानादीगु दु, गथे— जापानी मचा बाखं , जापानी नोह कविता आदि ।
माधवलाल कर्माचार्य छम्ह कुशल सम्पादक नं खः । वय्कलं नेपालभाषाया तःम्ह हे च्वमिपिनिगु कृति मुनाः सम्पादन यानाः सफूया रुपय् पिकयादीगु दुसा मदयेधुंकूपिं गुलिखेय् च्वमिपिनिगु स्मृति ग्रन्थ सम्पादन यानाः पिथनादीगु दु । वैकुण्ठप्रसाद लाकौलया कंस्वां (ने.सं. १०८७), पूर्णदास श्रेष्ठया झिंस्वपु बाखं (ने.सं. ११०५), नेपालभाषा कविता संग्रह (ने.सं. १११६) नापं चित्तधर हृदय स्मृति ग्रन्थ (११०४), मोतिलक्ष्मी उपासिका स्मृति ग्रन्थ (ने.सं. १११६) आदि थुकिया दसु खः ।
वय्कलं थःगु देय्या भाषा साहित्य च्वन्ह्याकेगु निंतिं यानादीगु ज्याया कदर स्वरुप थीथी संस्थां वय्कःयात थीथी पदक व सिरपाः लःल्हानाः सम्मान याःगु दु । गथे— नेपालभाषा परिषदं भाषाथुवाः उपाधि, नेपाली शिक्षा परिषदं आदिकवि भानुभक्त पुरस्कार, नेपाली शिक्षा परिषदं आदिकवि भानुभक्त पुरस्कार, तत्कालिन ५या सरकारं सुप्रबल गोरखा दक्षिणबाहु आदि । थथे भाषासाहित्यया सेवा यायां ने.सं ११३६ स वय्कलं थःगु नश्वर देह त्याग यानादिल ।
बा शम्भुलाल प्रधान व मां मदननानी प्रधानया कोखं ने.सं. १०७३ सिल्लागा पारु कुन्हु सामाखुसिया द्यःबुँ त्वालय् समालोचक भाजु माधवलाल प्रधानया जन्म जूगु खः । छम्ह प्रगतिशील च्वमि कथं नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् थीथी विधा बाखं, छधाः प्याखं, चिनाखँ, समालोचना क्षेत्रय् ल्हाः च्वयेकादीम्ह भाजु माधवलाल प्रधानजुया न्हापांगु च्वसु वि.सं. २०२५ स सितु पत्रिकाय् पिदंगु पद्य पुचःया छुं (समालोचना) खः । थःगु मां भाय् नेपालभाषा साहित्यया सेवा यायेगु मनंतुना अध्ययनया झ्वलय् नेपालभाषा विषय कयाः एसएलसी निसें एमए तक दकलय् अप्वः ल्याः कयाः मोतिलानी सिरपाः, पियुष सिरपाः त्याकेत ताःलाःगु खः । थीथी पत्रिकाय् नेपालभाषाया चिनाखँ, प्याखं, बाखं, उपन्यास नाप स्वापू दुगु समालोचनात्मक च्वसुत इलय् ब्यलय् पिथना झायाच्वंगु खःसा सफू कथं ने.सं. ११४२ य् तिनि कुतः पिकाकः पाखें वय्कःया समालोचना सफू पिदंगु खः ।
अबु चन्द्रज्योति शाक्य व मां लक्ष्मीमाया शाक्यया कोखं वि.सं. १९९३ य् यलय् जन्म जूम्ह शोभालक्ष्मी शाक्य वि.सं. २००६ कार्तिक ५ गते कुशीनगरय् ऊ चन्द्रमणि महास्थविरया उपाध्यायत्वय् प्रवजित जसेंलि माधवी गुरुमां जुयाबिज्यात । मिसापिंसं आखः ब्वने मज्यूगु वातावरणया कारणं थःम्हं हे ब्वनेत उत्साही जूम्ह वय्कलं नारी शिक्षा उत्थानया ज्याय् हे न्ह्यचिलाः वि.सं. २०१३ स यलय् यशोधरा बौद्ध विद्यालय नीस्वनादिल ।
माधवी गुरुमां प्रधानाध्यापिका जुयाः चलय् जुयाच्वंगु उगु विद्यालयया उत्तरोत्तर प्रगति जुसेंलि वि.सं. २०२५ य् तत्कालिन जुजु श्री ५ महेन्द्रपाखें गोरखा दक्षिण बाहु पाँचौ पदकं वसपोलयात सम्मान यात । वसपोलया कुतलं वि.सं. २०५६ य् यशोधरा बौद्ध माध्यम विद्यालयय् परिणत जुल । वसपोलं आपालं लेख, कविता च्वयाः प्रकाशन यानाबिज्याःगु दु । मिसा जातिया प्रेरणा जुयाच्वंगु आदर्श बौद्ध महिला्पिनि अनुवाद सफू वसपोलया दकलय् लोकंह्वाःगु सफू खः अथेहे त्रिशरण पंचशीलसहित, मानव सभ्यता (२०५७) मानवमय ज्ञान (२०५६), मानव धर्म शिक्षा आदि मेरोआत्मकथा नेपालभासं नं पिदंगु दु । माधवी गुरुमां अनगारिका संघ, नेपालया महासचिव खः । बुद्ध धर्म प्रचार झ्वलय् वसपोलं यलया थैनाय् सुनन्दराम विहार थापना यानाबिज्यात । वि.सं. २०५६ मंसीर २५ गते गुरुमांयात ५० औं प्रव्रज्या दिवसया अभिनन्द यातसा वि.सं. २०६३ जेठ ३ गते यशोधरा बौद्ध माध्यमिक विद्यालयया ५० औं दँ पूवंगुया स्वर्ण जयन्ती मानय् यात । थुकथं बुद्धधर्म व शिक्षाय् योगदान बिबिउँ वसपोल वि.सं. २०७९ मंसिर २९ गते दिवंत जुल ।
भाषाजवाः मानदास तुलाधर नेपालभाषा साहित्य ख्यःया लोकसाहित्य अध्ययन अनुसन्धान यानाः नेपालभाषा साहित्य संस्कृतिया संरक्षण यानादीम्ह न्हापांम्ह लोकम्ये मुनामि खः । वय्कःया जन्म ने.सं. १०२० ञलाथ्व अष्टमीकुन्हु असं कमलाछि त्वालय् जूगु खः । वय्कः भाजु रत्नदास व मय्जु लक्ष्मीशोभा तुलाधरया चीधिकःम्ह काय खः ।
थःपिनि गुरुजुपाखें आखः सयेकादीम्ह वय्कः लिपा ज्या यायेत ल्हासाय् झायादीसां अन नं बांलाःगु ज्या याये मखनाः नेपाः लिहां झायाः भिंचा चित्तधर हृदयनाप जानाः साइकल पसः तयादिल । लिपा साइकल पसलय् सफू नं तयेगु यानाः पसःया नां मानदास चित्तधर धकाः तल । तर वि.सं. १९९७ सालय् चित्तधर हृदययात ज्वनाः यंकुसेंलि मानदासं थः याकःचां पसः चले याये थाकुयाः साइकल पसः त्वःताछ्वयाः सफू पसः जक तल । थुकथं वय्कःपिंसं नेपालभाषाया न्हापांगु सफू पसः चायेकाः भाषासेवाया रुपय् पलाः न्ह्याकाः नेपालभाषाया प्रचार प्रसारया ज्याय् तःधंगु योगदान यानादिल । नेपालभाषा, नेपाली, हिन्दी, इंग्लिस आदि थीथी भाय्या सफू नापं भारतं वइगु पत्रपत्रिका नं दुगु पसः जूगुलिं अन आपालं मनूत मुं वइगु जुल । नापं थन राजनैतिक धार्मिक, सामाजिक खँया सरसल्लाह जुयाच्वनीगुलिं थुगु पसलं राष्ट्रिय जागरण हयेगु ज्याया छगू केन्द्रया रुप काल ।
वय्कः छम्ह सकलें शिक्षित जुइमाः धयागु बिचाः दुम्ह जुयाः सफू पसः चायेकाः शिक्षाया माध्यमं जनचेतना थनेत ग्वाहालि यानादिलसा बौद्ध धर्मया अध्ययन अनुसन्धान यानाः बुद्धधर्म थकायेत ग्वाहालि यानादिल । अथेहे सामाजिक सुधार यायेगु निंतिं पासापिंनाप जानाः ला मनयेगु, जातभात माने मयायेगु, ब्रम्हूतय्त भागी मयायेगु आदि थेंज्याःगु क्रान्तिकारी पलाः न्ह्याकल । थुकथं न्हूगु जागरण हयेत कुतः यानाच्वंगु सियाः राणा सरकारं ज्वनाः कुनाः धादिंगय् पितिना– छ्वल । च्याला गुला लिपा नेपाः गालय् लिथ्यंसेंलि प्रत्यक्ष रुपं छुं मयासे सफू पसः तयाः सफू प्रकाशन यानादिल । प्रगतिशील विचारधारायाम्ह वय्कःया बिचाःया प्रभाव वय्कःया भिंचा चित्तधर व कायचा भाजु धर्मरत्न यमियात नं लात ।
अझ चित्तधर हृदयं पार्टनर त्वःतेधुंकाः नं थः काय सुगतदासया ग्वाहालि कयाः मानदासं निरन्तर सफू पसः न्ह्याकाः पालभाषायात च्वन्ह्याकेगु लँपु चायेकाबिल । थुगु पसःया नां न्हापाया मानदास व चित्तधरया पलिसा मानदास सुगतदास धकाः तयाः सफूया प्रकाशन यायेगु ज्या नं न्ह्याकादिल । वय्कलं थःगु पसः मानदास सुगतदास पाखें ‘Himalayan Pioneer Publication’ नीस्वनाः थीथी विषय व भाषाया सफूत पिथनादिल । थ्व हे झ्वलय् वय्कलं नेपालभाषाया पुलांगु म्ये व लोक म्ये मुनाः तःगूमछि सफू प्रकाशन यानादीगु दु ।
वय्कलं मल्ल शाहकालया म्येँ (ने.सं. १०७७), पुलांगु म्ये निगूगु (ने.सं. १०८७), पुलांगु म्येँ स्वंगूगु (ने.सं. १०८८) सफू सम्पादन यानाः संग्रहया रुपय् पिकयादिल । थथे नेपालभाषाया पुलांगु म्ये मुनाः सफूया रुपय् पिकाःम्ह न्हापांम्ह म्येँ संग्रहकर्ता थ्वय्कः हे खः । अथेहे थ्वय्कलं जुजु राजेन्द्र विक्रम शाहदेवं च्वयाबिज्याःगु महासत्वपाख्यान नाटक नं सम्पादन यानाः पिकयादिल । थुकथं वय्कलं आपालं पुलांगु म्येँ, लोक म्ये मुनाः प्रकाशित यानादीगुलिं थ्व विषय अध्ययन अनुसन्धान याइपिंत आपालं ग्वाहालि जुल । थथेहे वय्कलं दगुबहाःया नातिवज्रयात नेपालभाषाया सफू पसः तयेत नं आपालं प्रेरणा बियादीगु दु ।
थुकथं नेपालाभाषा साहित्य सेवाया नापनापं सफू पसः तयेगु, सफू पसः तइपिंत हःपाः बीगु व सफू प्रकाशन यानाः नेपालभाषा साहित्य, संस्कृति थकायेगु लागि निरन्तर सेवा यानादीगुलिं वय्कःयात ने.सं. १०८३ इ च्वसापासां भाषाजवाःया उपाधिं सम्मानित यात । थथेहे नेपालभाषा व बौद्ध धर्म उत्थानया लागि अध्ययन अनुसन्धान यायां ने.सं. १०९५ ञलागा १३ कुन्हु वय्कः परलोक जुयादिल ।
अबु पूर्णबहादुर मानन्धर व मां मथुरादेवी मानन्धरया क्वखं ने.सं. १०७३ ञलागाः नवमीकुन्हु येँया चसाद्वँ त्वालय् भाषिक अभियन्ता मय्जु माया मानन्धर बूगु खः । ने.सं. १०९७ गुंलागाय् झिंखुक्वःगु अन्तरक्याम्पस नेपालभाषा साहित्य सम्मेलनय् थःगु दकलय् न्हापांगु चिनाखँ प्रतिज्ञापाखें हःपाः सिरपाः त्याकादीम्ह वय्कलं अन्तरक्याम्पस छधाःप्याखं धेंधेंबल्ला कासाय् किचकन्या नाटकपाखें नं हःपाः सिरपाः त्याकेत ताःलाःगु खः । मांभाय्ह्यःमि वय्कः मय्जुं थः मांया लुमन्तिइ च्वयादीगु चिनाखँ मुना सफू मांया लुमन्ति, वरिष्ठ कलाकार कान्छाबुद्ध बज्राचार्यया जीवनी सफू कान्छाबुद्धया जीवनी (ने.सं. १११२) पिथनादीधुंकूगु दु । पूर्ण–गुण स्मृतिया सम्पादक वय्कलं थःगु जात मानन्धरतय् संस्कारनाप स्वापू दुगु मानन्धरतय्गु इहिपा रितिथिति, उद्देश्य व विशेषता नांगु सफू च्वयादीगु दु । वय्कःयात शेरबहादुर लक्ष्मी कुमारी सिरपाः पाखें हनेधुंकूगु दु ।
साहित्य ख्यलय् जक मखुसे शिक्षाया ख्यलय् नं वय्कः मय्जुया तःधंगु योगदान दु । कला क्षेत्रय् स्नातक व कल्चर विषय कयाः स्नातकोत्तर ब्वनेज्या क्वचायेकादीम्ह मय्जु मानन्धर जगत सुन्दर ब्यनेकुथिया संस्थापक नापं नीच्यादँ (२८ दँ) तक प्रिन्सिपलजुयाः ज्या यानादीम्ह खः । वय्कः सिर्जना कलेजया संस्थापक दुजः नं खः । भाषा, साहित्य, शिक्षा, बाहेक मय्जु मानन्धर छम्ह सामाजिक कार्यकर्ता नं ख. । समाजया विकास जूसा तिनि देय्या विकास जुइ धयागु नुगलय् दुम्ह वय्कलं समाजय् च्वंपिं मनूतय्गु ग्वाहालि यायेगु ताःतुनाः १९ वडाया न्हापांम्ह मिसा न.स.स. जुयादिल । वय्कः सामाजिक संस्था नेपाल रेडक्रसया आजीवन दुजः नं खः । बुद्ध धर्मय् आस्था दुम्ह, परियत्ति शिक्षाया शिक्षिका वय्कः मय्जुयात थीथी संस्था पाखें सम्मान यायेधुंकूगु दु ।
माहिला बाबु द्यौलाया जन्म विसं २०२० असार १५ य् अबु माइला द्यौला व मां मोतिमाया द्यौलाया कोखं ख्वपया भेलुख्यलय् जूगु खः । सामाजिक सेवाय् थःत फ्यानादीम्ह भाजु माइलाबाबु छम्ह सामाजिक कार्यकर्ताया नापं नेवाः अभियन्ता नं खः । वय्कलं २०४४ य् द्यौला समुदायया मचातय्गु नितिं द्यौला प्राथमिक विद्यालय स्थापना यानाः थुकिया दुजः जुयादिलसा लिपा २०५१–७६ तक थुकिया संचालक समितिया अध्यक्ष जुयाः स्कुल संचालन यानादिल ।
थौंकन्हय् थ्वय्कः द्यौला समाज संघया केन्द्रीय अध्यक्ष जुयाः द्यौला समाजयात न्ह्याकेगु ज्या यानाच्वनादीगु दु । अथेहे वि.सं २०५२ सालं निसें नेवाःतय्गु राष्ट्रिय संगठन नेवाः देय् दबलि आवद्ध जुयाः वि.सं २०६८ निसें कार्यकारणी सदस्य तथा खुकःगु महाअधिवेशन निसें २०७८ तक महासचिव जुयाः नेवाः देय् दबूयात न्ह्याकादिल । थथेहे थ्वय्कलं नेवाः दे दबुलिइ आवद्ध जुयादीबलय् २०६२/ ६३ स देय् दबूनाप आवद्ध जातीय संगठनतय्गु १९ न्हुया आम हडताल, गुथि विधयेक विरुद्धया आन्दोलन, गैर न्यायीक सडक विस्तार आन्दोलन आदिइ नं सक्रियरुपं ब्वति कयादीगु दु ।
द्यौला समाज, नेवाः देय् दबू बाहेक थ्वय्कलं आदिवासी जनजाति उत्थान राष्ट्रिय प्रतिष्ठानय् प्यदँ तक संचालक परिषदया दुजः, विराट नेपालभाषा साहित्य सम्मेलन गुथि ख्वपया नं थ्वय्कः आजिवन सदस्य तथा छगू कार्यकाल समितिया दुजः जुयाः भाषा साहित्य समाजयानितिं ज्या यानादीगु दु ।