नेवाः लोकसाहित्यया छगू तःजिगु विधा लोकम्ये नं खः । नेवाः लोकम्येय् नं नेवाः लोकजीवनया सामाजिक, धार्मिक, सांस्कृतिकया किचः जक मजुसे इतिहासं च्वये मफुगु, साहित्यं ब्वयेमफुगु गुलिखे लोकजीवनया घातप्रतिघात नं दुथ्यानाच्वंगु दु । नेवाः लोकम्येया अप्वः धयाथें रचयितापिंसं थःपिनिगु नां न्ह्यथनेगु मयाःसां तत्कालिन गद्दीनसीन शासकपिनिगु नां न्ह्यथनेगु यानावंगुलिं थज्याःगु म्येया रचनाकाल सीकेत थाकु मजू । लोकम्ये लोकया रचना खया नं नेवाः लोकम्ये विभिन्न राग तालय् हालेगु यानातःगु दु । तर अथे खया नं थुकी अलंकृति शैलीया प्रयोग जुयाच्वंगु मदु । सहज व स्वभाविकरुपं भाव प्वंकेगु नेवाः लोकम्येया विशेषता जूगु दु ।
नेवाः जनजीवनय् प्रचलित लोकम्येयात विषयगत रुपं— धार्मिक, संस्कारगत, जात्रापर्व, कार्यगत, समसामयिक, कासा म्ये, स्वच्छन्द म्ये कथं ब्वथले छिं । धार्मिक म्ये दुने थीथी देवदेवतापिनिगु स्तुति, प्रशस्ति, चचाम्ये आदि लाः वइ । जात्रापर्व म्ये दुने– थीथी नखःचःबलय् हालीगु म्ये, गथेकि— होलिम्ये, धातुम्ये, मालश्रीम्ये आदि, कार्यगत म्ये दुने– सिनाज्या, तुकाज्या, सामाज्याबलय् हालीगु म्ये, सामयिक म्ये दुने– ई–ब्यः स्वयाः हालीगु म्ये गथे— सुथय् हालीगु ब्याहांचुलि म्ये, न्ह्याबलें हाःसां जिउगु बा¥हमासे म्ये आदि, मचा म्ये– मचात ह्ययेकेत हालीगु मचाम्ये, कासाम्ये– थीथी कासा म्हितीबलय् हालीगु कासाम्ये आदि कथं ब्वथले छिं । थुपिं म्ये मध्ये सिनाज्या म्येया रागताल दकलय् अप्वः प्रचलित जूगु दु । अथे हे संरचनागत रुपं नं नेवाः लोक म्येयात मुक्तरुपं थःगु भाव अभिव्यक्त यानातःगु मुक्तक म्ये, बाखं नं घानातःगु बाखंम्ये, प्याखनय् हालीगु प्याखंम्ये कथं ब्वथले छिं ।
नेवाः लोकम्येया छगू महत्वपूर्ण पक्ष बाखंम्ये नं खः । नेपालभाषाया अप्वः थें बाखंम्येय् तत्कालीन जनतां भोगय् याय्माःगु सुख दुःख, शासकपिनिगु अन्याः अत्याः आदियात निर्भिक निसंकोचरुपं प्वंकेगु यानातःगु दु— सितलामाजु , रानी विजयालक्ष्मी आदि थज्याःगु हे बाखंम्येया दसु खः ।
थथे मौखिक परम्पराय न्ह्यानाच्वंगु नेवाः लोकम्येयात मुनाः शुक्रदास तुलाधरया—मल्ल शाहकालया म्ये (ने.सं १०७६), मानदास तुलाधरया पुलां म्ये भाग –२ (ने.सं १०८६), पुलां म्ये भाग–३ (ने.सं १०८८), पुलां म्ये भाग–४ (ने.सं. ११०१), प्रेमबहादुरया बाखं म्ये (ने.सं. १०८३) ठाकुरलाल मानन्धरया पुलांगु म्ये (ने.सं १०७२) आदि सफूया रुपय् पिदंगु दु ।
(राग भूपालि, ताल पलेमा )
हाय हाय प्रभु स्वामि छि गन झाया
छन्त धन्दा छाय मिसा ज्याखँ याना चोना ।
छिव जिव चोना प्रभु सल्हा साहुति मदु
गन झाया चोना प्रभु गन वना दिया।
सिलु तीर्थ मोल ल्हुय अति पुण्य लाइ
सिलु तीर्थ वनेयात पासा माल वना ।
पासा माले मते प्रभु छिव जिव वने
निम्हतेपु सिलु वने अति पुण्य लाइ ।
छव जिव वनेयात जोसी जोतिस केने मानि
जोतिस केने स्वया जिन बाये मालि धाल
जोतिस केने छाय प्रभु छिव जिव वने
छिव जिव मोल हुय अति पुण्य लाइ ।
हथ्या बियमते मिसा छव जिव बाइ
बुझे याना बुझे मजु अवश्य नं बाइ।
थव छेंस दना वना धमाथुलि बास
धमाथुलि थ्यंका स्वया तिरि लिसे वल ।
वये धाये मते मिसा छेंस लिहां हुनि
हथ्या बिय मत मिसा छव जिव बाइ ।
नापं वने नापं चोने गथ बाय मालि
धमाथुलि दना वना न्यागमनि बास
न्यागमनि थ्यंका स्वया तिरि लिसे वल ।
वय धाय मते मिसा छव जिव बाइ
नापं वने नापं चोने गथे बाय माली ।
न्यागमनि दना वना जेफलपौवा बास
जेफलपौवा थ्यंका स्वया तिरि लिसे वल
वय धाय मते….
जेफलपौवां दना वया रानीपौवा बास
रानीपौवा थ्यंका स्वया तिरि लिसे वल ।
वय धाय मते….
रानीपौवां दना वना चतुरालिपौवा बास
चतुरालीपौवा थ्यंका स्वया तिरि लिसे वल ।
वय धाय मते…..
चतुरालिपौवां दना वना नक्वाब्यासि बास
नक्वाब्यासि थ्यंका स्वया तिरि लिसे वल ।
वय धाय मते…..
नक्वाब्यासि दना वना थैबु तने बास
थैबु तने थ्यंका स्वया तिरि लिसे वल ।
वय धाय मते….
थैबु तने दना वना भिमलपाक्व बास
भिमलपाक्व थ्यंका स्वया तिरि लिसे वल ।
वय धाय मते….
सितु तीर्थं लिहाँ वया भिमलपाक्व थेन
भिमलपाक्व थ्यंगु बेले तिरि लुमंसे वल ।
भिमलपाक्वं दना वया नक्वाब्यासि बास
गन वना नाप लाय तिरि लुमंसे वल ।
नक्वाब्यासि दना वया रानीपौवा थन
रानीपौवा दना वया न्यागमनि थेन ।
न्यागमनि दना वया पशुपति थेन
नीलकण्ठ महादेव दरसन याय ।
गनांगने मफु …..
पशुपतिं लिहां वया थवछेंस थेन
थगु छेंस थेंगु बेले माम बुबां न्वात ।
दाजु किजा सकसिनं हेला जित यात
थगु छेंस चोने छाय जोगि जुया वने ।
गनां गने मफु….
जोगियागु भेष कासे हिला माला स्वया
राज्य हिला माला स्वयां छति ग्यंम्ह मदु ।
झिनिदँ तप व्रत जिन याना चोने
झिनिदँ तप यासां थ्वति ग्यंझ दैमखु ।
गनां गने मफु….
धन्दा काय मते रानी सुर्ता काय मते
थुलिमछि कुमारी केती चाकर नोकर बिय ।
हीरा मोति जुहार पन्ना तिसा वस बिय
नु रे रानी छव जिव त्रिपासा छको म्हिते ।
थ्व खँ ल्हाये मते राजा जिगु बिन्ति न्यँव
चतुर्मास अवसं चोना व्रत सिंधयके मानि ।
चतुर्मास अवसंयात छंत छु छु माल
घ्यल साख चाकु दुरू सकतान माल ।
प्रजागन सकलयात भोजन याके माल
स्वराजया जोगि दक्व सामेल याके माल
जोगि प्रजा दक्व थेन जि प्रभु मझानि
स्नान याना बेले जिमि प्रभु थ्यंक झाल ।
धन्दा काय मते प्रभु सुर्ता काय मते
मातानिया भेस कया छल याना वय
हाय हाय कुमारी केती चरविस पिथा वने
चरबिस झाय मते रानी झारी कोपरा दिके ।
थथिंजागु कोठास जि गये पिथा चोने
चरबिस वने धका कोठा पिहाँ वल
एकान्तन छखे वना वस्त्र दक्व तोल
विभुतिन म्हस बुसे गेरु वस्त्रं पुन
मातानिया भेस कासे छले याना वन ।
जि वयधुन प्रभु स्वामी धन्दा काय मते
निम्हं नाप वने मज्यू छिनि न्हापा झासँ
बिच हिला छित जिन नाप लाक वय
धन्य धन्य जिगु कर्म स्वामि नाप लात
थन चोने मखु प्रभु थव छेंस वने ।