कवयित्री हिन्दमैंया वैद्यया जन्म अबु माणिकलाल गुरुवाचार्य व मां छोरीमैंया गुरुवाचार्यया कोखं ने.सं १०६४ इ येँय् जूगु खः । वय्‌कः तःदँ न्ह्यःनिसें थः मांदेय् त्वःताः बेलायतय् च्वंच्वनादीम्ह खया नं थःगु मांभाय्‌यात ल्वःमंकामदीम्ह छम्ह स्रष्टा खः ।

नेपालभाषा, नेपाली व अंग्रेजी स्वंगुलिं भासं कविता च्वयेगु यानादीम्ह हिन्दमैंया वैद्यया नेपालभाषां न्हापां पिदंगु कविता खः — मां । मचाबलय् हे मां मदयाः मांया मतिनां वञ्चित जुइमाःम्ह कवयित्री हिन्दमैंयां केवल मांयात लुमंकाः न्हापां कविता च्वयादीगु जक मखु थःगु न्हापांगु कविता संग्रह नं वय्‌कलं मांभाषं हे पिकयादीगु खः । थःगु हृदयय् थीथी परिवेशं ब्वलंकूगु थीथी सुकोमल भावया अभिव्यक्ति हे थ्व मतिनाया स्वांफ्वः कविता संग्रह खः । थीथी भाषं इलय् ब्वयलय् थीथी पत्रपत्रिकाय् कविता च्वयादीम्ह कवयित्री हिन्दमैंया वैद्य मूलतः छम्ह स्वच्छन्दवादी कवयित्री खः ।

बौ केशवलाल श्रेष्ठ व मां रामभक्ति श्रेष्ठया कोखं ने.सं. १०६१ आश्विन कृष्णपक्षय् मकवानपुरया भिमफेदीइ भाजु हिरण्यलाल श्रेष्ठया जन्म जूगु खः । हिरण्यलाल श्रेष्ठ नेपाःया राजनीति, कुटनीति, पत्रकारिता व प्राध्यापन क्षेत्रय् आवद्ध जुयादीम्ह व्यक्तित्व खः । नेपालभाषा साहित्य क्षेत्रय् वय्‌कःया च्वसा अनुसन्धानमूलक प्रबन्धपाखे न्ह्याःगु खनेदु । नेपालभाषा, नेपाली व अंग्रेजी स्वंगुलि भाषाय् उतिकं च्वसा जःम्ह वय्‌कःया नेपालभाषां न्हापां पिदंगु च्वसु गु देवं (ने.सं. १०८७ य् सितु ल्याः १७) च्वखँ खः । भाजु हिरण्यलाल थः बूगु थाय् भिमफेदी जूगुलिं वय्‌कःया न्हापांगु पिदंगु सफू थः बूगु थाय्‌या नेवाः जातिनाप स्वापू दुगु खँत दुथ्याकाः दकलय् न्हापां ने.सं. ११२० य् मकवानपुरय् नेवाःत व मेमेगु जनजाति नांगु सफू पिथनादिल । नेपालभाषा, नेपाली व अंग्रेजी समेत यानाः वय्‌कःया विविध विषयया ४९ गू सफू पिहां वयेधुंकूगु दु । उकी मध्ये नेपालभाषां न्यागू सफू पिदंगु दु । नेपाल परिचय वय्‌कःया तसकं लोकंह्वाःगु सफू खः । अथेहे वय्‌कलं लिपांगु इलय् रुस, म्यान्मार, श्रीलंका, थाइल्याण्ड, भूटान, बंगलादेश, पाकिस्तानया बुद्धधर्म व नेपाःलिसेया स्वापू सम्बन्धी सफू च्वयादीगु दु । थ्वहे सन्दर्भय् नेपालभाषां च्वयातःगु रुसय् बौद्ध धर्म व नेपाल लिसे स्वापू (ने.सं. ११२७) व म्यानमारय् बौद्ध धर्म व नेपाललिसे स्वापू (ने.सं. ११२७) सफू नं न्ह्यथनेबहजू ।

भाजु हिरण्यलालया जीवनया छगू पाता पत्रकारिता नं खः । भाजु श्रेष्ठं नेपालभाषा पत्रिका न्हिपौया अन्तरंग सम्पादक जुयाः नं ज्या यानादीगु दुसा मेमेगु पत्रिकाया नं सम्पादन यानादीगु । राजनीति ख्यलय् बाम विचारधारयाम्ह वय्‌कः नेपाःया वरिष्ठ परराष्ट्रविद् नं खः। वय्‌कलं रुसया निंतिं नेपाली राजदूत जुयाः नं ज्या यानादीगु दु । प्रतिनिधिसभाय् मकवापुरपाखें निक्वः तक निर्वाचित सांसद जुयादीम्ह वय्‌कः छगू इलय् संसद्या मानवअधिकार समितिया सभापति नं जुयादीगु खः । वय्‌कःया योगदानया कदर यासें थीथी संस्थापाखें थीथी सम्मान लःल्हाःगु दु । वय्‌कःयात नेपाल सरकारपाखें प्रवल गोरखा दक्षिणवाहु (प्यंगूगु) पाखें नं सम्मानित याःगु दु ।

नेवाः अभियन्ता भाजु हिराकाजी महर्जनया जन्म ने.सं.१०८२ पोहेलागा १५ कुन्हु यलय् जूगु खः । वय्‌कःया बाःया नां बाबुकाजी महर्जन व मांया नां मनमाया महर्जन खः । ल्याय्‌म्हया इलय् हे वय्‌कलं सफूधुकू संचालन यायेगु यानादिल, सामाजिक ज्याय् मन क्वसायेकादिल । नेपाल टेलिकमं जागिरय् अवकास कयादीधुंकूम्ह वय्‌कलं नेपालभाषाय् एमए यानादीगु दु ।

नेपालभाषा व नेवाः जातिया उत्थानय् योगदान यायेगु मनसुवाः तयाः ने.सं.१११२ य् नीस्वंगु मांभाय् पुचः, यलया संस्थापक दुजः वय्‌कः अन तःक्वः हे दुजः लिसें नायःया भाला कुबिया ज्या यानादिल । वय्‌कः नेपालभाषा केन्द्रिय विभागय् विद्यार्थीतय् संस्था लुमन्ति दबूया संस्थापक नायः खःसा थौंकन्हय् उगु संस्थाया सल्लाहकार जुयादी । अथेहे वय्‌कः सत्यहेरा अनुसन्धान सिरपाः पलिस्थाया न्ह्यलुवाः, नेवाः देय् दबू यल कचाया न्हापांम्ह नायः खःसा थौंकन्हय् वय्‌कः नेपालभाषा मंकाः खलः यलया नायः जुयादी ।

ज्यापु समाज यलं पिदनीगु धिमय्‌पौया सम्पादक भाजु हिराकाजी महर्जनं थीथी पत्रपत्रिकाय् नेवाःतय्‌गु समस्या, आर्थिक स्थिति, नेवाः जाति व संस्कार आदि विषयय् थीथी च्वसु च्वयाः पिथनादीगु दु । नेपालभाषा मंकाः खलः यल पाखें थौंकन्हय् वय्‌कलं नेवाःतय् व्यक्तित्व विकासया निंतिं थीथी ज्या न्ह्याकाच्वनादीगु दु ।

मां सूर्यमाया व अबु सूर्यप्रसाद प्रधानया कोखं जन्म जूम्ह हृदयचन्द्र सिंह प्रधान नेपालभाषाय् वैज्ञानिक व्याकरण न्ह्यब्वयादीपिं व्याकरणविद्पिंमध्ये छम्ह खः । नेपालभाषायानापं नेपाली भाषाय् नं छम्ह स्यल्लाम्ह च्वमि कथं प्रतिष्ठापित भाजु प्रधानं नेपालीलिसें नेपालभाषानं दुगु जनचेतना पत्रिका सम्पादन यानादीगु दु । अथेहे वय्‌कलं ने.सं. १०७२ निसें ने.सं. १०७६ तक नेपाल (ऋतुपौ)या सम्पादक जुयाः नं पत्रिका न्ह्याकादीगु दु । औपचारिक शिक्षा हासिल यानामदीसां प्रगतिशील विचारधारायाम्ह थ्वय्‌कलं अतिकं ओजपूर्ण, चेतनामूलक बिचाः थःगु चिनाखँ, बाखं, निबन्ध व छधाः प्याखं आदिया माध्यमं समाजय् प्रसारित यानादीगु दु । थ्वय्‌कःया न्हापांगु बाखं दया ने.सं १०६८ इ धर्मोदय पत्रिकाया ७ ल्याखय् पिदंगु खः । अथेहे थ्वय्‌कःया छपु अतिकं हे चर्चित नाटक सितिंलाः माष्टर खः । थ्व नाटकं गुरु जुयाः निर्दोष मचातय्‌गु भविष्यनाप म्हिताच्वंपिं ध्वंगि गुरु व थः मचातय्‌त सितिं ब्वंके दयाः थः कतिलाः भाःपियाच्वंपिं मूर्ख मांबौपिंत नुगलय् प्याकुतिं न्यायेगु ज्या याःगु दु । थ्वय्‌कःया पिदंगु छगू सफू शुद्धाशुद्धीया ताःचा (ने.सं. १०६८) नं खः । थ्वय्‌कः नेपालभाषा परिषद् (ने.सं. १०७१या संस्थापक दुजःपिं मध्यय् नं छम्ह खः ।

बा श्यामप्रसाद मिश्र व मां जानकि मिश्रया कोखं येँया ढोकाधः, यटखा त्वालय् साहित्यकार हृदयप्रसाद मिश्रया ने.सं. १०८२ इ जन्म जूगु खः । वय्‌कः नेपालभाषा साहित्य ख्यःया नांजाःम्ह ध्याचू च्वमि खः । वय्‌कःया ल्हाः नेपालभाषाय् जक मखसे खस भाषा पाखे नं उतिकं हे ज्वः । ध्याचू च्वखँ च्वमि भाजु हृदयप्रसाद मिश्रया ख्यालि निबन्धय् छम्ह मनूया व्यक्तिगत कमिकमजोरी जक मखु देशय् ब्वलना वयाच्वंगु सामाजिक, राजनैतिक आर्थिक नापनापं सांस्कृतिक विषमता व विकृतियात कयाः स्याचुक्क ध्याचू नकातःगु दयाच्वनी । थज्याःगु ध्याचुलं जाःगु वय्‌कःया न्हापांगु च्वखँ द्यः पुजा लाकि मनू पूजा (सितु ५९ ल्याः) पिदंगु खः । थथेहे भाजु मिश्रया ख्याःबछि नीबछि, पपु मदुम्ह झंगः (ने.सं. ११०९), क्वाय्‌भू (ने.सं. १११७) सफू पिदंगु दु । वय्‌कः छम्ह धापु च्वमिया लिसेलिसें नासलं लीम्ह कलाकार नं खः । नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् ध्याचू च्वमि कथं लोकंह्वाःम्ह च्वमि मिश्रयात नेपालभाषा परिषदं ठाकुरलाल सिरपालं हनेधुंकूगु दु ।

मां नानीबाबा जोशी व बौ भरतलाल जोशीया कोखं यलया क्वाको त्वालय् जन्म जूम्ह हेमलाल जोशी नेपालभाषाया आधुनिक नाटकया अग्रज नाटकारपिं मध्ये छम्ह खः । खय्‌तला थ्वय्‌कलं नेपालभाषाय् नाटकया नापं निबन्ध नं च्वयादीगु दु, तर अथे खयाः नं थ्वय्‌कःयात नाटककार कथं हे अप्वः म्हसीकेगु याः । नाटकय् नं ऐतिहासिक नाटककार कथं म्हसीकेगु जूगु दु । थ्वय्‌कःया खड्गसिद्धि (ने.सं १०७६) छधाः प्याखं मुना, सदाशिव (ने.सं १०८५), रुपा (ने.सं १०८६), पूधाः प्याखं व एकांकि पुचः (ने.सं १०८५) सफू पिदंगु दु ।

मल्लकालीन इतिहासया पृष्ठभूमिइ च्वयातःगु खड्गसिद्धि छधाः प्याखं सफू नेपालभाषाया न्हापांगु ऐतिहासिक छधाः प्याखंमुना खः । थ्वय्‌कलं थःगु तःपू नाटकय् जुजु जयप्रकाशया ओजोश्वी व्यक्तित्वयात ब्वयेगु याःगुलिं थ्वय्‌कः जुजु जयप्रकाशया व्यक्तित्वं आपालं प्रभावित जूगु खनेदु । थथे थ्वय्‌कलं मल्लकायापिं ऐतिहासिक घटनायात कयाः उगु ईया पात्रतय् न्ह्यब्वयाः नं थौंया ई परिवेशयात ल्वयेक नाटकय् पात्रतय्‌त संवाद याकेगु, सन्देश बीगु यानादीगु दु । थ्वहे कथं निरंकुशताया विरोध, राष्ट्रिया भावना, सुधारवादी सन्देश, अन्धविश्वासया थासय् चेतनाया जः ह्वलेगु थ्वयकःया नाटकया विशेषता जूगु दु । थुकथं थ्वय्‌कः मल्लकालया गौरबमय इतिहासयात थःगु नाटकया माध्यमं ब्वइम्ह नाटककार कथं परिचित जूगु दु। तर थ्वय्‌कःया ऐतिहासिक नाटक गुलि प्रभावकारी जुइफुगु दु सामाजिक नाटक उलि प्रभावकारी जुइफुगु मदु ।

बा हर्षरत्न शाक्य व मां नानीशोभा शाक्यया कोखं ने.सं. १०७० यंलाथ्व ११ कुन्हु यलया नःत्वालय् जन्म जूम्ह भाजु हेरारत्न शाक्य छम्ह भाषिक अभियन्ता नं खः । ईल्वहं एल्भीस सिरपालं छाय्‌पीधुंकूम्ह भाजु शाक्य इलय् ब्यलय् नेपालभाषां हाइकु, चिबाखं च्वयाः नेपालभाषा साहित्य थीथी पत्रिकाय् पिथनाः मांभाय्‌या सेवा यानाच्वनादीम्ह खः । बुद्ध धर्मय् आस्था दुम्ह मनू जूगुलिं वय्‌कलं थःगु स्वांया पुन्हि (स्मारिका), युवक बौद्ध मन्डल नेपालया परिचय व बुद्दधर्म सम्बन्धी न्ह्यसः लिसः (स्मारिका, ने.सं.११११) सम्पादन यानादीगु दु ।