स्थापत्यकला मानवीय सभ्यता व संस्कृति विकासया छगू मू दसू खः । गुगु मानवीय समुदायदुने गुज्वःगु स्थापत्यकला विकसित जुल वा उमिसं थःगु निंतिं गुकथंया वास्तुकला नालायन धैगु मानवशास्त्रया मिखां अतिकं महत्व दु । जङ्गली व गुफाया जीवन लिपा थःगु सुरक्षा व सुविधाया निंतिं कालक्रमय् थःपिं च्वनेत, द्यनेत माःगु भौतिक संरचना दयेकेगु यानावंबलय् सयेकूगु÷सीकूगु ब्यवहारिक ज्ञानया उपलब्धी खः स्थापत्यकला । मनूत गुज्वःगु गुज्वःगु जीवन परिस्थिति व लःफसय् ब्वलन उकथंया आवश्यकतायात ध्यानय् तयाः स्थापत्यकलायात नालायंकूगु खः । उकिं समाज, समुदाय व सांस्कृतिक चेतकथं अले थाय्बाय्या प्रकृति व मौसमकथं मनूतय्सं नाला वयाच्वंगु स्थापत्यकलाया स्वरुपत पाः ।
नेवाः पुर्खापिन्सं नं स्वनिगःया भौगोलिक अवस्था अले थनया लःफय्कथं थःगु हे मौलिक स्वरुपया स्थापत्यकला विकास यानावंगु दु । अतिकं वा वइगु थाय् जूगुलिं पाःलूगु पौ अले लखं गुगुं नं कथं मस्यंकीगु आँय्पा, बूगु अप्पा, चिकंअप्पा, ल्वहं आदि छ्यला वयाच्वंगु खत । थुगु कला व ज्ञान मेमेपिं सुमदायकथं पाःगु जक मखसें थःगु कथंया विशेषता नं दु । अथे धैगु नेवाः स्थापत्यकलाकथं विश्वं नाला कयातःगु जुल ।
नेवाः स्थापत्यकलाया मूमू पक्षकथं नेपालमण्डलया थाय्बाय् व थनया लःफय्यात ल्वःकथं जुइमाः धैगु उप्वः ध्यान बियातःगु दु । आपालं भुखाय् ब्वयाच्वनीगु स्वनिगःया भूबनौटय् गुकथं भौतिक संरचना दयेकेमाः धैगुली गाक्कं बिचाः यानातःगु जुल । उकिं छेँया जग तग्वः व क्वथीक दयेकीगु खः । अले भुखाचं संकूसां क्वःमदयेमा धकाः धलिं पतिकं सिँचुकूया ब्यवस्था याइगु खः । अथे हे ख्वाउँगु लःफय्या नापनापं उलि हे वागाइगु थासय् भौतिक संरचनाया सुरक्षा यायेत ल्वःगु आकृति अले ज्वलंत गुज्वःगु जुइमाः धैगुली नं उलि हे च्यूताः क्यनातःगु दु । दक्कलय् महत्वपूर्ण खँ धैगु थःगु हे लागाय् अःपुक दइगु ज्वलंत छ्यलेगु प्रविधियात मू बियातःगु खनेदु । उकिं चा, अप्पा, सिँ, ल्वहं भौतिक संरचनाया मूज्वलं खत । नापंनापं भौतिक संरचना धस्वाकेत छ्यलीगु थुज्वःगु ज्वलंत उप्वः धैथें पुनःप्रयोग जुइफइगु खः ।
भौतिक संरचनाया प्रयोजन मुख्यत मनूया सुविधा व सुरक्षाया निंतिं खत । अथे खःसां नेवाः पुर्खापिन्सं स्थापत्यकला ज्ञानयात उन्नतस्तरय् थ्यंकेगु कथं मूलतः सौन्दर्य चेतया पक्षयात विशेष बः बियातःगु दु । उकिं भौतिक संरचनाया वाह्य पक्षयात तःगूकथं आकर्षक, हिसि दयेक अले जीवन दर्शन व सामाजिक आस्थाया प्रतीकात्मक अभिब्यक्तिया रुपय् न्ह्यब्वयेत कलात्मक शिल्पयात उलि हे महत्व बियातःगु दु । सँझ्याः, तिकाझ्याः, गाःझ्याः, म्हय्खाझ्याः, कलात्मक थां, त्वानासिँ, गजू, पौ आदि थुकिया दसि खः ।

स्थापत्य कलाया विविधता

छेँ
सर्वसाधरण मनूतय् जीवन हनेत व च्वनेत धस्वाकीगु भौतिक संरचना अर्थात आवासिय छेँया आकार सामान्य खः । छेँदि, मातं, च्वतँ अले बजिगः नापं स्वतँजाः जुइ । थुज्वःगु भौतिक संरचनाय् मुख्यत जः, फय, व पिने क्वस्वयेगु प्रयोजनया निंतिं दयेकातःगु झ्याः कलात्मक जुइ । तिकाझ्याः, सँझ्याः, कुंझ्याः थीथी कलाकृतिपाखें छाय्पिया तइ । अथे हे छेँदिया थां व मूलुखा नं उकथं बुट्टा कियाः कलात्मक जुयाच्वनी । छेँयात गृहलक्ष्मीकथं नालाः दैवी स्वरुपया भावय् मूलुखायात स्त्री व पुरुष शक्तिया प्रतीक नालातःगु दु, नापनापं लुखाया निखे निगः कलश चिं तयाः शुभ प्रवेशया संकेत यानातइ । अथे हे मूुलुखा फुसयात द्यःपिनिगु वास स्थान दु धकाः विश्वास याइ । उकथं हे प्रतीकात्मक बुट्टा कियातइ ।
छेँ थुवाःया सामाजिक व जीवनस्तरकथं छेँयात छाय्पिया तःगु दइ । अप्पाया स्वरुप कचि, बूगु वा दाछि, चिकं अप्पा थीथी कथं जुयाबी । तर, जुजु खलःपिं च्वनीगु लाय्कूछेँ धाःसा गाक्कं पाइ । झ्याः–लुखा उलि हे बुट्टा छाय्पियाः आकर्षक दयेकातःगु दइ । तःपाः झ्याः, सँझ्याः, गाःझ्याः, म्हय्खाझ्याः दइ । विशेष लाय्कूछेँ लुँझ्यालं नं छाय्पिया तइ । तःकू क्वथा, तजाः जुइगुया नापनापं छेँया दुने आपालं चुक नं दइ । अले त्वानासिँ नं उलि हे कलात्मक पहलं छाय्पिया तइ ।

सतः, चपाः
सामाजिक ज्याय् मंकाःकथं धार्मिक, परम्परागत व जात्रा आदिया मंकाः ज्या न्ह्याकेत सतः वा चपाः नं दयेकातःगु दइ, तर थुपिं धाःसा ब्यक्तिगत वा पारिवारिक जीवन हनेत दयेकातःगु छेँखाया स्थापत्यकलानाप ज्वः मलाः । सतः वा चपातय् ब्यक्तिगत छेँय् थें मातं, च्वतँ वा बैगः दइ मखु । तःम्ह मनूत मुनेत छिंक चकंगु थाय् दइ । परिवारजन मच्वनीगु जूगुलिं थुज्वःगु भौतिक संरचनाय् भुतू वा बैगः नं दइ मखु । बरु आपालं चपाः व सतलय् थीथी जात्रा, पर्व, दाफा भजन, गुथि मुनेगु वा संस्कारनाप सम्बन्धित द्यःपिनि मूर्तित दयाच्वनी । अथे हे कलात्मक सँझ्याः, विमानझ्याः व थीथी आकृति कियातःगु त्वानासिँ नं दइ । गनं गनं दुहां वनीगु मूलुखा व उकिया च्वसं कलात्मक त्वलं नं दइ ।

फल्चा
थथे हे सर्वसाधरण लँजुवाःतय् त्यानुयाः झासु लनेत वा बहनी बासं च्वनेत लँय् सिथसं दयेकातःगु दइ फलेचात । थुज्वःगु फलेचाया वास्तु छतजाः जक जुइ । लुखा वा झ्याः दयाच्वनी मखु । थांचात धस्वाकाः लँपु सिबें निकु स्वकु तजायेक अले माथंवंक, अप्पां वा ल्वहँतं सियातःगु नापनापं गाक्कं जः व फय् वयेवने जीक चकंगु थाय्या ब्यवस्था यानातःगु दइ । फलेचा मनूत च्वनाः जात्रापात्रा स्वयेत नं उपयुक्त जुइ ।

देगः
धार्मिक अनुष्ठान, पुजा–पाठया निंतिं थीथी त्वालय् वा लागाय् द्यःपिनि मूर्ति स्वनातःगु देगः दइ, गुकिया स्थापत्यकला बिस्कं दु । उप्वः धैथें देगः प्यखें पाःलूगु नितजाः पौ दुगु प्यागोडा शैलीया भौतिक संरचना जुयाच्वनी । गुलिं छतजाः, स्वतजाः व न्यातजाः पौया देगःत नं दु । सामान्यतया द्यःया मूर्तित देगःया क्वय्या तल्लाय् गर्भगृहय् तयातइ । गुलिं गुलिं देगलय् जक द्यःयात मातनय् तयातइ । स्थापत्यकलाया मान्यताकथं देगःत प्यकुंलाइ । द्यः व धर्म सम्प्रदायनाप स्वापू दइकथं मूलुखा च्वसं थीथी कलाकृति कियातःगु त्वलं दयाच्वनी अथे हे लुखा जःखःया थां व खापा नं उकथं थीथी प्रतीक कियातःगु जुइ । लुखा पिवाःकथं जःखः ल्वहं वा ढलौटया ज्वःसिंहया मूर्ति दइ । देगःया विशेषता धैगु पौया क्वसं तिबः बीकथं त्वानासिँ दइ अले प्यकुनय् ब्वसल, ब्वसिंह कियातःगु जुइ । मेमेगु त्वानासिँ धाःसा मूद्यः गुज्वःगु प्रवृति वा गुणयाम्ह खः उकथं सम्वन्धित मेमेपिं द्यः वा देवकन्या आदिया प्रतिमूर्तिपाखें छाय्पिया तइ । देगःया पौक्वय् म्हुतःपौ अले उकिया झ्वःलिक्क खानातःगु फय्गंचात नं खः । देगःयात आकर्षक यायेत दक्कलय् च्वय् पूर्णकलश, वा घण्टाकारया गजू छुयातइ । देगःया प्रकृतिकथं छपु, स्वपु, न्यापु, न्हय्पु गजू दयाच्वनी । आपालं गजूत लुं सियातःगु जुइ । अले थ्व हे गजूलिसे छस्वाः यानाः क्वय् पलीतक क्वलुइक वहः वा लुं सियातःगु पताः नं ब्वयेका तःगु खंकेफु । सामान्यत आँय्पा पौ जुइगु खःसां गुलिखे देगलय् सिजःपौ वा लुं सियातःगु पौ जुइ । तर गुलिं गुलिं देगः ल्वहं वा अप्पां शिखर शैलीइ धस्वाकातःगु दु । थुज्वःगु देगलय् धाःसा पौ, त्वानासिँ आदि दयाच्वनी मखु ।

बहाःबही
नेवाः स्थापत्यकलाया छगू बिस्कं शैली व संरचना धैगु बहाः–बही खः । विशेषत नेवाः बज्रयानी बौद्ध समुदायया धार्मिक ज्याखँ व आध्यात्मिक साधनाया केन्द्र बहाः–बही जुयाच्वंगु दु । स्थापत्यकलाया ल्याखं वर्गाकार अले दथुइ चकंगु थाय् दुगु छतजाःगु छेँया छेँदिइ चकंगु दलान जुइ । दुहां वनेगु मूलुखाया चुलिंचू बहाः–बहीया मूद्यः अर्थात क्वापाःद्यः पलिस्था यानातःगु दइ । अले क्वापाःद्यःया च्वसंगु तल्लाय् पसुकाझ्याः दुगु आगंक्वथा दयेकातइ । बहाः–बहीया भौतिक संरचनाया विशेषता धैगु थुकिया न्ह्यःने अर्थात मूलँपुपाखे गुगुं झ्याः दइ मखु, अंगः दनातइ । प्राचीन इलय् बहाः–बही राष्ट्रिय सुरक्षाया केन्द्रकथं छ्यलीगु व दुने सैन्य प्रशिक्षणत जुइगुलिं पिनें छुं खंके मफयेमा धकाः थुज्वःगु संरचना दयेकातःगु खः धाइ ।
बौद्ध आख्यान कथंया द्यःपिनि किपा कियातःगु आकर्षक सिँया त्वानासिँपाखें क्वपाखायात तिबः बीकातइ । मूलुखा जःखः ल्वहंया छज्वः सिंह, श्रावकपिनि मूर्तिया नापनापं लुखा च्वसं सम्वन्धित द्यःपिनि आकृति कियातःगु सिँया त्वानासिँ नं दइ ।
यइपुक अप्पां वा ल्वहँतं सियातःगु बहाःया दथुइ क्वाःपाःद्यः न्ह्यःने धर्मधातु चैत्य अले कलःगाः नं दइ ।

चैत्य÷चीभाः
नेवाः समुदायदुने बौद्ध धर्मयात नाला वयाच्वंपिनि आस्था व श्रद्धाकथं स्वनिगलय् आपालं थासय् अतिकं आकर्षक बौद्ध स्मारकत धस्वाका तःगु दु । तर थुज्वःगु स्मारकतय् भौतिक संरचना बिस्कं दु । नापं थुकिया सम्बन्धनय् स्थापत्यकलाया ल्याखं सैद्धान्तिक मान्यता नं थःगु कथं दु । बौद्ध आस्थाकथं धस्वाका तःगु स्मारक चैत्यत खः । चैत्य व चीभाःयात स्थापत्यकलाया मान्यताकथं थीथी खण्डय् ब्वथलातःगु दु । न्हापांगु ब्व भूमि (वास्तु) खत, अनंलि प्यकुंलाःगु त्वाथःत मण्डला अले गुमोज वा गर्भ शून्यया प्रतीक खःसा उकिया च्वसं प्यकुंलाक्क प्यखें मिखा कंकातःगु दृष्टि खत । अनं च्वय् झिंस्वचाः दुगु ब्व गुकियात त्रियोदश भुवन धाइ । बज्रयानी आस्थाकथं गुगु झिंस्वचाः मध्यय् क्वय्या न्याचाः श्रावकभूमि, गुचाःतक अर्हतभूमि, भिंmछगूचाःतक महायानीभूमि अले दक्कलय् च्वय् भिंmस्वचाःयात बज्रभूमि धयातःगु दु । थ्वयाच्वसं कलश आकारया गजू जुइ ।

थुज्वःगु हे स्थापत्यकलाकथं ल्वहं वा अप्पा छ्यलाः तग्वः वा चिग्वयेक दयेकातःगु बौद्ध स्मारक हे चैत्य वा चीभाः खः । स्थापत्यकलाया मान्यताकथं थुज्वःगु चीभाः दयेकेबलय् अलौकिक बुद्धपिं मध्यय् वैरोचन, अक्षोभ्य, रत्नसंभव, अमिताभ व अमोघसिद्धि बुद्धया मूर्तित गुखे दिशापाखे तयेगु, नागयात गुखें क्वस्वयेकेगु आदि निश्चित मान्यता दु । अथे हे चीभाःया जग स्वनेत चाया तःलय् छु छु ज्वलंत तयेमाः धैगु नं नियमया पालना यायेमाः ।
बौद्ध शास्त्रकथं बुद्धया भौतिक शरिरया गुगुं अंश जगय् ल्हाकाः दयेकातःगु शारीरिक चैत्य खः । बुद्धया जीवनय् छ्यलाबुला यानावंगु बस्तुया द्यःने दयेकातःगु परिभोग चैत्य जुल । त्रिपिटिक वा गुुगुं उपदेश दुगु धर्म चैत्य खःसा बुद्धया बचन वा सिद्धान्त कनेत धस्वाकातःगु उद्देश्य चैत्य धाइगु जुल ।
मेखे गुम्बोज शैलीया ततःग्वःगु चैत्य दयेकेत नं यन्त्राकार धरातलयात कयाः विशेष ध्यान बी । अले महायानी आस्थाकथं शून्यताया प्रतीक धकाः गुम्बोज शैलीया गर्भगृह दयेकीगु प्रविधि नेवाः पुर्खापिनिगु शिल्प व ज्ञानया छगू ज्वःमदुगु दसि खत । सख्वाः व बज्र जक छ्यलाः अर्ध गोलाकारय् दुने शून्य जुइक दयेकीगु थ्व स्थापत्यकलाया छगू ज्वःमदुगु दसि खः । थुज्वःगु संरचना द्वलंद्वः दँतक छुं मजुइगु छगू ज्वःमदुगु प्रविधि खत ।