तःधंगु वा चीधंगु नेवाः वस्तीइ परम्परागत सांस्कृतिक ज्याझ्वःत न्ह्याकेत मू लँपु स्वयाः निकूत्या तजाःगु प्यकुंलाःगु थाय् दबू कथं दइ । सिथय् मन्दःपाः व दथुइ ल्वहं वा चिकं अप्पां सियातःगु थुज्वःगु दबुलिइ ल्यूनेपाखे नासः धकिं खानाः बाजं व म्ये हालीपिं पुचः च्वनेगु सुविधा दइ । दबुलिं नखः, जात्रा वा पर्व कथं ख्वाःपालं पुयाः परम्परागत द्यःप्याखंत ल्हुइकीगु जुइ । इलय् ब्यलय् लाय्कूपाखें नाय्खिं च्वयेकेत थुज्वःगु दबूयात छ्यली । नगरीय वासिन्दातय्गु निंतिं दयेमाःगु सुविधा व मनोरञ्जनया केन्द्र कथं बिचाः यानाः थुकथं दबूया व्यवस्था जुयाच्वंगु खः धकाः थुइकेफु । छगू कथं उच्च सांस्कृतिक चेत अले सुसभ्य सामाजिक संरचनाया चिं कथं दबूया अस्तित्व दयाच्वंगु खनेदु ।

सांस्कृतिक व सामाजिक ल्याखं विविधता, बहुलता दुगु नेवाः छगू समुदाय जक मखु । नेवाःया दुने लजगाःया ल्याखं दुगु विविधता, धार्मिक बहुलता अले नश्लगत अनेकतायात मानवशास्त्रया मिखां दुवाला स्वयेबलय् थ्व छगू पूर्णता दुगु समाज खः ।
थःगु हे ऐतिहासिक भूभाग, मौलिक भाय्, लिपि, साहित्य, संस्कृतिया नापनापं जीवन निर्वाह यायेगु सम्वृद्ध रीति, परम्पराया ल्याखं समाजशास्त्रीय मान्यता कथं नेवाः गाक्कं व्यवस्थित व विकसित अले संगठित समाज खः ।
मंकाः थाय्भाय्या दुने मंकाः चेतना कःघाना वयाच्वंपिं अले थः धैगु छगू कथंया मंका भावना नाला वयाच्वंपिं अतिकं प्राचीन जनसमुदाय नेवाः छगू
राष्ट्र खः ।

बौद्ध धर्म कथं विहार दयेकाः धार्मिक ज्याखँ यायेत छिंक चकंक अले प्यकुंलाक दयेकातःगु लागा बहाः खः । बहालय् भगवान बुद्ध (क्वाःपाःद्यः) मू द्यः कथं दयाच्वनी । अथे आगं व द्यःकू नं दइ । थुज्वःगु बहालय् नियमित कथं परम्परागत धार्मिक ज्याखँ न्ह्याकेगु सुविधा जुइक प्यखें नितँजाः छेँ दयाच्वनी । क्वाःपाःद्यः मदुगु तर प्यखें छेँखा अले दथुइ चकंगु थाय् दुगु नेवाः वस्तीया लागा चुक खः । मूलतः नेवाः वस्ती दुने च्वनीपिं मनूतय् स्वस्थ्य जीवनया निंतिं माःगु निभाः, जः अले स्वच्छ फय्या व्यवस्था जुइमा धकाः थुकथं बहाः वा चुक कथं चकंगु थाय्या व्यवस्था यानातःगु खः ।
उलि जक मखु, थुकथंया चकंगु लागाय् अन च्वनाच्वंपिं मनुखं न्हियान्हिथंया ज्याखँया निंतिं थःथःगु लजगाः कथं छ्यलेगु याइ । समाज्याबले वा लया हयाः निभालय् पायेगुनिसें भ्वय् वा मेमेगु सांस्कृतिक ज्याखँयात नं थुज्वःगु थाय् अःपुक छ्यले खनी । छेँज्या वा लजगाःपाखें फुर्सत दइगु इलय् थःथःगु छेँखापतिकं पिहां वयाः थुकथं चकंगु बहाः वा चुकय् जःलाखःलात मुनाः सहलह ब्याकेगु, थवंथवय् म्हंफु–मफु न्यनेकने यायेगु, निभाः पायेगु, बजां त्वनेगु, इताः फ्यनेगु, सुकू थायेगु, वसः हीगु, चिकं बुकेगुनिसें मस्त म्हितेगु गतिविधिं यानाः थ्व सामाजिक सम्बन्ध व सद्भावयात क्वातुकेगु छगू केन्द्र थें जुयाच्वनी ।
नेवाः वस्तीइ मनूतय् थःथःगु निजी छेँ जुयाच्वनीसा छखा छेँ व मेगु छेँ झ्वःलाक्क अले थितुंथीक जुयाः छखा छेँया बैगलं मेगु छेँय् वने जीक लुखा छुनातःगु दइ । सामान्यतया गुगुं नं छेँय् तःजिगु, पस्ताः पुजा वा आपालं मनूत सःताः भ्वय् नकेमाल धाःसा बैगलं बैगः स्वानाः थाय्या माःगु ब्यवस्था यायेगु सुविधा दयाच्वनी ।

सांस्कृतिक, धार्मिक अले नश्लगत ल्याखं विविधता दुपिं प्राचीन नेपालमण्डल दुनेया आदिवासी समुदाययात मंकाः कथं नेवाःया म्हसीका बीगु ज्या मूलतः उमिसं थवंथवय् बिचाः व भावना कालबिल यायेत छ्यला वयाच्वंगु भाषा नेवाः भाय् वा नेपालभाषां याइ । सुनां सुनां नेपाः गालय् दुहां वयाः थन हे च्वनाः नेपालभाषायात थःगु अभिब्यक्तिया मांभाय् कथं नाला वन उपिं सकलें नेवाः कथं म्हसिल । थ्व ल्याखं नेवाःत अनेक कथं विविधता दुगु समुदाय खःसां मूलतः छगू हे भासं माः हनातःगुलिं समाजशास्त्रीतय्सं थुकियात भाषिक समुदाय कथं नालातःगु दु । नेपालभाषा–नेवाः भाय् हे नेवाःतय् मंकाः म्हसीकाया मू लिधंसा खः । अथे जुयाः महाकवि सिद्धिदास महाजुं ‘भाषा म्वाःसा जाति म्वाइ’ धया थकूगु खः । नेवाः भाय्यात भाषाशास्त्रया ल्याखं सँय्–बर्मेली खलः दुने लाकातःगु दु । थुगु भाय्या द्वालखा, प्याङ्गा अले ख्वप लागाय् बिस्कं ल्हाइगु पहःया लिधंसाय् भाषिका धकाः नालेगु याः ।

मनूत छथासं मुनाः त्वाः, बहाः, लाछि, ननिया कथं बस्ति दयेकाः च्वनेगु याना वयाच्वंपिं नेवाःतय् मू सामाजिक प्रवृत्ति धैगु समुदायगत समन्वय व सहयोग खः । गुथि, सर्वसंघ वा आगंया संरचना दुने च्वनाः न्ह्यागु कथं नं ज्या खँय् समुदायगत ग्वाहालि व सहभागिताय् न्ह्यज्याये फैगु नेवाःतय् मू सामाजिक प्रवृत्ति खः । थुज्वःगु समुदायगत सहयोगया प्रवृतिया लिधंसाय् द्वलंद्वः दँ न्ह्यवंनिसें अनेक कथंया जात्रा, पर्व, सामाजिक, सांस्कृतिक ज्याखँ न्ह्याना वयाच्वंगु खः । नापनापं गुगुं नखः, जात्रा, लसताया इलय् छम्हेस्यां मेम्हेसित ग्वाहालि वा इनाः नयेगुयात नं नेवाःतय्सं सामाजिक प्रवृत्तिकथं नाला वयाच्वंगु दु । योमरि इनेगु, धौबजि इनेगु, समय्बजि इनेगु आदि थुज्वःगु प्रवृत्तिया व्यवहारिक स्वरुप खः ।
थःगु हि–चःति हायेकाः जीवन निर्वाह यायेमाःपिं मनुखं माःसां म्वाःसा कर्पिनिगु पारिवारिक वा निजी मामिलाय् उप्वः च्यूताः क्यने मज्यु धैगु मानसिकताय् थःपिं असंलग्न जुयाच्वनेगु नेवाःतय् प्रवृत्ति खः । नापनापं न्ह्यागु नं खँय् ‘म्वाःल का’ धयाः सहिष्णुता वा क्वमिलु जुइगु, भद्रता व मेपिं प्रति आक्रामक ब्यववहार मक्यनेगु नं सामान्य प्रवृत्ति खत ।