बौ पूर्णबहादुर कायष्ठ व मां इन्द्रकुमारी कायष्ठया क्वखं ने.सं. १०४२ गुंलागाः १० कुन्हु ख्वपया खौमा त्वालय् साहित्यकार रामबहादुर कायष्ठया जन्म जूगु खः । भाजु कायष्ठया च्वसा नेपालभाषाया साहित्य ख्यलय् चिनाखँ व च्वखँ विधाय् च्वन्ह्याः । सरकारी जागीरया ज्याय् नेपाःया थीथी जिल्लाय् वनेमाःसां मांभाय् सेवा यायेगु त्वःतेमफुम्ह भाजु कायष्ठया न्हापांगु साहित्यिक सृजना ने.सं. १०७४ य् धर्मोदय (४ पत्रिका)य् पिदंगु चिनाखँ अभिलाषा खः ।
कायष्ठजु छम्ह प्रकृतिप्रेमी स्वच्छन्दवादी कवि खः । वय्कःया चिनाखँय् छखे प्रकृतिया सौन्दर्य ब्वयातःगु दुसा मेखेर प्रकृतियात नं मानवीय हर्षोल्लासं साथ बीम्ह छम्ह भिंचितामिकथं ब्वयातःगु दु । वय्कःया सफू कथं चिनाखँ मुना पःक्वछेँ ने.सं. १०७८ दँय् पिदंगु खः । थुकथं नेपालभाषां चिनाखँ व च्वखँ च्वयादिया मांभाय्या सेवा यानाः झायाच्वंम्ह भाजु रामबहादुर कायष्ठ ने.सं. ११११ चउलागा १० कुन्हु दिवंगत जुयादिल ।
ने.सं.१०७५ य् ख्वपय् जन्म जूम्ह भाजु रामभक्त कायस्थ नेपालभाषा साहित्यया आधुनिक गद्य कविताया ख्यलय् वंग ४५ दँ न्ह्यःनिसें निरन्तर कविता च्वयाः वैच्वनादीम्ह कवि खः । दकलय् न्हापां वय्कःयागु छम्ह फोगिं नांयागु कविता ने.सं.१०९३य् हसना पत्रिकाय् पिदंगु खः । वय्कः विशेष यानाः मुक्तक कविता च्वयेगुलिइ पोख्त । लिपांगु इलय् वय्कः हाइकु च्वयेगुलिइ तसकं व्यस्त जुयादीगु दु । वय्कः नेपालभाषा हाइकु ख्यलय् दकलय् यक्व हाइकु च्वयादीम्ह हाइजिन खः ।
वय्कःया पिदने धुंकूगु कविता, हाइकु सफूयागु धलः थुकथं खः –जिन्दगी (ने.सं.११०१), कविता जि दुनेया (ने.सं.११२५), तिकिया फुति (ने.सं.११३१), लखय् लूगु किचः (ने.सं.११४२) जिगु म्ये छंगु सः (ने.सं.११४३)।
नेपालभाषा साहित्यय् रामभक्त भोमिया नामं च्वसु च्वयादीम्ह भाजुया खास नां रामभक्त प्रधान खः । वय्कःया कूल छेँ भोलाखा, भ्वँत खः । वय्कः ने.सं.१०६६ माघ २ गते भ्वँतय् बूगु खः । वय्कःया मांया नां नानीमैंया प्रधान व बाःया नां शिवलाल प्रधान खः ।
भाजु रामभक्त भोमिं विशेष यानाः कविता व समालोचनाय् ल्हाः तयादी । वय्कःया न्हापां प्रकाशित निशा नांगु कविता ने.सं.१०८३ स तत्कालिन दुसः नांगु पत्रिकाय् पिदंगु दु। वय्कःया प्रकाशित सफू– समय् बजि (पौ, ने.सं.१०८६), झीगु नःलि साहित्यय् छुं बिचाः (अनुवाद, ने.सं.१०८६), सिद्धिदास लुमंका (ने.सं.१०९७), भ्वमि निवन्ध संग्रह (ने.सं.१०९८) खः । अथहे वय्कलं सक्व देया देवी प्याखंया नापं मेमेगु नं यक्व सफू पिकयादीगु दु । कविता च्वयेगु, समालोचना यायेगु लिसें अनुवाद यायेगु ज्या नं वय्कलं यानादीगु दु ।
भाजु रामशरण साय्मि नेपालभाषा व थ्वया साहित्यया उत्थानय् सक्रिय कृयाशील कार्यकर्ता खः । वय्कःया जन्म ने.सं.१०७६ यंला थ्व १३ सोमवार कुन्हु कालिमाति येँय् जूगु खः । वय्कःया बाःया नां द्वारिका नारायण मानन्धर व मांया नां हिरादेवी मानन्धर खः । कालिमाति त्वालय् नेपाल संबत्या न्हूदँ हनेगु ज्या वय्कःया हे सक्रीयताय् ने.सं. १०९५ निसें न्ह्याःगु खः । वय्कःया हे सक्रियताय् पासापिं नाप जानाः टाइप यानाः तय्जु पत्रिकाया प्रकाशन जूगु खः । अथेह झीझी थ्वः कालिमातिया स्थापनाय् नं वय्कःया ज्वःमदुगु योगदान दु ।
वय्कः ब्वनेगु सिलसिलाय् भारतया रुड्की विश्वविद्यालय झाल । निसःति नेपाली विद्यार्र्थीत ब्वनाच्वंगु उगु विश्वविद्यालयय् वय्कलं नेपाल संबत्या न्हूदँ न्यायेकेगु व म्हपुजा यायेगु ज्या न्ह्याकादिल । अथेहे वय्कलं अन ब्वनाच्वंपिं नेवाः विद्यार्थी मुंकाः रुवि नेपालभाषा गुथि नीस्वनादिल । अन ब्वनाच्वंपिं विद्यार्थीपिंके ध्यबा म्हया नेपालभाषाया उपन्यास, नाटक, ख्यालः आदि तःगू हे सफू रुवि नेपालभाषा गुथि, रुड्की भारत पाखें प्रकाशन यायेगु ज्या यानादिल । वय्कः नेपालभाषा मंकाः खलः येँया ग्वहालि पुचःया दुजः नं खः ।
मां मोहनमाया व अबु शेरबहादुर नकःमिया काय् भाजु रामशेखरया जन्म ने.सं. १०५७ बछलागाः ६ कुन्हु ख्वपया वाचुत्वाः, इनाच्वय् जूगु खः । बी.ए.तक अध्ययन यानादीम्ह थ्वय्कः नच्चा ल्याय्म्ह इलय् समाज–सुधार (वि.सं.२०११), साहसी महिला (२०१२) व समाज (२०१४) प्याखनय् तःधंगु–चीधंगु भूमिकाय् कलाकार जुयाः दबुलिइ पिलू झाल । थ्वय्कलं नेपालभाषाया म्येँ, बाखं, उपन्यास, प्याखं, ख्यालः व मेमेगु विधाय् नं नासलं लीक बुलुहुं बुलुहुं च्वसा ज्वयेकादिल । थ्वय्कलं च्वयादीगु बाखं मध्ये न्हापां पिदंगु आश्चर्य (झी, दँ २:४,ने.सं. १०७९) खःसा छापा आखलं पिदंगु थ्वय्कःया न्हापांगु छधाः प्याखं खा हाल (झी दँ १८: १, ने.सं. १०९५) खः ।
थ्वय्कः नेपालभाषा–साहित्य–ख्यलय्, तत्कालीन सरकारया दमन–नीतिपाखें विचलित मजुसे प्रगतिशील विचारधारा ज्वनाः ल्हाः न्ह्याकादीम्ह च्वमि खः । थ्वय्कः नेपालभाषाया हास्यव्यङ्ग्य–साहित्यख्यलय् छम्ह नांजाःम्ह च्वमि खः । थ्वय्कःया थौंतक पिदनेधुंकूगु थीथी विधाया सफू थथे दु— मोहनि–मेमुना (ने.सं.१०७५), सोतिपाँय् (बाखंमुना, ने.सं. १०८४), नसंफाःगु चा (उपन्यास, ने.सं. १०९३), सिमात फफ स्वः (बाखंमुना, ने.सं. १०९५), धिंताल्ल (ख्यालःमुना, ने.सं. १०९९), सिलु (किपाहना–बाखं, ने.सं. ११०७) ।
थ्व बाहेक वय्कःया नसंफाःगु चा उपन्यास जापानी भासं भाय् हीकाः जापानं हे पिथंगु दुसा वय्कः ने.सं. ११३७ चिल्लाथ्व १ कुन्हु मदयेधुंकाः सिमात फफ स्वः बाखंमुना खस नेपाली भासं भाय्हीकाः बिच्किएका रूखहरू नामं पिदंगु दु । अथेहे लुमन्ति–च्वसुमुना जुजुधौ (ने.सं.११३८) छगू नं पिदंगु दु ।
थ्वय्कः प्याखं व ख्यालःया च्वमिया लिसें प्याखंम्वः व ख्यालःम्वः जक मखु सफल निर्देशक नं खः । राजमति संकिपाया सह–लेखक थ्वय्कः यांमिखा संकिपाया च्वमि नं खः । पुनमाया, भजगोविन्द, १२ बजे, न्हिसुतु आदि नेपालभाषाया लोकंह्वाःगु प्याखं व ख्यालःया च्वमि, कलाकार लिसें निर्देशक जुयादीम्ह थ्वय्कलं खस नेपाली भाषाया तःगूमछि नांजाःगु टेलिसिरियलय् नं अभिनय यानादीगु दु ।
नेपालभाषा–साहित्यया बाखं–उपन्यास विधाय् थःगु नसंफाःगु चा उपन्यासया पाण्डुलिपिपाखें ने.सं.१०९१ या श्रेष्ठ सिरपाः त्याकादीम्ह थ्वय्कःयात ने.सं. १११५ य् वसुन्धरा–गंकि सिरपाः व ने.सं.१११८ य् नेवाः हना सिरपाः लःल्हाःगु दु । अथेहे थ्वय्कःयात ने.सं. ११३० य् पेज थ्री पिपल्स च्वइस अवार्डय् लाइफ टाइम अचिभमेन्ट अवार्ड देछाःगु खः । अथेहे ने.सं. ११३३ दिल्लां नेपालभाषा–ख्यलं वय्कःयात दांप्वः लःल्हायेगुया लिसें तःजिक हनाः झःझः धायेक अभिनन्दन यानाः साहित्यिक जात्रा न्यायेकूगु खः ।
थ्वय्कःयात नेपालभाषा ख्यलय् जक मखु नेपाली भाषाया ख्यलय् नं भैरव प्रतिभा पुरस्कार, युद्धप्रसाद मिश्र पुरस्कार व सर्वनाम पुरस्कार आदि पाखें सम्मानित याःगु दु । थ्वय्कलं निर्देशन यानादीगु नांजाःम्ह बाखंमि भाजु पूर्ण पथिकया बाखनय् दयेकूगु पःखाः प्याखनं जापानय् जूगु सिरपालय् लियांल्यू सिरपाः त्याकूगु खः ।
बा सत्यबहादुर जोशी व मां कल्याणदेवी जोशीया कोखं ने.सं. १०४८ पोहलाथ्व १२ कुन्हु मलंगवा सर्लाहीइ साहित्यकार भाजु रामहरि जोशीया जन्म जूगु खः । गाक्कं अध्ययन यानातःम्ह भाजु जोशीया साहित्य क्षेत्रय् नेपालभाषा, नेपाली व अंग्रेजी भाय् पाखे नं उतिकं हे च्वसा न्ह्याः । नेपालभाषा साहित्यया क्षेत्रय् धाःसा थःगु पलाः दकलय् न्हापां बाखं साहित्य च्वयाः न्ह्याकादीगु खः । वय्कःया दकलय् न्हापांगु बाखं प्रेम समाधि ने.सं. १०७२, नेपाल १/२ लय् पिदंगु खः । लिपा भाजु जोशीं थःगु च्वसायात समालोचनापाखे न्ह्याकादिल । व इलय् थ्वय्कः नं छम्ह लोकंह्वाःम्ह समालोचक खः । वय्कःया समालोचना आपाः यानाः ब्याख्या प्रधान जू । थ्वय्कःया नेपालभाषा समालोचना साहित्य पिदंगु न्हापांगु समालोचनात्मक च्वसु श्री केदारमान व्यथितयागु काव्य साधना खः ।
ख्वपया देगमना, तेखाचो त्वालय् मां रत्नमाया भुजू व बौ बुद्धिलाल भुजूया काय् जुयाः जन्म जुयादीम्ह रामेश्वर भुजू हास्य कलाकार नापं चिनाखँ, नाटक व साहित्यया थीथी विधाया च्वमि खः । थ्वय्कःया च्वसा नेपालभाषा व खस भाषा निताखय् नं न्ह्याःगु दु । थ्वय्कया प्यंगु कृति पिदंगु दु । उकी नेपालभाषाया न्हूगु देय्, न्हूगु हिउपाया म्हगस व न्हूगु हिउपाः (चिनाखँ मुना) व अंगुलिमाल (नाटक ११३८) खः । ने.सं.१०८० य् पलिस्था जूगु ख्वपया बाल साहित्य मण्डलपाखें नेपालभाषा साहित्य व कलाकारिता ख्यलय् पलाः न्ह्याकादीम्ह रामेश्वर भुजू थौंकन्हय् नेपाल साहित्य मन्दिरपाखें नेपालभाषा व नेपालभाषा साहित्य थपूया लँय् पलाः न्ह्याका च्वनादीगु दु ।
बि.सं.२०२९ चैत्रय् बाः जगन्नाथ श्रेष्ठ व मां लक्ष्मीप्रभा श्रेष्ठया क्वखं बिजेश्वरी ससुख्वाः येँय् जन्म जुयादीम्ह भाजु रामेश्वर मिश्रण नेपाल भाषा कविता ख्यलय् उदयीमान च्वमि खयानं छम्ह सक्तम्ह कवि खः । वय्कलं कविता, गजल, मुक्तक व हाइकु विधाय् सक्रीय रुपं च्वसा न्ह्याका वयाच्वनादीगु दु । लुमन्ति दबूया नायः जुयादीधुंकूम्ह भाजु श्रेष्ठ नःलि लक्ष्मीदेवी साहित्य सिरपालं सम्मानित जुयादीधुंकूगु दु । वय्कल मूति नांया सफूया सम्पादन यानादीगु दु । नेपालभाषाया थीथी पत्रपत्रिकाय् वयकःयागु च्वसु निरन्तररुपं पिहां वयाच्वंगु दु ।
रासा उपनामं साहित्य ख्यलय् ल्हाः न्ह्याका वैच्वनादीम्ह साहित्यकार भाजुया छेँयागु नां राजु मानन्धर खः । वय्कःया जन्म बौ पशुपतिभक्त मानन्धर व मां हिराकुमारी मानन्धरया कोखं ने.सं. १०८७ इ ग्वल, येँय् जूगु खः । कविता,गजल व चिबाखं च्वयेगुली वय्कः सिद्धहस्त । वय्कःया रचना बःचा बःचा हाकःगु जूसां गहन भावं जायाच्वनी । वय्कलं नेपालभाषा व खस् नेपाली भाषाय् उत्तिग्यंक हे च्वया वैच्वनादीगु दु नापं नेपालभाषाया बाखं कवितायात खस नेपाली भाषाय् भाय्हिलाः पिथनेगु ज्या नं यानादी । वय्कः भाय्हिलेगु ज्याय् नं उलि हे पोख्त ।
वय्कःया नेपालभाषाय् पिदने धुंकूगु सफूया धलः थुकथं दु– जीवन : अगिंमथः (२०६३), कविता व म्ह्याय् (२०७४), फल्चा (२०७७) । अथेहे वय्कःया खस् नेपाली भाषं खुगू सफू पिदने धुंकूगु दु । वय्कः लक्ष्मीदेवी साहित्य सिरपाः (२०७६), याताजः, बिश्व सिरपाः (२०७८), वैजयन्ती स्रस्टा सम्मान (२०७८) पाखें सम्मानित जुयादीगु दु ।