सैद्धान्तिक अर्थ कथं अनुवाद धायेबलय् छगू भाषाया लेखोट वा धापूयात मेगु भाषाय् गथे खः अथे हे ल्ह्ययेगु अथवा सारवस्तु रुपान्तर यायेगु धैगु थुइकी । नेपाली वृहत् शब्दकोशं नं अनुवादयात थुली हे परिभाषा दुने सीमित यानातःगु दु । नेपाः छगू बहुजाति व बहुभाषी देय् खः । २०११ जनगणना कथं नेपालभाषाय् १२५ जाति १२३ भाषा दु । थ्वहे कथं नेपालय् अनुवादया परम्परा न्हापांनिसें दुगु खनेदु । मानदेवया चाँगुनारायणया अभिलेख, प्रताप मल्लया रानीपुखूया अभिलेख, हनुमानध्वाखाया अभिलेख आदि छगू हे विषययात तःगू भासं कियातःगु थुकिया दसी खः ।

नेपालभाषाय् न्हूगु अर्थात आधुनिक मचाम्येत यक्व निर्माण जूगु दु । शहीद शुक्रराज जोशी शास्त्रीजुं च्वयादीगु हे मस्त न दँदँ धाःगु म्ये तसकं जागरण भावं जाःगु झीसं स्यूगु दकलय् न्हापांगु न्हूगु मचाम्ये खः । थ्व वय्‌कलं च्वयादीगु नेपालभाषा रिडर पाठ्य सफुलिइ दुथ्यानाच्वंगु दु । थ्व छगूकथं लोकम्ये कथं विकसित जूगु म्ये खः । जनकवि दुर्गालाल श्रेष्ठया चिनियाम्ह किसिचा सफुलिइ च्वंगु मायाचा, इमू छम्ह लँय् दु, पुलुपुलु गेरा तसकं लोकंह्वाःगु मचाम्येत खः । अथेहे वय्‌कःया हे चुलिचिया चंचं म्येचाः नेपालभाषा मचाम्येख्यलय् तसकं तःजिगु सम्पति खः । नांजाःम्ह लय्चिनामि न्ह्यू बज्राचार्यजुं लय्चिनादीगु थ्व म्येचाःया म्येत मचातय् दथुइ तसकं लोकप्रिय जुइधुंकूगु दु । थ्व फुक्क हे म्येत हुला प्याखंया रुपय् डिभिडिइ पिहां वयेधुंकूगु दु । अथेहे गोविन्द ह्यूमतया लसय् पिहांवःगु कवि गणेश अपारया कतांमरि म्येचाः दुने नं तसकं बांबांलाःगु मचाम्येत दुथ्यानाच्वंगु दु । लोककवि राजभाइ जकःमिया मचा मय्लिं म्येचालय् दुथ्याःगु म्येत नं मचातय् दथुइ तसकं लोकप्रिय जूगु म्येत खः । अथेहे वय्‌कलं ने.सं. ११२८य् खराःचा व सिंह खण्डकाब्य छगुलिं राजमतिया लसय् खय्भासं व नेपालभाषां म्ये पिथने धुंकूगु दु । कवि नातिवज्रया च्वसाय् संगीतकार मनराजा नकःमिया लसय् जि हिरा नांगु मचाम्येचाः पिहां वःगु दु । संगीतकार गुज्जे मालाकारया लसय् जनकवि दुर्गालाल श्रेष्ठया च्वसाय् झी नेवाः नांगु मचाम्येया म्येचाः पिहांवःगु दु । थुकथं हे यक्व मचाम्येत फातफुत इलय्ब्यलय् पिहां वयाच्वंगु दु ।

नेपालभाषाय् अनुवाद साहित्यया इतिहास नं नेपालभाषाया ग्रन्थ वाङ्मय इतिहास ति हे पुलां । नेपालभाषा तिब्बती बर्मेली परिवारया भाषा खयां नं प्राचीनकालंनिसें बहुसंख्यक भारोपेली शब्दयात स्थानीयकरण यानाः नेपालभाषाय् छ्यलेगु जूगु व प्राचीनकालय् ज्ञानया लुखा चायेकेगु द्वार हे संस्कृत भाषा जूगुलिं मल्लकालीन नेपालय् संस्कृत भाय् सयेकेमाःगु आवश्यकता कथं संस्कृत कोशकार अमर सिंहं च्वःगु विश्वप्रसिद्ध ग्रन्थ नामलिङ्गानुशासनम्या नेपालभाषां टीका च्वयेगु ज्या जुल । थज्याःगु अमरकोश थीथी इलय् ल्ह्ययातःगु तःगु प्रति लुयावःगु दु । थथे नेपालय् खनेदुगु अमरकोश मध्ये— अमरकोश ने.सं ५०१ या अमरकोश कल्लर्देवं पुत्रपौत्रादिबोधिनी नामं थः काय् छय्पिंत संस्कृत थुइके भनं दयेकूगु खः धयातःगु दुसा अमरकोश (ने.सं ५०६) जुजु जयस्थिति मल्लया मन्त्री जयतयात अबलेया राजपण्डित माणिक्यं च्वयाब्यूगु खः । अमरकोश बाहेक मेमेगु नेपालभाषं अनुवाद जूगु धनञ्जयकोश, स्यादन्तकोश आदि नं लुयावःगु दु ।

मल्लकालय् तत्कालीन आवश्यकता व शासकपिनिगु रुची कथं संस्कृत प्राकृत भाषाया चिकित्सा, पशुचिकित्सा, न्यायशास्त्र, वास्तुशास्त्र, कर्मकाण्ड, संगीत, कामशास्त्र आदि थीथी शास्त्र व प्राविधिक विषयया आपालं ग्रन्थ नेपालभाषां आपाः थें टिकाया रुपय् अनुवाद यायेगु ज्या जूगु दु । थ्वहे कथं नेपालभाषाया प्रारम्भिक हस्तलिखित ग्रन्थ विचित्र कौटुक (ने.सं ४९३) व हरमेखला (ने.सं ४९४) चिकित्सा ग्रन्थ, नारदस्मृति (ने.सं ५००) न्यायशास्त्रया सफू, भाषा ज्योतिष (ने.सं ५४२) व दशाफल (ने.सं. ५१९) ज्योतिषशास्त्रया सफू, दशकर्म पद्धति (ने.सं ६१८) कर्मकाण्डया सफू आदि संस्कृत भाषाया नेपालभाषाय् अनुवाद टिका यानातःगु सफू खः । तर धार्मिक प्रकृतिका ग्रन्थ धाःसा संस्कृतपाखें अनुवाद जुयाच्वंगु खःसां कर्मकाण्डया इलय् ब्वनीगु स्तुति वाक्य धाःसा संस्कृत भाषं हे ब्वनेगु यानाः निर्देशन वाक्य जक नेपालभाषां हिलेगु याःगु दु, गुगु प्रचलन थौंतकं ल्यना हे च्वंगु दनि ।

नेपालभाषाय् सिर्जनात्मक साहित्य शुरु जुइधुंकाः धाःसा नेपालभाषाय् अनुवाद यायेगु ज्या मूलतया आख्यान अर्थात् बाखं विधाय् जुल । आख्यानय् नं दकलय् अप्वः अनुवाद धार्मिक बाखं गथे — रामायण, महाभारत, पुराण, जातक, अवदान तीर्थव्रत महात्म्य सम्बन्धी अप्वः जुल । तर बाखं विधाय नं अप्व थें धार्मिक व औपदेशिक बाखं गथे तन्त्राख्यान (ने.स.६३८), हितोपदेस (ने.सं ६९१) आदि ग्रन्थय् अनुवादकं गथे खः अथे हे –छगू संस्कृतिया श्लोक मेगु उकिया नेपालभाषां टिका अनुवाद यायेगु ज्या याःगु दुसा लौकिक बाखं गथे सुकवहतरी (ने.सं ८५६), बेताल पञ्चविंशतिका (ने.सं ७४०) आदि बाखनय् धाःसा तप्यंक अनुवाद टिका जक मयासे थनया धर्म संस्कृतियात ल्वयेक थःपिंसं नं छुं तनेगु यानाः स्थानीयकरण नापं नेवाःकरण यानायंकेगु ज्या जूगु दु गुगु अनुवादया शास्त्रीय विधि मध्येया छगू विधि खः ।

प्राचीनकालय् म्ये व प्याखं विधाय् धाःसा तप्यंक संस्कृतयागु अनुवाद यायेगु ज्या जूगु खनेमदु । तत्कालिन नांदंपिं गीतगोविन्दया कवि जय देव, मैथली कवि विद्यापति आदिपिनिगु काव्यया भाव जक त्याये कयाः थःपिंसं हे म्ये चिनेगु याःगु दुसा नाटकय् नं तत्कालिन प्रचलित आख्यानया लिधंसाय् थःपिंसं गुलिं नेपालभाषां मुक्कंसा गुलिं थीथी भाय् ल्वाकछ्यानाः च्वयेगु याःसां तप्यंक अनुवाद यानातःगु मदु । मल्लकालय् मुगल भाषा, साहित्य, संस्कृति यावर्चस्वतां तत्कालिन शासकपिंत नं गाक्कं प्रभाव लाकूगु जुयाच्वन । फलतः मुगलत नाप सम्वन्ध तयेत उमिगु भाषा सयेकेमाःगु आवश्यकता कथं प्रताप मल्लया राज्यकालय् कर्णपुर कायष्ठं नेपालभाषा– संस्कृत–नेपालभाषा व फारसी भाषा तयाः फारसी शब्द कोशया नं रचना याःगु दु, गुगु अनुवादया ख्यलय् न्ह्यथनेबहगु ज्या खः ।

नेपालभाषाया मचाबाखं, मचाचिनाखँ, मचा– म्येया इतिहास गुलि ताःहाकः जू उलि मचाउपन्यासया इतिहास ताहाकः मजू । दकलय् न्हापां ने.सं. ११०१ य् लक्ष्मी व सरस्वतिया नामं महाकवि गिरिजाप्रसाद जोशीजुं मचा उपन्यास च्वयाः झीगु नेपालभाषाय् मचा उपन्यासया श्रीगणेश यानादीगु खः । झीगु पुलांगु लोकबाखंया लिधंसाय् च्वयातःगु थ्व उपन्यास तय्‌जु प्रकाशनपाखें पिकायेगु ज्या जूगु खः । थुकी लक्ष्मी व सरस्वति निम्ह लिथु व न्ह्यथु मू पात्र खः । लक्ष्मी धनया प्रतिक खःसा सरस्वति विद्याया प्रतिक खः । लक्ष्मीं धन तःधं धैगु भाव ब्वयेगु याइसा सरस्वतिं विद्या तःधं धैगु भाव प्वंकेगु याइ । धन व विद्या दथुया ल्वापु वा द्वन्द्व हे थ्व उपन्यासया मू विषयवस्तु खः । यक्व ल्वापु जूसां अन्तय् निम्हं मिले जुइ । थुकथं थ्व मचा उपन्यास बियोगान्त मजूसे संयोगान्त जुयाः क्वचायेकातःगु बांलाः जू । मचाउपन्यास वा प्याखं वियोगान्त मजूसे संयोगान्त जुइगु हे बाल मनोविज्ञानकथं बांलाः जू । धन नंं थःगु थासय् तःधं, विद्या नं थःगु थासय् तःधं, झीतः धन नं माः, विद्या नं माः धैगु सन्देश थ्व मचाउपन्यासं बियाच्वंगु दु ।

थ्व लक्ष्मी व सरस्वति धुंकाः नेपालभाषाया न्हापांम्ह मिसा उपन्यासकार शशिकला मानन्धरजुं ने.सं. ११३१ य् चिचिपागु ल्हाः नांगु मचा उपन्यास च्वयादीगु खः । अन्तर्राष्ट्रिय मचा न्हिया लसताय् कन्सर्नं नेपालं थ्व सफू पिथंगु खः । थुकी मचातय्‌त ल्वःगु विज्ञान व संस्कृतिया खँ दुथ्याकाः बाखंचु न्ह्याकातःगु बांलाः जू । अथेहे थुकी बालश्रम शोषण विषययात नं कःघाना .तःगु दु । बालश्रम शोषण याये मज्यू, झी मस्तय्‌त बांलाःगु संस्कृति व संस्कार स्यनेमा नापं अन्धविश्वास मखु विज्ञानया खँ नं मस्तय्‌त स्यनेमाः धैगु थ्व मचा उपन्यासया मू सन्देश खः । मिसा च्वमिं च्वयादीगु थ्व नेपालभाषाया दकलय् न्हापांगु मचा उपन्यास खः । थुकथं हे च्वमि मय्‌जु रितादेवी प्रधानजुं न वाइम्ह छुँ उपन्यास च्वयाः पिथनादीगु खः । साहित्यकार ध्रुव मधिकर्मिया सम्पादनय् थ्व उपन्यास सिर्जना अभियान ख्वपं पाखें ने.सं. ११३१ दिल्लाय् पिहां वःगु खः । थ्व उपन्यासय् भाजु केदार जोशीजुं किपा च्वयादीगु खः । थ्व छगू कथं नेपालभाषाया न्हापांगु किपाहना उपन्यास खः । लोकबाखयां लिधंसा कयाः च्वयातःगु थ्व मचा उपन्यासय् नेवाः पहः वयेक न्हूकथं न्हूगु खँत छ्यलाः मस्तय्‌त ब्वने यइपुक बाखंचु न्ह्याकातःगु तसकं बांलाः जू । आखः ब्वनेमाः, मेपिन्त फूचाःगु ग्वाहालि यायेमाः लिसें मभिं मनू जुइ मज्यू धैगु थ्व उपन्यासया मू सन्देश खः । थुकी तताकेहेँ निम्ह मिसामचात नापं छुंयात नं पात्रकथं दुथ्याकातःगु दु । तताम्ह कय्कुं नुगःम्ह आसाकुति पात्र खःसा केहेंम्ह नुगः चकंम्ह करुणां भय् ब्यूम्ह पात्र खः ।

नेपालभाषाय् आःतक पिहां वःगु मचा उपन्यास च्वय् न्ह्यथनागु थ्वहे स्वंगू जक खः । थ्व स्वंगू उपन्यासं नं न्हूगु रेकर्ड तयेत ताःलाःगु दु । लक्ष्मी व सरस्वति नेपालभाषाया दकलय् न्हापांगु उपन्यास खः । चिचिपागु ल्हाः मिसा च्वमिं च्वःगु नेपालभाषाया दकलय् न्हापांगु मचा उपन्यास खःसा नवाइम्ह छुँ किपाहना तःगु नेपालभाषाया दकलय् न्हापांगु मचा उपन्यास खः ।

नेपालभाषाया मचा पाठ्यज्वलं दकलय् न्हापां च्वयादीम्ह नेपालभाषाया प्यंगः थां मध्ये छगः थां मास्तर जगतसुन्दर मल्ल खः । वय्‌कलं नेपालभाषाया दकलय् न्हापांगु ब्वनेकुथि ख्वपया खौमाय् थःगु हे छेँय् चायेकादीगु खः । वय्‌कलं ब्वनेकुथि जक चायेकादीगु मखु, मस्तय्‌त माःगु पाठ्यसफू नं यक्व हे च्वयादीगु खः । तर व फुक्क झीसं लुइके फयाच्वंगु मदुनि । मचातय्‌गु पाठ्यसफू कथं वय्‌कलं विश्वय् नांजाःगु नैतिक बाखं सफू इसपं दयेकातःगु बाखं ने.सं. १०३५ य् अनुवाद यानाः पिथनादीगु खः । थ्व धुंकाः नेपालभाषा मचासाहित्यया सफू शहीद शुक्रराज जोशी शास्त्रीजुं ने.सं. १०५३ य् पिथंगु नेपालभाषा रिडर (ब्व १ व २) खः । अथे हे वय्‌कलं ने.सं. १०५३ य् नेपाली वर्णमाला ब्व १ व २ च्वयाः पिथनादीगु खः । थ्व धुंकाः महाकवि चित्तधर ‘हृदय’जुं नेपाल संवत् १०६७ – ६८ इ पाठ्यसफू कथं झी मचा स्वब्व तक पिथनादीगु दु । पूर्ण पथिकजुं नं हे मस्त दँ दँ (ने.सं १०६८) नां छुनाः मचातय्‌गु पाठ्यसफू पिथनादिलसा मस्तय् न्ह्यब्वःसा सफू ब्व १ (ने.सं. १०७२) व ब्व २ (ने.सं. १०८०) नं पिथनादिल । मास्टर जगतसुन्दर मल्लया शिष्य च्वमि भाजु जगतलाल श्रेष्ठजुं जगत वर्णामाला (ने.सं.१०६९) निब्वतक पिथनादिलसा मचाबाखंचात मुनाः पुलां बाखं (ने.सं. १०७१) नामं मेगु नं सफू पिथनादिल ।

अथेहे वय्‌कलं ने.सं १०७६ निसें १०८१ तकया दुने रत्न पुस्तक भण्डार पाखें मचा बाखं सफू प्यक्वःखुसितक पिथनादीगु दु । पन्नाप्रसाद जोशीजुं ने.सं. १०७० इ नेपाल देशया अक्षर वोध धकाः लिपिया वर्णमाला पिथनादीगु खः । भाषानिभाः प्रेमबहादुर कसाःजुं ने.सं. १०८५ इ मचापाठ्यसफूकथं ससुमा ब्व १ निसें ३ तक च्वयाः पिथनादीगु खः । पुण्यरत्न बज्राचार्यजुं नं ने.सं. १०८५ इ हे झीगु सफू १ निसें ३ ब्व तक पिथनादीगु खःसा वि.सं २०२६ सालं मचा सफू (प्रवेशिका) केशवलाल कर्माचार्यजुं च्वयाः श्री ५ या सरकार शिक्षा मन्त्रालयपाखें पिथनेज्या जूगु खः । सूर्यबहादुर प्रधानजुं ने.सं १०७२ निसें १०७८ तकया दुने मचातय्‌गु निंतिं  थीथी च्वसु दुथ्याःगु मस्तय् सफू स्वब्वतक पिथनादिल । अथेहे भुवनलाल बि.ए.जुं मचातय्‌गु निंतिं ज्ञानं जाःगु सफू बाल ज्ञान (ने.सं १०७३) पिथनादिल । झी शताव्दी पुरुष सत्यमोहन जोशीजुं ने.सं १०७८ य् मचातय्‌त भूगोल सम्बन्धी ज्ञानं जाःगु पाठ्यसफू मचा भूगोलया नापं सत्य वर्णमाला नामं पाठ्यसफू पिथनादीगु दु । थ्व फुक्क मचा पाठ्यसफू च्वमिपिंसं थःपिंसं हे मनंखंकाः मचातय् निंतिं च्वःगु खः ।

श्री ५ या सरकार शिक्षा मन्त्रालय अन्तर्गत जनक शिक्षा सामग्री पाखें पाठ्य सफू च्वकेबीगुज्या वि.सं. २०२९ निसें न्ह्यात । थ्वहे कथं च्वमि मोहन न्याछ्यं, जीतबहादुर थापा व हरिशंकर मानन्धरजुपिं जानाः च्वयादीगु जिगु जःखः जनक शिक्षा केन्द्रं वि.सं

२०२९ सालं पिथने ज्या जुल । थ्व छगू तगिंया ब्वने सफू खः । अथेहे पाठ्यक्रम विकास केन्द्रपाखें हे सुमा बनेपाली व अगिव बनेपालीजुपिंसं च्वयादीगु नेवाः गौरव व्यक्तित्व व झीगु तजिलजि झीगु म्हसिका पिथनेज्या जूगु खः । रत्नध्वज जोशी, सुन्दरकृष्ण जोशी व जनकलाल वैद्यजुपिंत च्वकेब्यूगु पाठ्यसफू नेवारी इच्छाधीन (तगिं ८,९,१०) श्री ५ या सरकार शिक्षा मन्त्रालय अन्तर्गत जनक शिक्षा सामग्रीं वि.सं. २०३०–३३ सालं पिथने ज्या जूगु खः ।

श्री ५ या सरकार, पाठ्यक्रम विकास केन्द्रं नेपालभाषाया पाठ्य सफूकथं लुँहिति वि.सं. २०५६ निसें छधाः निसें न्याधाः तक पिकाःगु दु । थुकीया लेखन व सम्पादनया ज्या हितकरविर सिंह कंसाकार, दुर्गालाल श्रेष्ठ, भूषण प्रसाद श्रेष्ठ, राजा शाक्य, सुचिता श्रेष्ठ, व शारदा लक्ष्मी श्रेष्ठपिंसं यानादीगु खःसा लिपा दिवाकर चापागाइँया कजिसुइ न्हूधाः (अध्यावधिक) यानाः वि.सं. २०७० इ पिथने ज्या जूगु खः । अथेहे जगतसुन्दर ब्वनेकुथि पाखें नं ने.सं. १११६ य् जनकवि दुर्गालाल श्रेष्ठ व लक्ष्मण नेवाःपिंसं सम्पादन यानादीगु न्हू पलिस्वां पाठ्यसफू पिथने ज्या जूगु खः । थ्व नं छगू तगिमंनिसें न्यागू तगिं तकया निंतिं न्याब्व तक पिहां वःगु खः । । नेपाल बौद्ध परियति शिक्षा परिषदं तगिं छगू निसें न्यागू ब्व तकया परियति शिक्षा पाठ्य सफू पिथंगु दु ।

ने.सं. ११४२ निसें येँ महानगरपालिकांं छगू निसें च्यागू तगिंतक स्थानीय विषयय् अनिवार्य नेपालभाषां ब्वंकेगु क्रान्तिकारी ज्या न्ह्याकेगु ज्या जुल नापनापं येँदेय्‌या म्हसिका या नामं छगू निसें च्यागू तगिंतकया निंतिं पाठ्य सफू पिथनेगु ज्या जुल । थ्व धुंकाः किपू नगरपालिकां किपू म्हसिका पाठ्यसफू पिथंगु दु । अथे हे यल महानगरपालिकापाखें नं यल देय्‌या म्हसिका पाठ्य फू पिथनाः नेपालभाषां स्थानीय विषय ब्वंकेगु ज्या न्ह्याकूगु दु ।

थुकथं हे नेपालभाषाया पुलांबाखं, न्यँकंबाखं, लोकबाखं, मचाचिनाखँ सफू, मचाच्वसा सफू, किपाहना मचाबाखं सफू आदि फुक्क मचापाठ्य ज्वलंया सफूत खः । तर थथे पिदंगु सफू मध्ये बाखं व म्येया सफू अप्वः दु । दकलय् म्हो प्याखंया सफू जूगु दु । स्थानीय विषयय् नेपालभाषां ब्वंकेगु यासांनिसें बाल पाठ्य सफूया विकासक्रम तःजिक न्ह्यानाच्वंगु दु । थुकिं नेपालभाषा मचापाठ्यसफूया थपू तसकं बांलाक जुइगु संकेत खनेदु ।

नेपालभाषाया काब्य तसकं च्वन्ह्याः । म्येप्याखं (गीति) नं काब्य विधा दुने हे लाः । रणबहादुर शाह जुजुया पालय् लोककाब्यकथं निर्माण जूगु सितलामाजु नेपालभाषाया ग्यसुग्यंगु बःचाधंगु गीतिकाब्य खः । थुकीया लय् नं उलि हे बांलाः जू । थ्व गीतिकाब्य म्येप्याखं यानाः सन् २०२० मे महिनाय् ख्वपया देगमना त्वालं भिडिओ दयेकाः यूट्यूबपाखें पिथनेज्या जूगु खः । थ्व तःकै महामारी ल्वय् वःगु बखतय् रणबहादुर शाह जुजुं मचातय्‌त तामाखुसी पारी थ्यंक पितिनाछ्वःगु तसकं मार्मिक बाखंनं जाःगु गीतिप्याखं खः । थ्वयात मचासाहित्य धायेमछिंसां मचातय्‌गु हे विषयय् जूगुलिं मचाप्याखंम्ये धायेमछिं मजू । थुकथं हे जनकवि दुर्गालाल श्रेष्ठजुं च्वयादीगु चिनियाम्ह किसिचाय् दुथ्याःगु मायाचा म्ये नं भिडियोया रुपय् पिदने धुंकूगु दु । थ्व नं तसकं नुगलय् थ्यूगु बःचाधंगु मचाप्याखंम्ये अर्थात गीतिनाटक खः । थुकथं हे राजभाइ जकःमिजुं राजमति छन्दय् च्वयादीगु विश्वय् नांजाःगु लोकबाखं खराचा व सिंह नं छगूकथं प्याखंम्ये हे खः । थ्व सफू जक मखु सफू छगुलिं राजमति लसय् प्याखंम्येया रुपय् ने.सं. ११२८ य् पिहां वःगु खः । लिसें थ्व गीतिकाब्य थाय्‌थासय् ब्वनेकुथिइ मचातय्‌त हे जनावरया प्याखंम्वः दयेकाः प्याखं क्यनेगु याना वयाच्वंगु दु ।

मस्तय्‌गु निंतिं मस्तय्‌त यःगु व मस्तय्‌त ल्वःगु विषयवस्तु कःघानाः च्वयातःगु साहित्य हे मचा साहित्य खः । नेपालभाषा मचा साहित्यया शुरुवात प्राचीन कालंनिसें जूगु खनेदु । मचा लोकबाखं, मचा लोकम्येया, प्रचलन आपालं न्ह्यःनिसें दुसां लिखितरुपय् नेवाः मचा साहित्यया शुरुवाट ने.सं.६३८य् रचना जूगु तन्त्राख्यान नांगु हस्तलिखित नीति बाखं निसें जूगु नालेबहजू । थ्व सफुलिइ मचा बाखं धायेबहःगु यक्व बाखंत दुथ्यानाच्वंगु दु ।

माध्यमिक कालय् वयाः मास्तर जगतसुन्दर मल्लजुं इसपं दयेकातःगु बाखं (ने.सं. १०३५) नेपालभाषां भाय् हिलाः पिथनादिल । नेपालभाषा मचा साहित्यया ख्यलय् थ्व देवनागरी लिपिं लिपिवद्ध जुयाः ध्वानासफूया रुपय् पिहांवःगु दकलय् न्हापांगु मचा सफू थ्व हे खः । थ्व धुंकाः नेपालभाषां मचा साहित्यया सफू शहीद शुक्रराज शास्त्रीजुं ने.सं. १०५३ स पिथनादीगु नेपालभाषा रिडर (ब्व १ व २) खः । थुकी च्वंगु हे मचात दँ दँ, मिखा निगलं कँ कँ नांगु मचा कविता उबलय् जनस्तरय् मचा म्येकथं बय्बय् जूगु म्ये खः । थ्व धुंकाः चित्तधर हृदयजुं पाठ्य सफू कथं झी मचा (ने.सं १०६७ —१०६८) स्वब्व तक पिथनादीगु दु । थुकी मचा बाखं, मचा कविता, वर्णमाला व थीथी ज्ञानया च्वसुत दुथ्याकातःगु दु । अथेहे पूर्ण पथिकजुं हे मस्त दँ दँ नां छुनाः मचातय्‌त माःगु थीथी च्वसु मुनाः सफू (ने.सं१०६८) पिथनादिलसा मस्तय् न्ह्यब्वःसा न्हापांगु ब्व (ने.सं १०७२) व निगूगु ब्व (ने.सं १०८०) नं पिथना दिल । सूर्यबहादुर प्रधानजुं नं मचातय्‌गु निंतिं  थीथी च्वसु दुथ्याःगु मस्तय् सफू (ने.सं १०७२ –१०७८) स्वब्वतक पिथनादीगु दु । भाजु जगतलाल श्रेष्ठजुं नं मचा बाखंचात मुनाः पुलां बाखं (ने.सं. १०७१)या नामं प्यक्वःखुसितक पिथनादीगु खः। । अथेहे भुवनलाल बि.ए.जुं मचातय्‌गु निंतिं ज्ञानं जाःगु सफू बाल ज्ञान (ने.सं १०७४) पिथनादिल । भाषा निभाः प्रेमबहादुर कसाःजुया सम्पादनय् नं मचा साहित्यया थीथी विधा दुथ्याःगु नसना (ने.सं. १०७३ –१०८४) नं स्वब्व तक पिदंगु खः । मा. पुण्यरत्न बज्राचार्यजुं बाज्याया ग्वाय् व मेमेगु बाखं (ने.सं. १०७५ ) नामं स्वब्वतक मचा बाखंया सफू पिकयादिलसा ने.सं १०७६ स वँय्, फय् व मेमेगु बाखं नं पिथनादीगु दु । सत्यमोहन जोशीजुं मचा भूगोल (ने.सं १०७८) या नापं चखुंचां हाःगु म्ये मचा चिनाखँ सफू (ने.सं.११०३) व सत्य वर्णमाला (ने.सं ११२१) या नामं वर्णमालाया सफू पिथनादिल ।

ईश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्यजुं ने.सं.१०६८ स न्ह्यब्वःसा मचा चिनाखँ च्वयाः पिथनादिलसा जनकवि दुर्गालाल श्रेष्ठजुं मचा साहित्यया ख्यलय चिनियाम्ह किसिचा (ने.सं. १०८५), ताइभाबा (ने.सं. १०८६), चखुंचा ध्वग्गी (ने.सं. ११२६), थेंज्याःगु मचा चिनाखँ सफू पिथना नेपालभाषा मचा साहित्यया विकासय् ज्वःमदुगु योगदान बियादिल । अथेहे वय्‌कलं चीन देय्‌या मचा बाखं अनुवाद यानाः मचा बाखंचा (ने.सं १११५), मचा कविता अनुवाद यानाः चिनिया चम्पा (ई.सं. १९६७) व कुलिकासा पिथनादीगु खः । थुकथं हे वय्‌कलं चीनया लोक बाखंया लिधंसाय् सलछ्यंया बेला (ने.सं. १०८९ ) मचा खण्डकाब्य पिथनादीगु दु । गिरिजाप्रसाद जोशीजुं लक्ष्मी व सरस्वती (ने.सं. ११०१) नामं न्हापां मचा उपन्यास पिकयादिलसा, लिपा शशीकला मानन्धरया चिचीपागु ल्हाः (ने.सं. ११३१) मचा उपन्यास, रीतादेवी प्रधानया नवाइम्ह छुँ (ने.सं. ११३१)किपा सहितया मचा उपन्यास पिदन । अथेहे ने.सं. ११२४ य् सुरण महर्जनं झीगु मचा अधिकार नामं न्हापांगु मचा निबन्ध संग्रह पिथनादिल । मचा नियात्रा सम्बन्धी सफूया झ्वलय् अमरबहादुर ताम्रकारया गुलिभरया यात्रा छगूगु (ने.सं १०८५) तथा नेपालभाषां भाय्‌हिलातःगु भक्तप्रसाद ब्यांया नेपाः चाःहिला (लेखक : कमलमणि दीक्षित, वि.सं. २०५६), सफू नं न्ह्यथनेबह: जू ।

मचा म्येचाः पिथनेगु झ्वलय् दुर्गालालया च्वसाय् संगीतकःमि गुज्जे मालाकारजुया संगीतय् झी नेवाः नांगु न्हापांगु म्येचाः पिथनेज्या जूगु खः । अथेहे ने.सं. १११० य् गणेश अपारजुया कतांमरि मचा चिनाखँ सफू व थुकी दुथ्याःगु च्यापु म्येया कतांमरिचा हे नामं मचा म्ये क्यासेट पिदंगु दुसा राजभाइ जकःमिजुं ने.सं. ११२० य् मचामय्लिं व ने.सं. ११२८ य् खराचा व सिंह गीतिकाब्यया म्येचाः पिथनाः नेपालभाषा मचा साहित्यया ख्यलय् तःजिगु योगदान बियादीगु दु ।

ने.सं. ११२५ य् परम्परागत मचाकासा सम्बन्धी च्वसु मुना सफू झीगु कासा पन्नारत्न महर्जनजुं च्वयादिलसा मय्‌जु निजिरोस श्रेष्ठ नं कासा सम्बन्धी निगू सफू पिकयादीगु दु । थुकथं हे मचा कासा सम्बन्धी च्वसु मुनाः चुलिंचिया चंचं नामं अमृत स्यस्यःजुं ने.सं. १११० य् सफू पिथनादीगु खः । राजमान महर्जनं नं नेपाःया पौराणिक, ऐतिहासिक बाखंया लिधंसाय् गुरुमापा, जामनः गुभाजु आदि थेंज्याःगु तःगु हे किपाहना बाखं सफू पिकयाः न्ह्यथनेबहःगु ज्या यानादीगु दु । अथे हे पाठ्यक्रम विकास केन्द्रपाखें पिदंगु झीगु तजिलजि व झीगु म्हसीका, लुँहिति भाग १,२,३ आदि नं मचा साहित्यया ख्यलय् उल्लेख यायेबहःगु सफू खः ।

नेपाल संवत् १०७५ कछलां स्वयम्भूलाल श्रेष्ठया सम्पादनय् ‘मचा’ नामं नेपालभाषाया मचा साहित्यया दकलय् न्हापांगु लय्पौ पिहांवलसा ने.सं. ११०१ स सक्वया विश्वेश्वरदास श्रेष्ठ मू सम्पादक व बालगोपाल श्रेष्ठया कार्यकारी सम्पादनय् न्ह्यब्वःसा नांगु मचा साहित्य पौ पिथने ज्या जूगु खः । ने.सं. ११०६ व ११०७ य् साहित्यकार महेशमान डंगोल ‘लँजुवाः’या सम्पादनय् मचापौ पुलुकिसि प्यंगु ल्याःतक पिदंगु दुसा मचा साहित्यविद् शान्तदास मानन्धरजुं नं मचाक्यब लय्पौ ने.सं. १११३ निसें मुक्कं २० ल्याःतक पिथनादीगु दु । नरेशवीर शाक्यया सम्पादनय् ने.सं. ११२० निसें ईल्वहं प्रकाशन पाखें ईल्वहं मचालय्पौ आःतक मदिक पिथने ज्या जुयाच्वंगु दु गुकी मचातय्‌त माःगु, मचातय्‌त यःगु फुक्क धयाथें विषय दुथ्याकातःगु दु । थ्वहे पत्रिकाय् ने.सं. ११२२ निसें नरेशवीर शाक्यजुं विश्वया बाखंत भाय् हिलाः विश्वया न्यापु मचा बाखं नामंं तःगू मछि ब्व पिथनेज्या जुइधुंकूगु दु ।

नेपालभाषा मचा साहित्यया विकासय् नेपालभाषाया वाःपौ व न्हिपतिं नं तःधंगु इतिहास ज्याःगु दु । इनाप वाःपतिइ खँ छता न्यने यःसा मरि छपा चुँइ, विश्वभूमि न्हिपौ, स्वनिगः वाःपौ, झीगु स्वनिगः वाःपौ, तिकिझ्याः वाःपौ, लिपिपौ पाखें मचाख्यः दुथ्याकाः झीगु मचा साहित्यया धुकू जायेकेगु ज्या जूगु दु । सन्ध्या टाइम्स न्हिपौ व नेपालभाषा टाइम्स न्हिपौ पाखें वाःवाःपतिकं पिदनीगु तँसापतिइ पिदनीगु चाकःलि पांपां मचाख्यलं नं तसकं तःजिक मचा साहित्य विकासय् योगदान यानाच्वंगु दु । नेपालभाषा मचासाहित्य विकासया झ्वलय् बेलायतय् च्वनादीम्ह संयुक्त श्रेष्ठजुं नं थौंया युगयात ल्वयेक शंखधर साख्वाः व लाखे नांगु कार्टुन संकिपा निर्माण यानाः ऐतिहासिक पलाः छिनादीगु दु । अथेहे ईल्वहं प्रकाशनपाखें मचाच्वखँ धेंधेंबल्लाः कासा, विजय सैजुं ‘कन्‌र्सन नेपाल’ पाखें नेवाःभासं हे मचा अधिकारयात कयाः मचान्वचु व मचाकिपा धेंधेंबल्ला कासा २३ दँतक मदिक्क न्ह्याकेगु ज्या जूगु दु ।

शहीद शुक्रराज जोशी शास्त्रीजुं ने.सं. १०५३ स पिथंगु नेपालभाषा रिडर सफुलिइ दुथ्याःगु हे मचात दँ दँ, मिखा निगलं कँ कँ धाःगु मचाचिनाखँ आःतक सीदु कथं नेपालभाषाया दकलय् न्हापांगु न्हूगु मचाचिनाखँ खः । थ्व धुंकाः झी महाकवि चित्तधर हृदयजुं नेपाल संवत् १०६७ व ६८ इ पाठ्य सफू कथं पिथनादीगु झी मचा पतिइ तःपुमछि मचाचिनाखँ दुथ्याकातःगु दु । अथेहे नेपाल संवत् १०७५ या कछलां निसें स्वयम्भूलाल श्रेष्ठया सम्पादनय् पिहांवःगु मचा पतिइ नं नेपालभाषाया मचाचिनाखँत यक्व दुथ्यानाच्वंगु दु । थुकथं ह ईल्वहं, लय्पतिइ मदिक्क मचाचिनाखँ पिहां वयाच्वंगु दु । मचा क्यब पतिइ नं तःपु मछि मचा चिनाखँ पिहांवःगु खः ।

भाषाविद् व साहित्यकार ईश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्यजुं ने.सं.१०६८ स न्ह्यब्वःसा मचाचिनाखँ च्वयाः पिथनादीगु दु । विद्या वैद्यजुया मचा चिनाखँ बकुलाः पाजु ने.सं. १०८९ इ पिदंगु दु । नेपाल संवत् १०९० य् गिरिजाप्रसाद जोशीजुं द्वकचा ल्यांल्यां वः मचाकविता सफू च्वयाः पिथनादीगु खः । जनकवि दुर्गालाल श्रेष्ठजुं ने.सं. १०८५ य् चिनियाम्ह किसिचा मचा कविता सफू पिकासांंनिसें आःतक दिपाः मकासे मचाचिनाखँ च्वयाः पिथनाः ज्वःमदुगु योगदान यानाच्वनादीगु दु । वय्‌कलं ने.सं. १०८६ य् मेगु मचा चिनाखँ सफू ताइभाबा पिथनादिल । थुकथं हे ने.सं. ११२६ य् चखुंचा ध्वग्गी मचाचिनाखँ सफू पिथनादिल । अथेहे वि.सं २०२३ सालं चीनया हे मचाकविता अनुवाद यानाः चिनियाचम्पा व इ.सं. १९६७ इ कुलिकासा पिथनादीगु खः । थुकथं हे वय्‌कलं ने.सं. १०८९ इ चीनया लोकबाखंया लिधंसाय् सल छ्यंया बेला मचाखण्डकाव्य पिथनादीगु दु । थुकथं हे सत्यमोहन जोशीजुं च्वयादीगु चखुंचां हाःगु म्ये मचाचिनाखँ सफू ने.सं ११०३ य् पिहांवःगु खः । थ्व सफुलिइ च्वंगु दँय्चा तसकं नाःदंगु मचाचिनाखँ खः । न्ह्यब्वःसा पिथना पाखें ने. सं. १११४ स विश्वेश्वरदास श्रेष्ठया मचापासा मचा चिनाखँ सफू पिहां वःगु खः ।

ने.सं.१११० य् गणेश अपारजुं कतांमरि मचाचिनाखँ सफू पिथनाः नेपालभाषा मचा चिनाखँ साहित्यय् खनेदयेक योगदान यानादीगु खः । अथेहे राजभाइ जकःमिजुं ने.सं. ११२० य् मचामय्लिं म्येचाः व ने.सं. ११२८ य् खराचा व सिंह मचा गीतिकाब्य पिथनाः नेपालभाषा मचासाहित्य च्वन्ह्याकादीगु दु । जकःमिजुं विश्वभूमि, सन्ध्या टाइम्स, ईल्वहं, स्वनिगः आदि वाःपतिइ तःपुमछि मदिक मचाचिनाखँ पिथनाः नेपालभाषा मचाचिनाखँ साहित्यय् तःजिगु योगदान यानादीगु दु । कवि नातिवज्रजुं ने.सं. ११३० य् जि हिरा मचा चिनाखँ सफू च्वयाः पिथनादीगु दु ।

मचातय्‌त यःगु, ल्वःगु विषयवस्तु व पात्रत दुथ्याकाः च्वयातःगु बाखं हे मचाबाखं खः । मचा बाखं मचातय्‌सं च्वयातःगु नं जुइफु, मचातय्‌गु निंतिं तःधीपिंसं च्वयातःगु नं जुइफु । नेपालभाषाय् मचा बाखंयात निब्वय् थले छिं । छब्व मचा लोकबाखं खःसा निब्व मचा न्हूबाखं खः । मचा लोकबाखं प्रचलन आपालं न्ह्यःनिसें दुसां लिखितरुपय् नेवाः मचा बाखंया शुरुवाट ने.सं.६३८ स रचना जूगु तन्त्राख्यान हस्तलिखित नीति बाखं निसें जूगु नालेबहः जू । थ्व सफुलिइ मचा बाखं धायेबहःगु यक्व बाखंत दुथ्यानाच्वंगु दु ।

माध्यमिक कालय् वयाः मास्तर जगतसुन्दर मल्लं ने.सं. १०३५ य् भाय् हिलाः पिथनादीगु इसपं दयेकातःगु बाखं छापा आखलय् पिहांवःगु नेपालभाषाया दकलय् न्हापांगु मचा बाखंया सफू खः । शहीद शुक्रराज जोशी शास्त्रीजुं ने.सं. १०५३ य् च्वयाः पिथनादीगु नेपालभाषा रिडर ब्व १ व २ सफुलिइ नं छुंछुं मचाबाखं पिदंगु दु । स्वम्भूलाल श्रेष्ठया सम्पादनय् पिदंगु मचा (ने.सं १०७५) नांगु नेपालभाषाया न्हापांगु मचा पत्रिकाय् नं अप्वः धयाथें अंकय् मचा बाखंचात दुथ्याकातःगु दु । थुकथं हे नेपालभाषाया फुक्क धयाथेंं न्हिपौ व वापतिइ नं मचाख्यःयात विशेष थाय् बियाः इलय्ब्यलय् मचा बाखंत पिदंगु दु । थुकी मध्यय् नं ने.सं. १११३ निसें मुक्कं २० ल्याःतक शान्तदास मानन्धरया मू सम्पादनय् पिदंगु मचा क्यब साहित्यिक पतिइ नं फुक्क अंकय् मचा बाखं पिदनाच्वंगु दु । थुकथं हे नेपाल सम्वत् ११२४ निसें पिदंगु ईल्वहं मचा लय्पतिं नं नेपालभाषा मचा बाखंया इतिहासय् खनेदयेक पलाः छिनाच्वंगु दु । थुकी यक्व हे मचा बाखंत पिहां वयेधुंकूगु जक मखुसे थुकी मस्तय् यःगु हिन्दी कार्टुन पात्र मोटु पटलु विषययात कःघानाः नं तःपु मछि किपाहना बाखं पिहां वःगु दु । अथे हे महेशमान लँजुवाःया सम्पादनय् पिहां वःगु पुलुकिसि व विश्वेश्वरदास श्रेष्ठया मू सम्पादनय् पिहां वःगु न्ह्यब्वःसा मचा साहित्यिक पतिइ नं तःपु मछि मचा बाखं दुथ्यानाच्वंगु दु ।

भिक्षु अमृतानन्दजुं ने.सं. १०७१ सालय् पिथनादीगु जातक माला १ व २ ब्वय् दुथ्याःगु बाखं नं मचातय्‌त तसकं ज्याख्यलय् दुगु बुद्ध धर्मया जातक बाखंचात खः । जगतलाल श्रेष्ठया पुलां बाखं (ने.सं. १०७१) व मचा बाखं (ने.सं. १०८१), गोबिन्दलालया मां, बौ व मचाखाचा बाखं मुना (ने.सं. १०७२), पुण्यरत्न बज्राचार्यया बाज्याया ग्वाय् व मेमेगु (ने.सं. १०७५) आदि बाखं सफुलिं झीगु मचा बाखंया विकासय् तःजिगु तिबः ब्यूगु दु । अथेहे ने.सं. ११२५ य् रेवती राजभण्डारीजुं ऋतु, कृष्ण प्रसादजुं ने.सं. ११२७ य् ह्याउँनिभाः नामं मचा बाखं मुना सफू पिकयाः आधुनिक मचाबाखंया ख्यःयात अझ चकंकाब्यूगु दु । युनाइटेड मिशन तु नेपालं मातृभाषा केन्द्र नेपालं न्ह्याकूगु मातृभाषा पिपल पुस्तक परियोजना पाखें राजभाइ जकःमिया ल्वःमंके मफुगु प्याखं (अनुवाद), सुनिता मानन्धरया तुँथिइ कुतुंवंम्ह खिचा, चन्दा श्रेष्ठया भुखाय्‌या लुमन्ति, रतन आलेया धादिंग वनाबलय् व याकःचा म्हितः वनाबलय् , नानी महर्जनया कुतःया तुतः, हिराकाजी महर्जनया ल्वःमंके मफुगु सिनाज्या यानाः न्हय्‌गूू सफू पिदंगु नेपालभाषाया मचाबाखंया ख्यलय् न्ह्यथनेबहगु घटना खः ।

थौं जक मखु प्राचीनकालंनिसें नेपालभाषाय् भाय् हिलाः विश्वया यक्व हे मचा बाखंत दुत हयेगु ज्या जूगु दु । तन्त्राख्यान, जगतसुन्दर मल्लया इसपं दयेकातःगु बाखं, करुणाकर वैद्यया देश देशवरयागु पुलां बाखं चक्रमान शाक्यया लुँ खुसिया जुजु, प्रेमबहादुर कसाःया जापानया पुलां बाखंं मुना व जापानी न्यँकँ बाखं, डा. बालगोपाल श्रेष्ठया श्रीलंकाया न्यँकँ बाखं, विणा कंसाकारया जापानी पुलां बाखं, जनकवि दुर्गालाल श्रेष्ठया चीन देय्‌या मचा बाखंचात आदि फुक्क अनुदित बाखं सफूत खः । थथेहे ईल्वहं मचा लय्पती नं नरेशवीर शाक्यजुं भाय्‌हिलाः विश्वया न्यापु बाखंचा नां छुनाः तःगू मछि ब्व पिथनादी धुंकूगु दु । थुकथं हे मय्‌जु रजनी मिलाजुं नं तःपु मछि मचा लोकबाखंत नेपालभाषां अनुवाद यानादी धुंकूगु दु ।

नेपालभाषाय् न्हापांनिसें ककं वयाच्वंगु तसकं बाबांलाःगु लोक मचा न्यँकँ बाखंत नं यक्व हे दु । च्वय् न्ह्यथनागु नेपाःया पुलांगु बाखं व न्यँकँ बाखनय् लोक मचा बाखंचात यक्व हे दुथ्यानाच्वंगु दु । थुकी मध्यय् ध्वंच्वलेचिया बाखं, सिन्हःपता मय्‌जु, न्हय्‌म्ह तःकेंया बाखं आदि तसकं प्रचलितगु लोक मचा बाखंचात खः ।

थौंकन्हय्‌या यूट्यूव व फेसबुकय् नं शान्तराज शाक्यजुं थौंया ईयात ल्वय्‌क बांबांलाःगु मस्तय्‌गु थीथी बाखंचा वाचन यायेगु ज्या जुयाच्वंगु दुसा । मचा बाखं विधा दुने लाःगु किपाहना बाखं अर्थात कार्टुन च्वयाः पिथनातःगु बाखं नं यक्व हे झीगु भासं पिथने ज्या जूगु दु । थुकि नं मचा बाखं विकासया ज्याय् तःधंगु योगदान याःगु दु । अथेहे थौंकन्हय् हलिं नेवाः दबूया नायः संयुक्त श्रेष्ठजुं थौंया न्हूगु युगयात ल्वयेक शंखधर साख्वाः संकिपा बाखंम्ये व लाखे नांगु संकिपा बाखंम्ये लसय् हनाः एनिमेशन प्याखंं दयेकाः मचा बाखंया ख्यलय् छगू च्वछायेबहःगु ऐतिहासिक पलाः छिनादीगु दु । थथे नेपालभाषाय् खनेदुगु मचा बाखनं विशेष यानाः मचातय्‌त मनोरञ्जन बीगुया नापं शिक्षा बीगु जक मखु अप्रत्यक्षरुपं झीगु धर्म, संस्कृति, भूगोल, पर्यावरण व थौंया वस्तुस्थितिया नं ज्ञान बीगु याःगु दु ।

न्हापांनिसें लोकजनं हाहां वयाच्वंगु व छगू पुस्तां मेगु पुस्तायात हस्तान्तरण यायां वयाच्वंगु म्येयात लोकम्ये धाइ । लोकम्येया च्वमि, हाःमि व लय् चिनामिया नां गनं नं न्ह्यथना तःगु दै मखु । थुकथं हे नेपालभाषाय् नं मचातय्‌गु निंतिं नं लोकम्येत यक्व निर्माण जुयाच्वंगु दु । मचा लोकम्ये मचातय्‌सं हालीगु नं दु, मचातय्‌गु निंतिं तःधीपिंसं हालीगु नं दु । नेपालभाषाय् मचा लोकम्ये यक्व दु । मचा ह्ययेकेगु निसें कयाः मचातय्‌त म्हितकेगु, न्ह्याइपुकेगु, ज्ञान बीगु निंतिं सृजना जुयाच्वंगु मचा लोकम्येत झीगु भाषाय् यक्व खने दु । उलिजक मखु झीगु संस्कृति, रितिथिति, नखःचखः, जात्रा आदियात कःघानाः नं मचा लोकम्येत यक्व सृजना जुयाच्वंगु दु । मचा लोकम्येया लय् नं मस्तय्‌त ल्वइकथं व यइकथं दयेकाःतःगु जुयाच्वनी । लसं यानाः नं मचाम्येत मचातय्‌त यइगु खः ।

आःतक म्वानाच्वंगु तसकं लोकंह्वाःगु छुं छुं झीगु मचा लोकम्येत क्वय् न्ह्यब्वयागु दु । झीसं क्वातुक मालेज्या यायेफत धाःसा यक्व झीगु मचा लोकम्येत लुइके फैतिनि । तसकं प्रचलितगु आःतक हालेगु याना वयाच्वंगु छुंछुं मचाम्येत थन न्ह्यथनाच्वना, गथे कि — उनायः पुता उनायः, हा चिकुचिकु मले पाजु, निपु मथु ला लाः, ल्वहं दाया खौ दाया, त्यःछिं त्यः, कुने सु वल धापल्यां ख्याः, ला छकू वयेक समय बजि, छिमि छु ध्वाखा लुँया ध्वाखा, चिकुल चिकल पाजु आदि । मचा लोकम्येया बारे भाजु हरिगोविन्द श्रेष्ठजुं तःजिक अध्ययन यानाः झीगु मचा म्ये नांगु सफू पिथनादीगु दु । राजभाइ जकःमिजुया च्वसां ने.सं. ११२० य् पिदंगु मचा मय्लिं म्येचालय् मय्‌जु रत्नदेवी कसाःजुं मुनादीगु तःपु मचा लोकम्येत नं तँसा कथं दुथ्याकातःगु दु ।