कुम्हाःतय्सं परापूर्व कालंनिसें दैनिक ब्यवहारय् चले यायेगु निंतिं व थःगु जीवनयात सहज यायेगु निंतिं थीथी कथंया चाया थलबल दयेकेगु याना वयाच्वंगु दु । उकी मध्यय् झीगु जीवनय् न्हिया न्हिथं छ्यलाबुलाय् वयाच्वंगु छुं छुं चाया थलबलया नां जक थन न्ह्यथने ।

अथः
अथः धइगु वसः हियेगु प्रयोजनया निंतिं दयेकातःगु चाया तःपागु भारा खः । थुगु भारा दयेकेत तसकं ख्वातुक दयेके माःगु जुयाः निभालय् पायेवं तज्याइ धकाः निभालय् मपासें तःन्हु छेदिइ तयाः अथें गंके माःगुलिं छेदिइ तयाः दयेकी । थ्व चाखतय् छीगु मखुसें काँथलय्सं चा व फि नापं द्वनौ ल्वाक्व–छ््यानाः तःफिक दयेकी । थुकियात तमज्याक उनाः वसः हियेगु ज्याया निंतिं छ्यलीगु खः । आः धाःसा प्लास्तिक व धातु वल ।

अन्ति
अय्लाः त्वनेत तयार यानातःगु चाया भारा अन्ति खः । लुखा तयाः अय्लाः चिधला जुइक वइगु यानाः क्वछुकेबलय् जक वइगु कथं अःखुं तयाः प्वाः तयाः थ्व तयार यानातःगु जुइ । थुकियात निक्वः उनाः ह्याउँ भारायात हाकनं हाकुकेगु चलन दु । थ्व बुट्टेदार यानाः छिनातइ । लुखा चिप्वाः यानाः अय्लाः स्वथना तइबलय् थुकी द्यःने कापः न्वकाः अय्लाः बास उडे मजुइ कथं सुरक्षित यानातयेत अन्तिइ अय्लाः तयेगु चलन दु ।

आयस्त्रे
आयस्त्रे आधुनिक जमानाय् टि टेबुल न्ह्यःने च्वनाः सुरोस सालेगु इलय् व होटेल रेष्टुरेण्टय् टेबुलय् च्वनाः चुरोस सालीगु इलय् उगु टेबुल नापं जःखः फोहर मजुइक चुरोसया नौ (खरानी) सुरक्षित याना तयेत तयार यानातःगु चाया थलं खः । थ्व चाकलाक, सी ग्वःमुंक, बुट्टेदार यानाः छिनातःगु जुइ । थौंकन्हय् धातु वा ल्वहंया नं आयस्त्रे छ्यलाबुलाय् वये धुंकूगु दु । खास यानाः चुरोस स्यायेत वा चुरोस सालाःलि वःगु धू पिने लाइ धकाः सुरक्षित अवतरण यायेत आयस्त्रे छ्यलेगु चलन दु ।

कला भ्यगः
कला धायेवं हे धौ फियेगु प्रयोजनया लागिं तयार यानातःगु भारा थुइकेमाः । कला चकनी । चिग्वः जूसां ब्वयेत ल्वयेक तयार यानातःगु धौ फियेगु भारा हे कला खः । चाया थलबल मध्यय् भ्यगः प्रयोग अप्वः जुइगु भारा खः । उकिसनं कला सलिं छी थें थसाले म्वायेक छक्वलं चकंक तयार याइ । थ्व भाराया दुने निमनानिसें प्यमना तक जक दुरु तयाः धौ फीगु खः । थ्व सामान्य सगं बियेत तयार यानातःगु धौ तयेत दयेकी ।
कुलिंचा
दुने प्वाः खाकाः च्वय् लुखा मतःसें ल्हाः दुत छ्वयाः जक छुं चीज कायेगु कथं ग्वःमुंक छिनातःगु चाया भारा कुलिंचा खः । कुलिंचाय् पिनं छु तयातल धइगु सी दइ मखु । गोप्य चीजत ध्यबा, लुँ, तिसा, सिखः आदि थें बहुमूल्य सामान स्वथनाः गाः म्हुयाः ल्हाका तयेत थ्व छ्यली । कुलिंचां दानाः वा, छ्वः, कःनि, दुसि सतही यायेगु चलन दु । थ्व छगू उत्थें ग्यंक छमाना, निमाना, स्वमाना न्ह्यंक तयार यानातःगु भारा खः । धनसम्पत्ति चना मवंक सुरक्षित यायेत ध्वमगिकेत गाः म्हुयाः स्वथना तयेमाःगु जुयाः नं थ्व कुलिंचा प्रयोग जुयाच्वंगु लूगु दु । किरातकालीन बस्ती धयातःगु ख्वपया तुमच्व दुगुरे लागाय् थज्याःगु हे कुलिंचाय् बहुमूल्य रत्न लुयावःगु दु ।

केँसि
केँसि जा नापं नयेगु केँ वा तिउन दयेकेत छ्यलीगु भारा खः । न्हापा न्हापा कसौरी, कराई, प्रेसर कुकर मवःनिबलय् केँ खुनेत चायागु केँसि हे छ्यलेगु यानाच्वंगु खः । थुकी केँ खुनेगु इलय् धलौट वा स्टिलया सामानय् थें याकनं क्वपुनी धइगु नं मदु । कराई वा मेमेगु दाल दयेकेगु भारा लिपा जक वःगु खः । न्हापा कुम्हाःतय्सं छिनातःगु केँसिचाय् हे माय्केँ, फाकंकेँ, पाछैकेँ, आलुकेँ व मेमेगु केँ नापं ला दायेकाः नयेगु याइ ।

क्वंचा
क्वंचा धम्प स्वयां तग्वःगु प्वाः खाःगु भारा खः । थुकी वा, छ्व, लं, वसः नापं थीथी अन्नया पुसा सुरक्षित याना तयेगु चलन दु । न्हापा सेप, दराज वा कन्तुरया प्रयोग मजूबलय् पाँय्म्वहः (ध्यबा) सुरक्षित याना तयेगु निंतिं नं ग्वम्पनिसें क्वंचाया प्रयोग जुयाच्वंगु खनेदु । पिचाय् द्यःने दनीगु कथं प्यं माथं वंकाः प्वाः भचा तग्वः यानाः फुसा जँय् स्वां वा हः बुट्टा कियाः क्वंचा तयार याइ । क्वंचायात तयार यायेत लुखा भचा तःचाः यानाः लिपा प्यनय् प्वाः तीगु यानाः छिनातइ । क्वंचा व त्यप भचा पाः ।

क्वपं
क्वपं छुं नं थलबलय् द्यःने छुं दुहां मवनेमा धकाः त्वपुयेत ज्वनेगु चु छुनाः तयार यानातःगु चकंगु भारा खः । थुकिया प्रयोग मेगु थलभाराय् पुयाः तयेगु खः । जा थुयेगु इलय्, केँ खुनेगु इलय् धू मवंक त्वपुयेगु प्रयोजनया निंतिं थ्व छ्यली । अथेंतुं चतांमरि वा वः छुयेगु इलय् हां भाजनय् छुयातःगु च्वपुंया मरि वा माय्वः, मूवः बुकेत द्यःने त्वपुयेगु ज्या थज्याःगु क्वपनं याइगु खः । थुकिं मेमेगु सामानय् नं त्वपुयेगु याः ।

चाया कन्तुरचा
चाया कन्तुरचा न्हापा न्हापा पाँय्म्वहः स्वथनाः मुंकेगु प्रयोजनं तयार याइगु खः । आः वयाः चाया थ्व खुत्रुकेय् दुने नोट नं स्वथनेगु चलन सुरु जूगु दु । थःगु सीमित आम्दानीयात छगः निगः यानाः चिचीधंगु दांयात छथाय् स्वथनाः वा फजुल खर्च जोगे यानाः उकी मुंकाः कन्हय् ततःधंगु ज्या वइबलय् वा आपत जुइबलय् छ्यलेत थ्व खुत्रुके ब्वास्यानाः तछ्याइ ।
प्वाःचा खाकाः च्वय् च्वामुकाः ज्वने जीक छगः ग्वथ नं तयाः थ्व तयार याइगु खः । खुत्रुके तग्वःगु व चिग्वःगु यानाः निथी तयार यानातइ ।

बाग्ला (गमला)
स्वां पीगु प्रयोजनया निंतिं च्वय् भचा तःचाः व क्वँय् प्यं भचा चिचाः चक्का यानाः गाःवंकाः दयेकातःगु भारा गमला खः । गः तसकं लाःगुया थासय् गः नं अप्वः मवंक क्वय् चाय् बीगु लः स्वांमायात माक्व स्वयां अप्वः जुल धाःसा बाः वंकेगु कथं प्वाः तयाः छीगु थ्व भारा गः मलाःगु कारणं गमला धाःगु भाषाबिद्तय् धारणा दु ।

ग्वम्प
ग्वम्प नं धम्प थें हे लः तयेगु प्रयोजनया निंतिं छ्यलीगु खः । थुकिं तुंथी लः तुया कायेत ग्वम्पया ककुइ लाखासिं हिनाः वा चिनाः तुंथिइ क्वफ्वाइ । थ्व गथे छीगु खः, अथे हे तयार जुइगु जुयाः भचा धम्प स्वयां ख्वातुइ । उकिं थुकियात लखय् दुबिंकेत वा लुकुंबिकेत नं अःपुइ । लः साला हयेगुया अलावा थुकिया प्रयोजन नीलः तयाः धुकुतिइ लः (जलप्रसाद) हाः यानाः चोख यायेत नं छ्यली । थज्याःगु ग्वम्प धाःसा भचा चिग्वःगु जुइ । वा पुसा स्वथनेत, तू, कःनि वा अन्नया भण्डारण यायेत म्ह्व जक अन्न तयेत नं ग्वम्पचाय् तयाः छुँ, की वा अन्य वस्तुपाखें सुरक्षित याः ।

चादेवा
द्यःयाथाय् आरतिकथं मत च्याकेत घ्यः तयाः ताः ईतक प्रार्थना याये थें मत च्याकेगु प्रयोजनया निंतिं दयेकातःगु चाया देवा (घ्यःदेवा) खः । न्हापा न्हापा चाया हे जक देवा दयेकेगु यानाच्वंगुली आः धाःसा मनूतय्सं उकियात विकसित रुप बियाः लीयागु स्थायी प्रकारया देवा नं दयेकेगु यानाहःगु दु । लीयागु जूसा हुयाः हाकनं छ्यली । तर चायागु देवा छक्वः छ्यलाः उकियात वांछ्वइगु जुयाः थुकिया प्रयोग बुलुहुं म्हो जुजुं वनाच्वंगु दु ।
चकां कला
तःचाः यानाः ज्यूसा कुछि हे ब्यास दयेकाः चकंक तर जाः तसकं म्ह्व जक तयाः सी ख्वातुक छिनाः तयार यानातःगु धौ फियेगु कला हे चकां कला खः । चकंक स्वये हे मिखा वनीगु कथं थ्व कला इहिपाः भ्वय्, लिकु तका वनीगु इलय् व विशेष विशेष कथंया लसता भ्वजय् नैंक्याः, छोहरा, काजु आदि तयाः तसकं श्रृगार यानाः व मनूतय् नां तकं च्वयाः वा रंगीन चखुंबखुंया किपा च्वयाः तयार याइगु प्रयोजनया धौत तयार यायेत दयेकीगु खः । धौ म्ह्व जक न्ह्यंसां स्वयेबलय् तःचाः खने दइ कथं सी तःफिक तर प्यं छप्तिं हे मदयेक तयार याइपिं ख्वपया छगू कुम्हाः प्रजापति जाति दुने कला छीपिं धइगु कुनां नं दु । उमिसं थ्व कला छी ।

चिलं
थ्व बजां सालेत हुक्काय् द्यःने तयेगु थलकथं छ्यली । थुकिया मू प्रयोजन धइगु हे बजां सालेगु इलय् मि च्याकेगु खः । हुक्का सुमियात मिले यानाः पाय्छिकथं क्वय् प्वाः तयाः बजां कुतुं मवनी कथं च्वय् भचा तःचाः यानाः, क्वय् हुक्कानलीइ च्वनीथाय् चिचाः धंक तयार यानातइ । बजां सालेगु अम्मलीतय्सं हुक्काय् लः तयाः बजां फिल्टर यानाः सालेगु प्रयोजनया निंतिं चिलं छ्यली । थ्व कलात्मक रुपं बुट्टा तयाः दयेकी । चिलमय् बजां तयाः न्वकथिं बजां सालीबलय् कुँ फिल्टर जुयावइ ।

जासिचा
जा थुयेगु जासि सकसिनं खंगु हे चीज खः । न्हापा सिलाबर, धलौत वा धातुया सामानया प्रयोग तसकं म्ह्व जुयाच्वंगु इलय् छेँय् छेँय् सकसियां चाया थलाय् हे जा थुइगु खः । थुकी जा थुइगु इलय् जा नं तसकं साइ । जासिया बासनां हे जा नस्वाइ । चाया थलाय् जा नये नंपिसं हाल प्रयोगय् वःगु प्रेसर कुकर वा मेमेगु थलभाराय् जा मसाःगु अनुभव याः । उकिं पिज्वःगु नस्वालं झीगु शारीरिक स्वास्थ्ययात नं भिं याः धाइ ।

तग्वः मकः
तग्वः मकः खास यानाः शिवरात्री वा सिलाचःह्रे माने यायेबलय् चाकःलिं च्वनाः मि पनेत छ्यली । तग्वः मकः मचा बूम्ह मिसां तप्वाः यानाः मि च्याकाः मचायात चिकं बुकीगु इलय् नं छ्यलीगु खः । थ्व सिँ च्याकाः वा छ्वाली च्याकाः सुरक्षित नक्सां मि पनेत छ्यली । उकी जःखः मनूत च्वनाः वा मिस्तय् मचायात मि पंकेत छ्यलीगु जुयाः थ्व बुट्टा तयाः मखुसें अथें चाकलाक तर तःजाः यानाः प्यनय् मिजः सरे मजुइ कथं चाकलाक फः दयेकाः च्वय् नं चकंक चाकलाक प्वाः खाकाः दयेकी । थुकियात खास यानाः ल्वःचाः याइबलय् मि च्याकेत छ्यलीगु खः ।

त्यप
त्यप तःग्वःगु चाया भारा खः । थुकी प्रायः वा तइ । गुलिं यक्व वसः तयेमाःपिनि त्यपय् नं वसः तयेगु चलन दु । त्यप अप्वः धइ थें लुखाया ब्यास कुछि तयाः तयार याइ । त्यपः छिये सःपिं कुम्हाःतय्त शिपालु कथं काइ ।
ख्वपया थःनेपाखे भैलः त्यप कुनां दुपिं कुम्हाःतय्सं अति तग्वः यानाः म्ह दुहां वनाः वा तुये जीक तग्वयेक त्यप छीसः । उमित भैलः त्यप छीपिं धाइ । भैलः प्याखंया वसः तयेत व वा तयेत तकं जीगु यानाः अति हे तग्वयेक दुहां वनाः दुने च्वंगु वा लिकायेगु भकारीया ज्या थुकिं याः ।

थाप्यंचा
थाप्यंचाया प्रयोग हलूचुं, मल्ताचुं व जीचुं सुरक्षित याना तयेत खः । खास यानाः भुतुलिइ मरमसला तयेत थाप्यंचा छ्यली । मोहनिया इलय् धाःसा थ्व थाप्यंचाय् कचिगु ला स्वथनाः उकी चिग्वःगु सलिंचां त्वपुयाः कचिगु लायात छुयाः मोहनिं सातिकुन्हु वा चालंकुन्हु सिन्हः तिनाः ब्रम्हायणी पीठय् वनेन्ह्यः नयाः वनेगु चलन दु । थाप्यंचाय् सुरक्षित यानातःगु थ्व ला मेपिन्त नके मज्यू । थः जहान परिवार दुने जक भिंmनिक्वः भिंmनिक्वः तयाः नयेमाः धइगु चलन दु । धार्मिक प्रयोजनया निंतिं आपालं हे ज्या वःगु थ्व थाप्यंचा प्वाः दुकयाः प्वाथय् सिलिं लुइक छिनातइगु दइ ।

दलू
दलू खास यानाः नेवाः समाजय् सुथय् व बहनी मत बीत झ्यालं पिने यखानातःगु दइ । धार्मिक रुपं बहनी बहनी मत बीवं द्यः दुहां वयाः परिवार व छेँजःपिन्त सुख शान्ति कायम जुइ धइगु पौराणिक धारणाकथं झ्यालं पिने मत बीत थ्व छ्यलीगु खः । नेवाः समाजय् जक थुकिया प्रयोग खने दुगुलिं नेवाःतय् छेँ खः धइगु सीकेगु थ्व छगू बांलाःगु उपाय नं खः । गन दलू दइ, उगु छेँ नेवाःतय्गु खः धइगु सीदइ ।

द्वब
द्वब धइगु अय्लाः कायेबलय् हाँसिया दुने तयाः अय्लाः मुंकेत छ्यलीगु भारा खः । क्वय् फ्वसिइ कः तयाः दायेकाः उकिया द्यःने हासि द्यछुनाः हासिया प्यनय् दयेकातःगु प्वालं दुहां वःगु कःया रसया बाफ हायात च्वय् बाताय् च्वंगु ख्वाउँगु लखं तरलय् परिणत यानाः कुहां वंगु धाः लः थें हायाः उगु द्वबय् लानाः हे अय्लाः तयार जुइगु खः । अय्लाः कायेत वा अय्लाः मुंकेत हे जक द्वबया प्रयोग जुइ । थुकी छखे यंके छिंक लुखा दयेकातःगु दइ ।

धम्प
धम्प लः तयेगु थल खः । चाया धम्पय् लः तयेवं लः ख्वाउँसे च्वनाच्वनी । उकिं लः त्वनेगु इलय् सितल जुयाः लः त्वनेमालीगु ई जुइवं लः त्वनाः प्याःचाः लंकेत धम्पया प्रयोग जुयाच्वंगु खः । लः तयेत व तुंथी वा बुंगालय् वनाः वा शहर बजारय् जूसा ल्वहंहितिइ वनाः लः कायेत नं थ्व हे धम्प छ्यलीगु खः । धम्पय् लः तयाः हयेत तुंथिइ जूसा ग्वम्पचा छ्यलाः ग्वम्पय् लाखाखिं चिनाः लखय् दुबिंकाः लः सालाहइ । छेँय् धम्प सुरक्षित याना तयेत पिचा दयेकाः धम्पयात बँ स्वयां थथ्याकाः दिकातइ ।

धुफोगर
धुं धुपाँय् च्याकेगु ल्याखं थ्व धुफोगर प्रयोग जुइ । थुकी सि चकंकाः तःफिक चु छगू नं दयेकाः तयार यानातइ । नवदुर्गा द्यः वा मेमेपिं द्यःयात गुंगू थनेगु प्रयोजनया निंतिं व छेँय् धुकुतिइ भैलः द्यः वा लक्ष्मी द्यःयात नस्वाः थंकेगु ल्याखं थ्व छ्यलाबुलाय् हयातःगु दइ । थुकी गुंगू तयाः वा धुपाँय् च्याकाः नं च्यानाच्वंगु ह्यंग्वालय् तइसा चिकं कुँ थनेत नं थ्व धुफोगर छ्यलीपिं दु । धार्मिक व लौकिक प्रयोगय् धुफोगर छ्यली ।

धौ गिलास
धौ फियेगु जक प्रयोजनया निंतिं आधुनिक गिलास थें च्वंक थसालाः छिनातःगु भचा तस्वाःगु भारा धौ गिलास खः । धौ गिलासय् धौ फियेबलय् धौ टक्क च्वनाः बांलासे च्वनीगुया नापं लः सालीगु जूगुलिं थ्व धौ तसकं सा नं साइ । ब्यापारीक रुपं नं छगः छगः धौ मीत व छम्हेसित गाक्कं सितल यानाः धौ नयेत थ्व खःमुलिइ तयाः मीत छ्यली ।

धौपति
अमय् ज्वलं वा मुस्या, पालु, खेँय् मतःसें द्यइके वने मालीबलय् दुरु वा धौ तयाः पूजा वनेत धौपति छ्यली । खास यानाः एकादशि ब्रत च्वनीबलय् नारायण द्यःथाय् द्यइके वनेत धौपति छ्यलेगु चलन दु । अथे हे श्राद्धया इलय् शुद्ध यानाः म्हासु सिन्हः तीत नं धौपतिइ धौ तयाः उकियात हे म्हासुगु पाउदर सिन्हः ल्वाक्वछ्यानाः सिन्हः तीगु खः । श्राद्ध, ल्हाः पनेगु, दकिलाया तिथि नापं थीथी अशुभ ज्याय् थ्व धौपति छ्यली ।

धौभ्यगः
धौ फियेगु प्रयोजनया निंतिं दयेकीगु भ्यगः हे धौभ्यगः खः । सामान्यतया धौ फीत कलःचा हे छ्यली । तर कलःचाय् म्ह्व जक धौ न्ह्यनीगु जुयाः तःधंगु भ्वय् वा यक्व पाहां दुगु भ्वय् नके मालीबलय् थ्व धौभ्यगः तयार यानाः उकी धौ फीगु खः । चाया भाराय् धौ फियेगु इलय् मेमेगु थल स्वयां लः सालीगु कारणं नं धौ बांलाइ । ख्वपय् जुजु धौ फीगु इलय् थज्याःगु हे धौ भ्यगः छ्यलेगु चलन दु । थुकी निफा निफात्या दुरु न्ह्यनी । थुलि तःग्वयेक धौ फिये जीक भ्यगः तयार यायेत नं अःपु धाःसा मजू । नाइगु चां थज्याःगु भ्यगः छीगु इलय् लुखा चल्हाना वनाः भारा छिछिउँ हे नं आपालं भारात स्यनी । भचा चा छ्वालुसां जी मखु । कडा चां नं थुलि अःपुक थासालाः थ्व तयार याये फइ मखु । उकिं धौ भ्यगः छीत अलग्ग हे शीप कौशल दुपिं कुम्हाःत माः । धौ फीपिन्सं थ्व न्यानाः धौ फी ।

ध्वंगःचा
ध्वंगःचा धइगु चाया भारा सालुक त्वायेत वा सिँया फनः छ्यलाः सालुक सालुक दायेत ज्वने जीक दयेकातःगु चायागु धीचागु ज्याभः खः । ल्हातं ज्वने जीक व भचा क्वय् प्यनय् तःचाः यानाः माथंवंक दयेकातःगु कुम्हाःतय् जक छ्यलीगु बस्तु खः । थुकिं त्वानाः भारा सालुक तयार याइ । थुगु बस्तु कुम्हाःतय्सं थःपिनि भारा त्वायेत वा भारा दायेत हे जक छ्यली ।

नःलास्वां भ्यः
मोहनिया इलय् नःला स्वां सालेगु प्रयोजनया निंतिं तयार याइगु तःग्वःगु भ्यगःयात नलास्वां भ्य धाइ । थ्व लुखा नं तःचाः, प्यं नं तःचाकः जुयाः प्वाः खाकातःगु भ्य खः । नला स्वने धुंकाः लिपा थुकी हे प्वक तयाः थ्वँ तयार यायेत नं छ्यली । नेवाः समाजय् थ्वँ दयेकीगु थ्व भारा नःलास्वां सालेगु इलय् नःलास्वां भाराकथं छ्यला वयाच्वंगु दु ।

न्याँ धाला
न्याँ धाला नामं हे न्याँ अर्थात् अय्लाः तयेत छ्यलीगु चाया भारा खः । द्यइके वनेगु इलय् अय्लाः चले जूपिं, अमे ज्वलं चले जूपिं द्यःयात पूजा यायेत उगु थलय् भचा न्याँ (अय्लाः) तयाः ज्वना वनीगु खः । पूजाभुइ वा अलग्ग नं अथें लखायाः ज्वना वनेज्यूगु थ्व थल ककू भचा ताःहाकः ज्वने जीक सि तकं मतःसें दुने अय्लाः तयाः द्यःयात लुके जीक दयेकातःगु जुइ । थुकिं बहांयात नं मू हायेकेगु याइ ।

पतु
पतु सिन्हः तयेत वा बजि तयाः छायेत नं छ्यली । थ्व ख्वातुक सलिं थें चकं नं मजुइक चिग्वः यानाः तयार याइ । पुजाभुइ थ्व तयाः द्यइके वनीबलय् उकिसं तयाः बजि छाइगु खः । पतुया प्रयोग शुद्धरुपं द्यइके वनीबलय् जक जुइगुलिं थुकियात मेबलय् छ्यली मखु ।
पाःचा
पाःचा प्रायः गथांमुगः चःह्रे वा छेँय् बौ बियेगु इलय् बौ तयाः बौ छाये यंकेत छ्यलीगु खः । कचिकं नं पाःचाय् बौ तयाः यंकी । नापं छेँय् मभिं जुल धाःसा उकी खा स्यानाः ग्वंगः स्यानाः वा आकाझाकां माखा नं ग्वंगः थें हाल धाःसा मभिं मजुइकेत दसां फायेकेत लुखाखरुइ उम्ह माखा स्यानाः वयागु छ्यं बलिइ तयाः वाये यंकेत व भूतप्रेतयात बौ तयेत नं पाःचाया प्रयोग जुयाच्वंगु दु । थ्व तःग्वः सलिं वा दुगं सलिं थें च्वंक तःग्वः यानाः भचा चकंक छिनातःगु सलिंचा थें ज्याःगु भारा खः ।

पाता
पाता बजां सालेत बजां चिनाः चिलमय् तयेन्ह्यः उगु बजां हुक्काया प्वालय् दुहां मवनेमाः धकाः सूर्तिं दयेकातःगु बजां पाचिंकाः ह्यंग्वाः च्याइबलय् च्यानाः सवाः कायेत छ्यलीगु खः । खास यानाः ह्यंग्वाः ख्वानाः बजां सालीगु इलय् जक थ्व चाया पाता छ्यली । नैंक्याः हुक्का वा तःग्वः हुक्का हे जूसां नौया मिइ धाःसा पाता छ्यलीमखु । थ्व भचा गाः वंकाः वा सिथय् किचा किचा यानाः बुट्टेदार कथं नं दयेकी ।

पालाचा
पालाचा चिकं तयाः मत च्याकेगु निंतिं दयेकी । खास यानाः लक्ष्मीपूजाबलय् झ्याः, लुखा व कःसिइ मत च्याकेत पालाचा छ्यलीगु खः । द्यःथाय् मत च्याकेत, पिखालखुइ मत च्याकेत व आः वयाः थीथी कथं उत्सब महोत्सबय् दिपाबली धकाः बहनीपाखे मत च्याकेगु ज्या नं थज्याःगु हे कुम्हाःतय्सं छिनातःगु कचिगु पालाचा वा उनातःगु पालाचाय् याइगु खः । न्हापा न्हापा लक्ष्मी पूजाकुन्हु चाखतय् छिनातःगु पालाचाय् स्वयां कचिगु चां ल्हातं हे दुंगाचा यानाः दयेकातःगु पालाचाय् चिकं तयाः झ्याः, लुखा व पिखालखुइ यंकाः पालाचा च्याकेगु चलन नं दुगु खः ।

प्वतासि
प्वतासिया प्रयोग खास यानाः प्वः हायेगु निंतिं खः । प्वः हायेगु धइगु थ्वँ थुयेत जाकि प्याकाः उकी प्यचाः लायाः मज्वयेक क्वय् लः क्वाकाः हां जक जाकिया जा थें यानाः हायेगु खः ।
थुकी हे यःमरि, मुतुमरि, ग्वःमरि, म्हुचामरि नापं थीथी कथंया कलात्मक प्वचुंया द्यःत नं मःमः छुइ थें छुइत दयेकातःगु तग्वःगु भारा खः । थुकी प्यं प्वाःप्वाः तयाः दयेका तइ ।

बौ कला
बौ तयाः द्वकाय् तये यंकेगु ज्याया निंतिं थुगु कलाचा छ्यली । ख्वातुक भचा ग्वःमुंक छिनातइगु थ्व भारा मेमेगु ज्याया निंतिं छ्यली मखु । मभिंगु ज्या वा बौ तयेत थुकियात छ्यली ।
न्हापा न्हापा ल्वय् लंकेत बैद्य क्यंवनीबलय् फलानाया दोष जुल, थुम्ह द्यवं पुना हल धकाः धयाहइगु इलय् थज्याःगु थलभाराया प्रयोग आपालं जुइगु खः ।

भाजं
भाजं धार्मिक, सांस्कृतिक व दैनिक प्रयोग जुइगु चाया थल खः । कःनि, मुस्या, छुस्या वा बकुल्ला सियाः नयेत थ्व छ्यली ।
थुकी नसा ज्वलं तयाः मि च्याकाः च्वं वाःतां संकाः माःकथं चीज सीगु खः । मनू सीगु इलय् अन्तिम संस्कार यायेत नं भाजंया प्रयोग जुइ । भाजनय् बौ तयाः कुसा लप्तेय् स्वबौ बौ तयाःलिं जक काय्पिन्सं मृतकयात मि तइ ।

मकः
ख्वाउँगु इलय् मि कुनेगु निंतिं मकः छ्यलीगु खः । थ्व प्रायः प्यख्वः ख्वः तयाः दयेकातःगु जुइ । द्यःने नं चाकलाक वा कुं कुं वंकाः बुट्टा तयाः दयेकातःगु मकलय् ह्यंग्वाः ख्वानाः बजां सालेगु चलन दु । थ्व गुंगू थनेगु निंतिं नं छ्यः । ख्वपय् नवदुर्गा द्यःयात द्यःछेँय् लित तःवनीगु इलय् थज्याःगु मकलय् गुंगू तयाः जय महाकाली, जय बाराही धाधां उकी कुँ वयेकाः गुंगू थनाः नस्वाः छ्यलाः यात्रा याइगु खः । मकः मि पनेत व बजां सालेत ह्यंग्वाः ख्वायेगु प्रयोजनया निंति छ्यलीगु खः ।

मरिभाजं
मरि छुइगु प्रयोजनया निंतिं तयार यानातःगु चाया थल मरिभाजं खः । थुकी मरि छुइबलय् मरि तसकं साइ । चायागु थासय् आः नँयागु मरिभाजं वःगुलिं मरि नँया भाजनय् छुइगु यानाहःगु खः । न्हापा न्हापा सी ग्वःमुंक तःपाक मरि न्ह्यनीगु यानाः थ्व भारा तयार याइ ।

मरिक्यसा
मरिक्यसा धइगु छुचुंमरि क्यलाः छुयेत क्यलीगु चायागु दयेकातःगु चीज खः । तःफिक, पाचालाक दयेकातःगु थ्व वस्तुइ मरि छुइन्ह्यः मरि क्यलीगु खः । थुकी मरि तःपाक क्यले जीगुलिं थ्व न्हापा न्हापा ज्यापु समुदायं आपालं छ्यलेगु याः । थौंकन्हय् धाःसा म्ह्व मनूतय्सं जक मरिक्यसाय् मरि क्यलाः मरि छुनाः नयेगु चलन याःनि ।

लाभ्यगः
ला तयेगु प्रयोजनया लागिं तयार यानातःगु भ्यगः जूगु कारणं थुकियात लाभ्यगः धाःगु खः । थुकी निफानिसें स्वफा तक तयेजीक सी चकंकाः छिनातइ । प्वाः धाःसा खाकी मखु । ततःधंगु भ्वजय् धौ फीत नं थ्व लाभ्यगः छ्यलेगु चलन दु । खास थुकिया ज्या धइगु ख्वाँला वा तःखाः खुनेगु, भ्वजय् ला तयाः भलिंतय्सं पाहांतय्त ब्वय् ला तयेकेगु व उगुं थुगुं झोल पदार्थ तयाः सुरक्षित यायेत नं खः । थ्व कुम्हाःतय्सं छ्यला हयाच्वंगु भारा खः । थौंकन्हय् प्लाष्टिक व धातुया सामानं थ्व बिस्थापित जुजुं वनाच्वंगु दु । अथे खःसां छकः छ्यलाः वांछ्वइगु जुयाः थ्व अस्थायी ।

वःलाः भ्यगः
वःलाःभ्यगः वा लाभ्यगः दायेकातःगु ला ख्वाँला वा तःखाः खुनेगु प्रयोजनया निंतिं तयार याइ । थुकी ततःधंगु भ्वय् जुइगु इलय् ला तयाः भलिंतय्सं ला तये यंकेगु ज्या याइ । मेबलय् ल्यं दनिगु दायेका ला थुकी अथें प्वंका बिल धाःसा ख्वाउँयाः लां लां लिपाथ्यंक नये जीक धी चिनाच्वनी । वःलाःभ्यगः तःधंगु भ्वजय् छुयाला वालेत नं छ्यलेगु चलन दु । थ्व भचा तग्वःगु ग्वःमुंगु भ्यगः खः । भचा ग्वःमुंक प्वाः खाकाः छियातःगु भ्यगः वःलाःभ्यगः खः ।

सलाँभ्यगः
सलाँभ्यगः धइगु गाः वंकाः सी चकंक छिनातःगु मिसामचायात इही याइगु इलय् बारां छुकेत छ्यलीगु चाया थल खः । ब्याः वा बेल नं उकी हे तयाः सुरक्षित याइ । न्हापां जग्य स्थलय् व वयां लिपा छेँय् दुकायेत नं वाकिजाकि तयाः बारां छुकेगु नेवाः समाजया पुलांगु चलन खः । थुकिं नेवाः समाजय् मिस्त अबला वा मिजं मदयेक च्वने म्वालीगु क्यनी ।
सलिं
सलिं भ्वजय् थ्वँ त्वनेगु प्रयोजनया निंतिं छ्यली । थ्व चकंछिति न्ह्यंक तयार यानातःगु जुइ । सलिंचा प्रायः स्वताजि दइ । तग्वः सलिखय् थ्वँ तयाः त्वनीगु खः । चिग्वः सलिं धाःसा अय्लाः त्वनेत छ्यली । अले दातिचा वा माइला सलिं धकाः तःग्वः नं मजुइक चिग्वः नं मजुइक नं सलिंचा छीगुु चलन दु । थुकी धाःसा पाउँक्वाः, सिम्पु वा लाया ति तयाः त्वनी । नेवाः समाजय् अय्लाः म्ह्व त्वनेमाःगु, थ्वँ थः यस्सें त्वने ज्यूगु व पाउँक्वाः वा मेमेगु गर्मी चीजया प्रयोग पाय्छि कथं जक त्वनेगु खँ सलिंचां स्यनी ।

सिन्हःमू
सिन्हःम्हू सुख्खा वा पाउदर सिन्हःयात लः वा अय्लाः तयाः छ्वालुक सिन्हः तिकेगु निंतिं छ्यलीगु खः । न्हापा धातुया थासय् थुगु सिन्हःमू हे चले यानातःगु खःसा आः धातुया थीथी बांलूगु सिन्हःमू छ्यलेगु नं यानाच्वंगु दु । मोहनी सलिंचाय् मोहनी फःसां सिन्हः धाःसा थज्याःगु चाया सिन्हःमूयात हे छ्यलेगु चलन न्हापा न्हापा दुगु खः ।

सुराइ
सुराइ प्वाः खाकाः ककु ताःहाकाः लः तयेत दयेकातःगु थल खः । उकिं लः त्वनेगु इलय् ग्वम्प व धम्पं थें ह्वाराक्क लः प्वनी मखु । उकिं लः त्वनेगु निंतिं सरल जुइ । प्वाः व ककु ज्वनाः नं थुकिं लः त्वनेजी । थुकी लः स्वथनाः पिने खुल्ला यानातःसां चखुं बखुं वा सुनानं लः चिपः वा अशुद्ध याये मफइगु हुनिं थुकिं लः त्वनीगु खः । थ्व बुट्टेदार यानाः छिनाः मियातइ । सुराइया लः ताःई तकं निभालय् अथें तयातःसां सितल जुइ ।

स्वंमा
स्वंमा खास यानाः थ्वँ त्वनेत, थ्वँ तयेत छ्यलीगु खः । बुँइ थ्वँ ज्वनाः वनेत वा भ्वय् जुइबलय् थ्वँ लुकेत स्वंमा छ्यली । थ्वँ थाये जीक थुकिया लुखा भचा तचाः जुइ । स्वंमा नं दोहोरो उनातःगु हाकु भारा वा ह्याउँगु नं छ्यलाच्वंगु दु । स्वंमां थ्वँ लुकीबलय् अय्लाःया धला स्वयां भचा तःधाः जुइक थ्वँ वइकथं थुकी अःखुंचा छुनातःगु दइ ।

हाँसि
अय्लाः कायेत दुने दोब तयाः कःया ति सालीकथं प्वाः प्वाः तयाः दयेकातःगु तःग्वःगु अय्लाः कायेगु भारा हाँसि खः । गुकिया छ्यलाबुला अय्लाः कायेगु निंतिं हे जक जुइ । फ्वसिइ द्यःने तयाः फ्वसी च्वंगु कः मिइ दायेकाः उकिया रसयात प्वाः प्वाः खनातःगु ह्वतं दुकयाः च्वय् ख्वाउँलः द्यछुनाः पुनः बास्पिकरण यानाः लः हाइ थें अय्लाः हायेकी । थुकी दोब दुने तइगु जुयाः थुकियात मां व दोबयात मचा नं धायेगु
चलन दु ।

हालिचा
हालिचा खास यानाः सामान सुरक्षित याना तयेत वा क्वपनं पुयाः सुरक्षित याना तयेत तयार याइगु चाया भारा खः । लिपांगु इलय् थ्व धौ फियेत नं छ्यलाहःगु खनेदु । कृष्णं धौ खुयानइगु थज्याःगु हे हालिंचाय् जूगु हुनिं मतका वा कुलिंचाय् धौ फियेगु नं चलन सुरु जुया वःगु दु । नेवाः समाजय् न्हापा थुज्याःगु भाराय् धौ मफ्यू । आः भारतीय प्रभाव अप्वः जुया वःलिसें थुकी बिरयानी धकाः ला, हलूजा व नैंक्याः छोहरा दुगु जा तयाः सप्लाइ यायेगु व धौ फिनाः मियेगु चलन सुरु जूगु दु । धौ कला स्वयां थ्व ग्वःमुनाः यक्वः न्ह्यनीगु कारणं नं थुकी धौ फिनाः मीपिं न्हिया न्हिथं अप्वया वनाच्वंगु दु ।

अंखोरा
लः त्वनेगु निंतिं थ्व थल अंखोरा छ्यलाबुलाय् वइ । थ्व थलया स्वरुप लः त्वनेत छ्यलीगु मेगु थल करुवा स्वयां पाः । थ्व थलय् अःखुं दइमखु । थ्व थलया म्हुतुप्वाः भतिचा तःचाः जुयाः ककु भतिचा चीधं जुइ । ककुपिने प्वाः भतिचा तग्वः जुइ । तौ नं छकूचा जक दइ । थ्व थल ढलौट, कँय् वा सिजःया दइ । थ्व थल दयेकेत लीखु वा कँय्यात नायेकी । थासाय् च्वय्या ब्व व क्वय्या ब्व धाले याइ । थ्व निगू ब्वयात बांलाक सफा यानाः लिसं तयाः स्वायेगु याइ । क्वय्या ब्वय् तौ स्वायेगु याइ ।

अन्ति
अन्ति त्वनेगु अय्लाः तयेत छ्यलीगु थल खः । थ्व थलय् अःखुं, ककु, प्वाः, तौ नापं झंगः दुगु पुसा नं दइ । थ्व थल
कँय्या दयेकी । थ्व थलया प्वाःया आकार करुवा स्वयां भतिचा फरक जुइ । अःखुनं च्वय्पाखे भतिचा चाः तुइ । अथे हे ककु नं भतिचा चित्याः जुयाः ताःहाकः जुइ । थ्व अन्ति दयेकेत कँय्यात नायेकाः थासाय् तयाः प्वाः, अःखुं, तौ, ककु,
छ्यं, पुसा आदि तयार याइ । थुपिं थीथी ब्व तयेत बांलाक सफा यानाः लिसं तयाः स्वानाः अन्ति तयार याइ ।

आरि
नसाज्वलं दयेकेत व ल्ह्ययेत आरि छ्यलीगु खः । आरिया म्हुतुप्वाः तःचाकः जुयाच्वनीसा क्वय्या ब्व भतिचा ब्वरानाः प्यंपा भतिचा चिचाकः जुइ । विशेष यानाः थ्व थल छगू हे पाताया दयेकीगु चलन दु । आरि ली, सिजःया नापं आल्मुनियम, स्टिलया नं दइ । थ्व थल दयेकेत साइजकथं पातायात ग्वलाक्क चाइ, उकियात बुलुहुं ल्हुयायंकी । थथे ल्हुइबलय् क्वय्या ब्व चिचाः यायां च्वय्या ब्व तःचाः यानायंकी ।

कँय्भु
थीथी थलय् नसाज्वलं दयेकेधुंकाः मनूपिच्छे नयेत भु
छ्यलेगु याइ । विशेष यानाः जा नयेत कँय्या भु छ्यलीगु चलन दु । कँय्भुइ तयाः नयेगु स्वास्थ्यया निंतिं तसकं बांलाः । कँय्भुइ जा नापं तरकारी, अचारलिसेंया नसाज्वलं नं तयेगु याइ । कँय् दयेकेत केलं व सिजःया मिश्रण यानाः दयेकी । कँय्भु दयेकेत साइज कथं कँय्यात ग्वलाक चाइ । उकियात मिइ तयाः क्वाःगु इलय् मुगःचां दायाः आकार पिकाइ । थथे प्रत्येक पटक हे यायेमाः ।
कँय् धयागु याकनं तज्याइगु धातु जुयाः ख्वाउँगु इलय् ज्यायात धाःसा तज्याइगु सम्भावना यक्व दइ । थथे तःक्वः क्वाकाः दायाः सिथय् भतिचा थकयाः भुया आकार पिकायेधुंकाः उकियात कुंकाः सफा याइ ।

कचौरा
थ्व छगः चिकिचाग्वःगु थल खः । नये त्वनेया इलय् थ्व थल छ्यलाबुलाय् वइ । विशेष यानाः जा नयेबलय् केँ, ति दुगु तरकारी आदि तयेत थ्व थल छ्यली । अप्वः धया थें थ्व थल कँय्या दइसा ली व सिजःया नं दयेफु । केलं व सिजः ल्वाकछ्यानाः कँय् जुइ । थुगु कँय्यात नायेकाः साइज कथंया थासाय् लुनाः कचौराया स्वरुप पिकाइ । थ्व थल म्हुतुपाखे तचाः जुयाः क्वय्पाखे भतिचा ब्वराना वइ । क्वय्पाखे तौ छगू नं तयेगु चलन दु ।

कराइ
नसाज्वलं दयेकेगु झ्वलय् कराइलय् तरकारी थेंज्याःगु घासात दयेकेत छ्यलाबुलाय् हइ । थ्व थल ली, सिजःया दयेकातःगु दइ । मिइ तयेमाःगु जुयाः भतिचा ख्वातुगु पाताया दयेकी । थुकीया म्हुतुप्वाः तःचाः जुयाः प्यं बुलुहुं ब्वराना वनी । थुगु थलय् ज्वने अःपुकेत जवंखवं करा निगू नं तयातःगु दइ । थ्व थल दयेकेत दकसिबय् न्हापां पातायात साइजकथं ग्वलाक्क चाइ । अनंलि उगु चक्कापातायात ल्हुयाः माःकथं डिजाइन पिकायेगु याइ । ज्वनेगु निंतिं जवंखवं करा निगू स्वाइ । कराइया स्वरुप तयार जुइ ।

करुवा
लः त्वनेत थ्व करुवा छ्यलाबुलाय् वइ । करुवा परम्परागत बसाःज्वलं खः, गुगु थौंतक नं छ्यलाबुलाय् वयाच्वंगु दु । करुवा विशेष यानाः ढलौटया दइ । अथे जूसां तबि सिजः, ली व कँय्या नं दयेकी । करुवा यक्व तग्वः जुइ मखु । थुकिया प्वाः भतिचा पिहां वइ । ककु भतिचा चीपु जुयाः छ्यनय् ज्वने ज्याछिंक भतिचा फर्के यानाः तइ । लः पिहां वये अःपुकेत अःखुं तयातःगु दइ । क्वय्या ब्वय् तौ छगू नं दइ । थ्व थल दयेकेत लीखुयात नायेकी, उगु नायेकातःगु लीखुयात साइज कथंया थासाय् तयाः च्वय्या ब्व व क्वय्या ब्व धाले याइ । अथेहे छ्यंया ब्व, ककुया ब्व, अःखुं, तौ व साइजकथं धाले याइ । अनलिं च्वय्या ब्व, क्वय्या ब्व ककु, तौयात लिसं तयाः स्वाइ । दकलय् लिपा करुवाया प्वाथय् अःखुं स्वायेगु याइ ।

कर्मपात्र
कर्मपात्रय् श्राद्ध, पुजाय् अन्नलिसेंया वस्तु तयाः दान याये कथं थ्व थल छ्यलाबुलाय् वइ । थ्व थल अप्वः धया थें सिजःयागु दइसा लीया नं दइ । थ्व थलया म्हुतुप्वाः तचाकः जुयाः क्वय्पाखे बुलुहुं चिचाकः जुयावनी । थ्व थल दयेकेत न्हापां पातायात साइजकथं ग्वलाक चाइ । उगु चक्का पातायात बुलुहुं ल्हुयाः क्वय्या ब्व चिचाकः व च्वय् म्हुतुपाखे तचाकः याइ । म्हुतुपाखे ज्वनेत छिंक भतिचा फय्पुइकी ।

कसःरि
नसाज्वलं दयेकेत कसःरि छ्यलेगु याइ । जा, केँ, आदि दयेकेत थ्व थलया प्रयोग जुइ । थ्व थल ढलौटया दइ । मि तयाः तयेमाःगु जुयाः थ्व थल भतिचा ख्वातुक दयेकातःगु दइ । थुकिया म्हुतुप्वाः तचाकः जुयाः ककु भतिचा दुहां वनी । थुकिया प्वाः तग्वः जुइक दयेका तइ । थ्व थलया जाः तजाः जुइ मखु । थ्व थल दयेकेत लीखुयात नायेकी । अनंलि साइजकथंया थासाय् उगु नायेकातःगु लीखु क्वफाइ । थथे कसःरिया कोरा स्वरुप वयेधुंकाः सफा यानाः कुंकाः कसःरि तयार जुइ ।

ख्वःति
लः अथवा च्या दायेकेत परम्परानिसें छ्यला वयाच्वंगु थल किटली खः । थ्व थल अप्वः धया थें ग्वलाक्क दयेकातःगु दइ । मिइ तयेमाःगु जुयाः थुकिया प्यंचाः भतिचा ख्वातुक दयेकी । थुकी दुने दुगु लः अथवा च्या पिकायेत अःखुं तयातःगु दइ । ज्वनेत अःपुइकथं चु वा ह्याण्डल नं तयातःगु दइ । नापं थ्व थलय् पुसा नं दइ । विशेष यानाः किटली सिजःया दइसा आल्मुनियम व स्टिलया नं दु । थ्व थल दयेकेत न्हापां पातायात साइजकथं ग्वलाक्क चानाः तुइगु याइ । च्वय्या ब्वया निंतिं छगू चक्का व क्वय्या ब्वया निंतिं मेगु चक्का तुइगु याइ । च्वय्या ब्वय् लः तयेत जीक ह्वः नं तयेगु याइ । च्वय्या ब्व व क्वय्या ब्वयात लिसं तयाः स्वायेगु याइ । थ्व हे थासय् अःखुं तयेगु याइ । नापं चु वा ह्याण्डल नं स्वाइ । च्वय्या ब्वय्च्वंगु ह्वःया साइजकथं पुसा तयार याइ ।

किस्ति
नसाज्वलंत ब्वयेगु, तयेगु निंतिं किस्ति छ्यलाबुलाय् वइ । थ्व छगू चकंगु थल जुयाः छुं नं सामग्रीत तयेत ब्वयेत अःपुइ । किस्ति चकंगु थल साइजय् भतिचा तजाः जुयाच्वंगु दइ । थ्व खेँय्बागः लुइगु वा प्यकुंलाःगु नं दइ । किस्ति विशेष यानाः लीयागु दइसां तबि
मेमेगु नं दइ । थ्व दयेकेत साइजकथं पातायात प्यकुं बाय् खेँय्बागः लूकथं चाइ । थुकिया साइड साइडय् भतिचा ल्हुयाः थकया बी । छचाखेरं तार तयाः बल्लाकेगु कुतः जुइ ।

कुलिं
कुलिं नं अन्न लगायतया वस्तुत दायेत छ्यलीगु थल खः । थ्व थलय् निमना न्ह्यनी । थ्व थलय् नं च्वय्या म्हुतु भतिचा चिचाकः जुयाः क्वय्या प्वाः भतिचा ग्वाराचिंक दयेका तइ । थ्व थल दयेकीगु तरिका नं थीथी दु । थ्व थल ली अथवा सिजःया दइ ।

खरखन्दा
न्हापा खरखन्दाय् तयाः नसा ज्वरे यायेगु चलन दुगु खः । थ्व थल नेवाःतय्सं सिबय् गैरनेवाःतय्सं छ्यलाबुलाय् हयाच्वंगु खनेदु । थौंकन्हय् ब्रम्हू, क्षेत्री, समुदाययापिन्सं इहिपाःया झ्वलय् थ्व थल छ्यला वयाच्वंगु दु । थ्व थल अप्वः धया थें सिजःया हे दयेकातःगु दइ । लीया व वःहया नं
छ्यलीपिं दु ।
खरखन्दा दयेकेत साइजकथं चक्का पाता भतिचा ब्वरुकी । न्हापा मिइ तइगु जुयाः थुकिया प्यंचाः भतिचा ख्वातुगु चक्काया जुइ । थ्व थलया जाः चिजाः जुइ । चक्काया साइज कथं पाता चानाः ग्वलाक्क स्वाइ । क्वय्या प्यंपा सिबय् म्हुतु भतिचा चिचाः जुइ । ल्ह्वनेत अःपुइकथं जवंखवं करा तयाः ज्याछिंका तइ ।

ख्वल्चा
विशेष यानाः ख्वल्चा अय्लाः तयाः त्वनेया निंतिं छ्यलाबुलाय् वइ । थुकियात कचौराया चिग्वःगु स्वरुपकथं नं थुइकेफइ । ख्वल्चा धालकि छगः गाःवंगु थल खः, थ्व थल ली, कँय्, ढलौटया दइ । थ्व दयेकेत पातायात साइजकथं ग्वलाक चाइ । उगु चक्का पातायात भतिचा म्हुयाः गाःवंकी । म्हुतुपाखे भतिचा फपुइकी व चीधंगु तौ नं तयाबी । कँय् अथवाः ढलौटया ख्वल्चा दयेकेत न्हापां मैनया ख्वल्चा दयेकी, उकियात चां भुनाः नाःगु कँय् वा ढलौट उकी लुनाबी । लिपा चा तछ्यानाः ख्वल्चायात सफा यायेगु याइ ।

गिलास
लः, च्या अथवा दुरु तयाः त्वनेगु गिलासया छ्यलाबुला जुइ । थ्व थल चिकिचाग्वःगु जुइ । म्हुतु भतिचा तचाकः जुयाः क्वय्या ब्व चिचाकः जुजुं वनी । थ्व थल ली, सिजः, कँय्, स्टिल, आल्मुनियम, खाःया दइ ।
थ्व दयेकेत पातायात साइजकथं चानाः ग्वःलाक्क लिसनं स्वाइ । क्वय्या प्यंया ब्वयात पाता चक्का चानाः स्वायेगु याइ । थुकथं गिलास तयार जुइ ।

घः
घःयात लः कायेगु परम्परागत थलया रुपय् कायेगु याः । लःयात छगू थासं अःपुक ल्ह्ययाः यंकेत घःयात छ्यलेगु याइ । घः थीथी प्रकार व साइजया दइ । अप्वः धया थें छ्यलाबुला वयाच्वंगु घः ली अथवा सिजःया खः । घलय् सादा घः व मगःघः धकाः दयेकातःगु दइ । सादा घः सिजः वा ली नितां दइसा, मगःघः सिजःया जक दइ । मगःघःया ब्वहलय् बुट्टा दइसा क्वय्पाखे भतिचा च्वामुया वनी । सादा घः धाःसा क्वय्पाखे च्वामुइ मखु । पातायात साइजकथं चानाः ब्वहःया ब्व, क्वय्या ब्व, ककु, होचा आदि दयेकी । ब्वहःया ब्व व क्वय्या ब्वयात ल्हुयाः आकार पिकाइ । उकी ककु व होचा छुनाः घः तयार याइ । ली, सिजःया नापं आल्मुनियम, स्टिल, चा, प्लाष्टिक आदिया घः नं बजारय् दु ।

चतं
जा, तरकारी आदि नसाज्वलं दयेकूगु थलं मेगु थल वा भुइ तयेत चतं छ्यलेगु याइ । थ्व बसजाः न्ह्यःनेपाखे चिचाचाःगु ग्वलानाः चु भतिचा ताःहाकः जुइ । थ्व थल नं धगः थें तुं खनेदइ । तर न्ह्यःनेया ब्व धगः थें तुं बागः ग्व मलासे चकनी । चतं लीया, सिजःया दइ । थ्व दयेकेत पायात साइजकथं न्ह्यःनेपाखे ग्वलाक व ल्यूनेया ब्व भतिचा ताःहाकः जुइक पाता चाइ । न्ह्यःनेया चक्कायात भतिचा ब्वराकी । ल्यूनेया ब्वय् पातायात क्वथ्याकाः ज्वनेछिंक चु दयेकी ।

थुमांचा (चम्चा)
नसाज्वलं तुइगु थल । भुइच्वंगु नसाज्वलंयात ल्हातं नयेगु वा चम्चां नयेगु याइ । चम्चाया आकार न्ह्यःनेपाखे भतिचा गाःवंगु दइसा ज्वनेत चु तयातःगु दइ । थ्व ली, सिजः, कँय्, ढलौटया दइ । थ्व थल दयेकेत पातायात साइजकथं न्ह्यःनेपाखे भतिचा तःचाकः जुइक चाइ । न्ह्यःनेया ब्व भतिचा ल्हुयाः गाःवंकी ।

च्वामुबाता (अय्लाःकाये बाता)
परम्परागत रुपं अय्लाः दयेकेत हासि, फ्वसि नापं मदयेकं मगाःगु थल च्वामुबाता नं खः । थ्व थल अप्वः धया थें सिजःया दइसा आल्मुनियमया नं दइ । थ्व थलया म्हुतुप्वाः खुल्ला जुइसा क्वय्पाखे बुलुहुं च्वामुयाः प्यंचाःपाखे पूरा हे च्वामुया वनी । थ्व थल दयेकेत भतिचा ख्वातुगु पातायात साइज कथं ग्वलाक चानाः ल्हुइगु दायेगु याइ । छगू हे चक्का पाताया दयेकेमाःगु जुयाः नं पाता भतिचा ख्वातुगु माःगु खः ।

जःसि
नसात मध्यय् नं यक्व ई तक दायेके मालीगु ला थें ज्याःगु नसाज्वलं दयेकेत जःसि छ्यलीगु खः । थुकियात खासि नं धाः । ततःधंगु भ्वय्बलय्् थुकिया छ्यलाबुला जुइ । थ्व थल सिजःया दयेकातइ । थुकिया म्हुतुप्वाः तःचाकः जुइ । जाः नं तजाः जुइ । च्वय्या ब्वं क्वय्या ब्वय् भतिचा ब्वराना वइ । थ्व थल तग्वः जुइगु जुयाः छम्हं अप्वःसिनं ल्ह्वने फइकथं जवंखवं करा नं छुनातःगु दइ । मिइ तावय्तक तयेमालीगु जुयाः थ्व थलया क्वय्या ब्व ख्वातुगु पाताया दयेकातइ । थ्व थल दयेकेत साइजकथं ख्वातुगु पाताया चक्काया व्यवस्था याइ । अनंलि साइजकथं पाता चानाः ग्वलाक्क लिसं तयेगु याइ । पाताया चक्कायात भतिचा ल्हुयाः ब्वराकी । थुकिया जाः नं भतिचा तजाः हे याइ । ल्ह्वनेत अःपुइ कथं निथाय् पाताया हे करा तयातइ । थ्व थलय् ला दायेकीगु नापं तःखाः, न्याखुना आदि नं दयेकेगु याः । नापं लः तयेत नं थ्व थल छ्यलेगु याः ।

दाला
दालायात जाकि, बजि आदि तयेत छ्यलीगु थल कथं कायेफु । थ्व छगू गाःवंगु थल खः, गुकी प्यथाय् तुति नं दइ । थ्व दाला विशेष यानाः ली, सिजःया दयेकातइ । थुकिया म्हुतुप्वाः भतिचा तःचाः जुयाः क्वय्पाखे भतिचा चिचाः जुजुं वनी । थ्व दयेकेत साइजकथं पाता ग्वलाक चानाः ल्हुइगु याइ । म्हुतुया ब्व भतिचा तचाकः यानाः क्वय्या ब्व भतिचा चिचाकः याइ । नापं तुति तयेत साइजकथं पाता चानाः ग्वलाक पाइप थें दयेकी । थ्व प्यंगुलिं तुति दालाया प्यंगू कुनय् स्वाइ । थुकथं दाला तयार जुइ ।

तसला
पुलांगु इलय् जा थुइत तसलाया छ्यलाबुला जुइगु खः । थ्व थल कसःरि थें हे जुइ । अप्वः धया थें थ्व थल लीया दयेकातइ । थ्व छगू ग्वाराचिंगु थल खः । थुकिया म्हुतुप्वाः सिथय् प्वाःया ब्व पिहां वःगु दइ । प्यंपा माथं मवंकुसे भतिचा ब्वराइ । मिइ तयेमाःगु जुयाः थुकिया प्यंचाः ख्वातुगु पाताया दयेकातःगु दइ । थ्व थल दयेकेत दकसिबय् न्हापां पातायात साइजकथं चाइ । म्हुतुया ब्व सिबें प्वाःया ब्व भतिचा तचाः जुयेमाःगु जुयाः प्वाःया ब्व भतिचा ल्हुयाः तचाः याइ । प्यंपाया निंतिं साइजकथं ग्वलाक्क पाता चानाः च्वय्या ब्व व प्यंचाःया ब्व लिसं तयाः स्वाइ । म्हुतुया ब्वपाखे ज्वनेछिंक भतिचा फर्के यानाः तइ ।

तांफ
लः त्वनेत, पुजाय् वनेत तांफया छ्यलाबुला जुइ । थ्व थल सिजःया अथवा लीया दइ । करुवा व थ्व थलया ज्या छगू हे थें जुइसां बनौटय् धाःसा पाइ । करुवाया प्वाः तग्वः जुयाः पिहां वइसा, तांफया प्वाः पिहां वइ मखु । सम्म जुयाः भतिचा तःजाः जुइ । थुकिया क्वय् अःखुं नं दइ । थ्व थलय् म्हुतु, ककु, म्ह व क्वय्या ल्याखं ब्व नं दइ । म्हुतुप्वाः चिचाकः जुयाः म्हया ब्व भतिचा पिहां वइ । व हे कथं क्वय्या ब्व खःथे मखुथे चिचाकः जुयावनी । थ्व थल दयेकेत साइजकथं म्हुतुया निंतिं ग्वलाक पाता चानाः ज्वनेत छिंक भतिचा पिकाइ । उकी ककुया ब्वयात लिसं तयाः स्वायेगु याइ । म्हया ब्व दयेकेत साइजकथं पाता चानाः ग्वलाक लिसं तयाः स्वाइ । म्हया च्वय्या ब्व दयेकेत भतिचा ल्हुयाः ककु स्वायेथाय् चिचाः यानायंकी । म्हया ब्वय् अःखुं स्वाइ । म्हया क्वय्या ब्वकथं पातायात ग्वलाक चानाः स्वायेगु याइ ।

ताप्क्या
नसाज्वलं दयेकेत वा क्वाकेत ताप्क्याया छ्यलाबुला जुइ । थ्व थल चिचाग्वःगु बारचा थें जुयाः ज्वनेत चु छगू नं तयातःगु दइ । थ्व थल ली अथवा सिजःया दयेकातइ । पातायात साइजकथं ग्वलाक चाइ, उकियात ल्हुयाः भतिचा गाः वंकी । ल्हुयाः चिग्वःगु बारचाया आकार वलकि उकिया पाताया हे चु स्वानाः ताप्क्या तयार जुइ ।

त्यप
प्राचीन इलंनिसें अन्नया भण्डारण यायेया निंतिं त्यप छ्यलीगु खः । नापं लः तयेत नं थुकिया छ्यलाबुला जू । थ्व थल भतिचा तःजाइ । क्वय्या ब्व सिबय् म्हया ब्व प्वाः तग्वः जुयाः ककु हाकनं चिचाः जुइ । थुकिया पुसा नं दइ । थ्व थल अप्वः धया थें सिजःया दइसा चाया त्यप नं दु । थ्व थल दयेकेत दकसिबय् न्हापां साइजकथं चक्का पातायात ल्हुयाः क्वय्या ब्व तयार याइ । अनंलि म्हया ब्व तयार यायेत प्वाः भतिचा पिहांवयेक तयार याइ । उकी च्वय्या ब्व ककु भतिचा चिचाक दयेकी । थुकी पुसाया व्यवस्था नं जुइ । पुसाय् तालं नं ग्वये ज्याछिंक अन्तराप नं तयेगु चलन दु ।

धगः ÷ धवः
नसाज्वलं दयेकेगु थलय् च्वंगु नसायात ल्ह्ययेत छ्यलाबुलाय् वइगु थलयात धगः धाइ । थ्व थलया न्ह्यःनेया ब्व बारचा थें तुं बागः ग्वलाइसा थुकिया चु नं दइ । चु ज्वनेत ज्याछिंक भतिचा ताःहाकः दइ । धगः दयेकेत पातायात न्ह्यःनेपाखे साइजकथं ग्वलाक चानाः ल्यूनेया ब्वय् ताःहाकः जुइक पाता चाइ । अनंलि ग्वलाःगुयात ल्हुयाः बागः ग्वलाकी । ल्यूनेया ब्वय् पातायात लथ्यानाः ज्वनेछिंक चु दयेकी । थ्व थल ली बाय् सिजःया दइ ।

फँ (पाथि)
परम्परानिसें अन्न लिसेंया वस्तुत दायेत पाथिया छ्यलाबुला जुया वयाच्वंगु दु । थ्व च्यामनाया छगू थल खः । थ्व छगू जाः तजाःगु थल खः, गुकी म्हुतुप्वाः सिबय् प्वाःया ब्व भतिचा ग्वाराचिंक पिहां वइ । थ्व थल सिजः अथवा लीया दयेकातःगु दइ । साइजकथं पाता चानाः ग्वलाक्क लिसं तयाः स्वाइ । थ्व थलय् निगू ब्व दइ । क्वय्या ब्वय् पातायात ग्वलाक्क चानाः ल्हुयाः
सिथय्या ब्व थकाइ । च्वय्या ब्वया नं क्वय्या ब्वयात भतिचा ल्हुयाः म्हुतुप्वाः सिबय् भतिचा तचाकः याइ । थथे च्वय्या ब्व व क्वय्या ब्वयात लिसं तयाः स्वाइ ।

पूर्ण पात्र
पूर्ण पात्रया स्वरुप कर्मपात्रया थें हे जुइ । थ्व थल धाःसा कर्मपात्रया सिबय् तसकं चिकिचाग्वः जुइ । पूजाया इलय् थ्व थलया छ्यलाबुला जुइ । थ्व थल सिजःया दइ । थ्व थलया म्हुतुप्वाः तचाकः जुयाः क्वय्पाखे बुलुहुं चिचाकः जुयावनी । थ्व दयेकेत पातायात साइजकथं ग्वलाक चानाः भतिचा ल्हुयाः म्हुतुपाखे भतिचा थकाइ । क्वय्या ब्व चिचाकः यानाः च्वय्पाखे तचाकः यानायंकी ।

फ्वसि
थीथी कथं नसाज्वलंत दयेकेत छ्यलीगु थल खः फ्वसि । थ्व थल अप्वः धया थें सिजःया दयेकी । मिइ तावय्तक तयेमालीगु जुयाः थुकीया प्यंचाः ख्वातुक दयेकी । फ्वसिया क्वय्या ब्व भतिचा तःचाः जुयाः च्वय्या ब्व चिचाः जुजुं वनी । च्वय्या ब्वय् ज्वनेत ज्याछिंक छचाःखेरं भतिचा पिकयाः दयेकातइ । परम्परागत रुपं अय्लाः कायेत नं फ्वसि छ्यली । अय्लाः कायेत हासि (प्वतासि) व च्वामुबाताया नं आवश्यक जुइ । फ्वसि सिजःया नापं आल्मुनियमया नं दइ । ख्वातुगु चक्का पातायात ल्हुयाः साइजय् हइ । उकी च्वय्या ब्व स्वानाः फ्वसि तयार याइ । थुकया म्हुतु नं तःचाः हे जुइ । नापं ज्वनेत छिंक भतिचा पिकयाः दयेकेगु याः ।

बाता
अन्नयात तयेगु अथवा ल्ह्ययेगु निंतिं परम्परांनिसें बाताया छ्यलाबुला जुया वयाच्वंगु दु । थ्व थल ली अथवा सिजःया दयेकातःगु दइ । थ्व थलया जाः चिजाः जुइ, म्हुतुुप्वाः तःचाः जुइ । थ्व थल दयेकेत साइजकथं ग्वलाःगु पाताया चक्काया आवश्यक जुइ । चक्कायात भतिचा ब्वदंकी । ताःहाकःगु पातायात साइजकथं चानाः ग्वलाक्क चक्काया साइजकथं स्वाइ । बाताय् म्हुतुप्वाः व क्वय्या प्यंचाःया साइज उति उति हे जुइ ।

बौपाःचा
थःपिनि नयेन्ह्यः पितृपिं लुमंकाः वय्कःपिन्त निं नकेत नसा तयेगु थलयात बौपाःचा धाइ । थ्व थल चिकिधंगु, आयातकार स्वरुपया जुइ । थ्व थल अप्वः धयाथें लीयागु दइ । थ्व थल दयेकेत साइजकथं पातायात चानाः सिथय् सिथय् भतिचा थहां वयेकी । बौ बीबलय् लः नं छायेमालीगु जुयाः लः बँय् मलाइकथं थ्व थलया छचाःख्यरं भतिचा थकायेगु याइ ।

मगःघः
परम्परानिसें लः कायेगु थलया रुपय् जुयाच्वंगु घःया हे छगू रुप मगःघः खः । थ्व थल सादा घः सिवय् स्वरुपय् भतिचा पाः । थुकिया च्वय्या ब्वय् थीथी बुट्टात दइसा, क्वय् पाखेया ब्व भतिचा च्वामुया वनी । थ्व मगःघः विशेष यानाः सिजःया दइ । थ्व दयेकेत पातायात साइजकथं ग्वलाक चायेगु याइ । क्वय्या ब्व दयेकेत भतिचा चिचाः यानाः ल्हुयाः क्वय्या ब्व तयार याइ । मेगु चक्का पाताया ब्वहः दयेकेत ल्हुयाः उकी थीथी बुट्टा तयेगु याइ । थथे क्वय्या ब्व व च्वय्या ब्वयात लिसं तयाः स्वाइ । च्वय्या ब्वय् ककु व ध्वंचा नं स्वायेगु याइ । थुकिया म्हुतु ह्वःचाकलय् नं भति भति बुट्टा तयेगु चलन नं दु ।

माना (कुले)
विशेष यानाः अन्न लगायतयात दायेत परम्परा निसें छ्यला वयाच्वंगु थल माना खः । थौंकन्हय् तक नं थुकिया छ्यलाबुला जुयाच्वंगु हे दनि । म्हुतु भतिचा चिचाप्वाः जुयाः प्वाः भतिचा ग्वाराचिनाच्वंगु दइ । थौंकन्हय् म्हुतु चिप्वाः यानाः प्यंचाः भतिचा तचाः यानाः सिधा नं दयेकेगु चलन दु । थ्व थल ली, सिजःया दयेकातःगु दइ ।

सुराइ
लः त्वनेत छ्यलीगु छगू परम्परागत थल खः सुराइ । थ्व थलय् प्वाः तग्वः जुयाः ककु ताःहाकः व चित्याः जुइ । थुकी अःखुं दइ मखु, तौ धाःसा दइ । थ्व थल अप्वः धया थें कँय्या दयकातःगु दइसा ढलौट, सिजः, चाया नं दइ । थ्व थलय् म्हुतुप्वाः छुं भतिचा तःचाः जुइसा ककुपाखे चित्याः जुयावनी । प्वाःया ब्व तग्वः जुइ । थ्व थल दयेकेत कँय् अथवा ढलौटयात नायेकी । साइज कथंया थासाय् उगु नायेकातःगु धातुयात प्वंकी । थथे यानाः दयेकीबलय् स्वंगू ब्व यानाः दयेकी । प्वाःया ब्व निगू व ककु म्हुतु छगू ब्व याइ । लिपा तौ छुनाः सुराइ तयार जुइ ।

स्वंमा
नेवाःतय् त्वनेगु नसा थ्वँ तयेत थ्व स्वंमा छ्यलेगु याइ । थ्व थल करुवाया स्वरुपय् दइसां तबि भतिचा तजाः जुइ । नापं करुवा सिबय् तग्वः नं जुइ । थ्व थल कँय्या दयेकी । केलं व सिजः ल्वाक छ्यानाः कँय् दयेकी । उगु कँय्यात नायेकाः साइज कथंया थासाय् प्वाः, अःखुं, ककु, छ्यं, तौ आदि दयेकी । अनंलि थुपिं ब्व यात लिसं तयाः स्वाइ, अले स्वंमा तयार जुइ ।

हासि (प्वतासि)
परम्परागत रुपं अय्लाः कायेत हासि (प्वतासि) छ्यलीगु खः । थ्व थल तःजाः जुयाः क्वय्या ब्वय् ब्वराना वनी । तःलय्या ब्वय् दथुइ तःचाकःगु ध्वः दइसा उगु ध्वःया छचाखेरं चिचीप्वाःगु ह्वःत नं दइ ।
म्हुतुप्वाः व क्वय्या ब्व, सिथय् प्वाः भतिचा खः थें मखु थें पिहां वइ । अय्लाः कायेत हासि नापं फ्वसि व च्वामुबाता नं माः । हासि दयेकेत न्हापां साइजकथं पातायात चायेमाः । अनंलि पातायात ग्वलाक्क लिसं तयेगु याइ । च्वय्या म्हुतुपाखें व क्वय् प्यंपापाखे भतिचा ब्वराकी । क्वय्या ब्वय् मेगु पाताया चक्का तयाः प्वाः तिना बीसा म्हुतुया ब्व खुल्ला हे जुइ । क्वय्या ब्वय् पातायात चानाः दथुइ तःचाकःगु ह्वः छगू दयेकीसा छचाःख्यरं चिचीप्वाःगु ह्वःत दयेकी । हासि विशेष यानाः सिजःया दइसा चाया नं दइ ।

हुखा
थ्व थल बजां त्वनेत छ्यलीगु खः । बजां त्वनेगु इलय् लः तयेगु थलयात हे हुखा धाइगु खः । थ्व थल अप्वः धया थें ढलौटया दयेकातःगु दइसा गनं गनं नैंक्याःया नं दयेकातःगु खनेदु । थ्व थल दयेकेत ली खुयात नायेकाः साइजकथं थासाय् तयाः प्वंकी । थ्व थलया म्हुतु व ककु चित्याः जुयाः प्वाः भतिचा पिहां वयाच्वंगु दइ ।
क्वय्या ब्वयात चक्का बन्द यानातःगु दइ । बजांया कथियात दुछ्वयेत प्वाथय् अःखुं छकूचा नं पिकया
तःगु दइ ।