अय्लाःयात त्वँसाया रुपय् कयातःगु दु । थ्व तरल जुइ । थीथी कथंया प्रविधि छ्यलाः अय्लाःमा दयेकी । थथे दयेकातःगु प्रबिधियात ब्यलय् थुइगु धाइ । थ्व चायागु त्यपय् थुइ । थुकियात त्यप थुइगु धाइ ।
ब्यलय् अय्लाःमा निगू कथं थुइगु याः । कचिं थुइगु व प्वक दयेकाः थुइगु । कचिं थुइत जाकि व दुसि बछि बछि तयाः झिघौ झिंनिघौन्ह्यः फ्वयाः थुकियात प्वः हाये थें हायाः हाजा दयेकी । हाजायात हिलाः लुमु लुमु धाः ज्वलं जुल धायेव फत्या अन्नयात छपा मनाया हिसाबं तयाः वालाः त्यपय् तइ ।
प्वक दयेकाः थुइगुयात नं कचिं थुइगु थें हे यानाः हाजा दयेकी । मना तयेगु नं अथे हे खः । बरु हाजा तप्यंक त्यपय् मतसे क्वंंचाय् तयाः त्यनाः प्वक दयेकी । थथे दयेकागु प्वक छन्हु निन्हु लिपा झासु लंके गाकाः लिलाःगु ई स्वयाः बुलुहुं त्यपय् तइ । निगू कथंया त्यप थुइबलय् नं हाजा ग्यछि लः व उकिया बछि बछि
छ्वकमना व बजि तइ । च्वकाबजि व काँय्काँय् बजि दइबलय् भचा अप्वः जूसां तइ । ताकुसे च्वंकी मखु । ताकुसा लः तयाः छुलुमुलु धायेकी ।
थ्वँ वँये गाःगु अजिकः व सिसाबुसाया नं त्यप थुइगु याः । कःया दयेकीबलय् कःया लिसें कःया बछि ज्वलं छ्वकमना बजि व छुलुमुलु धाइ ज्वलं लः तइ । सिसाफुसा जूसा कुचा यानाः मनाः वालाः तइ । थुकी नं छ्वकमना व बजि अजिकःयागु दयेकीबलय् तइगु मात्राया ल्याखं हे तइ ।
त्यप थुइत न्हापालाक त्यप यच्चुक सिलाः हाइ । त्यप धंकेत प्यंचालय् प्यचाः तइ । त्यपय् जायेक तइ मखु । भचा खालि याइ । लप्ते छपाः न्वकू तयाः भ्यगः पुसा तइ । त्यपयात घाँय्म्वः, भांग्रा सुकू आदिं भुनाः सुरक्षित यानातइ ।
त्यपय् नतुनेबलय् खाइसे बास वल धायेव संकेगु याइ । स्वन्हुप्यन्हु अतः ल्हातिं बाय् कथिं संकी ।
अय्लाः यक्व हायेकेत व मू सयेकेत ताय्सिवा बाय् चिनियामार्सि जाकिया प्वः हायाः प्वक व ताय् सियाः दुल्हायेगु याइ । ताय्या पलेसा सतिवा सियाः नं तयेगु याः । याकनं पाकय् याये माःसा हाख्वं नापं दुगु
न्हाय्पंकथिं न्हिं न्हिं संकी । यच्चुसे च्वंक ह्याउँथ्वँ खनेदत धायेव कापाः मबिक प्यन्हुन्यान्हुया दुने अय्लाः कायेगु याइ । थुकियात मि दुइगु नं धाइ । मि दुइबलय् कः ताकुल धायेव क्वपुनाः अय्लाः नापं क्वपुं नवइ । थथे जुल धायेव कतय् क्वाःलः तयाः छ्वालुकी ।
मि दुइत कः संकी । स्वफा प्यफाति लिकयाः फ्वसी तयाः दायेकी । फ्वसी द्यःने हासि द्यछुइ । उकी दुने गुलु व गुलुइ द्यःने अय्लाःकाये बाता तयाः लः जायेक तइ । हासिया प्यंचालय् व च्वय् बाताया नापं हिसाकापः वासर थें यानाः सासः मज्वयेकी । लः क्वात धायेव लिकयाः मेगु तइ । अय्लाः फ्यासुइ धकाः तसकं क्वाकी मखु । लः लिकयाः हानं तःगुयात क्वः (पटक) हिसाबं ल्याः तइ । भिंगु अय्लाः कतय् यक्व अय्लाः हाइ । गुकःनिसें झिंछक्वःतक लः तयेगु याइ । छपाःया फत्यां निसें निफा तक नं अय्लाः हाइ ।
अय्लाः लिकायेधुंकाः नं हानं छकः लः तयाः लिलाः काइ । लिलाः लिपाया कतय् तइ । ब्यःया अय्लाखं ज्या यायेत तागत बी । न्हिं भचा भचा जक त्वन धाःसा वासःया ब्वति कथं नं ज्या ब्यू धयागु पुलां मनूतय्सं धायेगु याः ।

थ्वँ छगू अन्नं दयेकीगु त्वँसा खः । थ्वँ थीथी कथंया दु । कःनिया थ्वँ, छ्वथ्वँ, तिथ्वँ, दुसिया थ्वँ, प्याःथ्वँ, भ्याबरथ्वँ, ब्यःया थ्वँ, ह्याउँथ्वँ, कताथ्वँ आदि थ्वँया प्रकार खः । तिथ्वँय् अजिथ्वँ, बःताथ्वँ, भौथ्वँ, भुतिक्वह्यं थ्वँ, मूतिथ्वँ आदि उपजातिया थ्वँ नं दु । नेवाः समाजय् थ्वँयात बलया श्रोत, सांस्कृतिक, धार्मिक, सामाजिक, आदि विधि व्यवहारय् छ्यलातःगु दु ।
थ्वँ दयेकेत छु अन्नया थ्वँ दयेकेगु खः उगु अन्नयात ८—१० घौ न्ह्यः फ्वइ । भचा माःबुल धायेव हायाः हाजा दयेकी । थुकियात प्वः हायेगु धाइ । प्वः हायेबलय् फ्वसिइ लः तयाः उकी चागःचा निगःस्वंगः क्वफानाः भुतुली द्यछुनाः छुसि दुयाः मि च्याकी । चागः संगु सः वँतले फ्वसिइ लः दनि धकाः सीकी । उकी द्यःने प्वतासि द्यछुनाः प्वतासि व फ्वसि स्वाःथाय् हिँसाकापतं सासः मज्वयेक हिनी । प्वतासिइ दुने भालिंचा तयाः उकी फ्वयातःगु जाकि तइ । जाकि तइबलय् छक्वलं तइ मखु । भचाभचा यानाः तइ । न्हापा तयागुलिइ न्यंकं हा वल धायेव जक मेगु तइ । थुकथं पटक पटक यानाः दक्वं तइ ।
हाजा बाभू वन धायेव ध्वःखनाः छकः सिली । सिले धुंलिसे यंकेदालाय् तयाः लः यंकी । लः यने धुंकूगु जाकि न्हापा थें हे यानाः हानं प्वतासी तइ । दक्वं तये धुन धायेव पुसा तयाः हाजा बुकी ।
हाजा बुत धायेव ध्वःखनाः सालुक हिली । बँ थिलातःगु बँय् जूसा यच्चुक बँ पुनाः लः भचा हायाः हिली । मेगु बँ जूसा यच्चुगु बोरा, ताथ बाय् मेगु छुं नं लायाः हिलेगु याइ ।
हिलातयागु हाजा चिकुलां जूसा लुमु लुमु धाःबलय् व बर्खां जूसा भचा ख्वाउँकाः मना नचुसे च्वंकाः हाजा वालेगु याइ । मना निगू कथंया दु । खायूगु व चाकुगु । निगुली यःगु सवाः अनुसार मना तयेगु याइ । सामान्य कथं छगः क्वंचित छपा मना माः धायेगु याः । खायूगु जूसा छपां तइ मखु । बांलाक संकाः उतिग्यंक वाली । छगः क्वंचाय् फत्या जाकिया ल्याखं हाजा तइ । हाजायात क्वंचाय् तयाः उकी द्यःने लप्ते छपाः तइ । ह्यंग्वाः छकू व मल्ता छगः नं तयेगु याः । थ्व छुं रसायनिक प्रक्रिया निंतिं यानातःगु खः ला ? अनुसन्धानया बिषय तिनि । म्हुतुप्वालय् भ्यगःचा पुसा तयाः घाँय्म्वः, भांग्रा, सुकू आदिं भुनाः क्ववयेकी । हाजा तयेन्ह्यः क्वंचा बांलाक सिलाः स्वयेक हाइ । हायेधुंकाः नं पाउँक बास वःसा हानं सिलाः हाइ । नत्र प्वकय् पाउँ भ्याः पुनी ।
त्यनागु हाजा ८० घौ निसें बास वयेगु सुरु जूइ । १०० घौ दत धायेव प्वक जुइ । प्वक जुइधुंकाः नं क्वाक्क भुनातये मज्यू । दोहरा क्व वयाः प्वक नायेयः । उकें भुनातःगु चीकाः छबःचागु त्वपुसा छकुतिं जक त्वपुइगु याइ ।

अजिथ्वँ
तिथ्वँया छताजि थ्वँ । मुकं मूति थ्वँ जक नं मखु बःता थें ज्याःगु थ्वँ नं मखु । मूति थ्वँय् निकः स्वकःया पटकय् वँयागु थ्वँ मात्रा मिलय् यानाः ल्वाकछ्यानातःगु छथी थ्वँ । थुकिया सवाः चाकुचाकु खायुखायु धायाः साइ । ज्या यायेत जिवय् बल बियाच्वनी । अल्कोहलया मात्रा यक्व दइ । थ्व थ्वँ त्वनेबलय् प्वाथय् वाइँया वःथें जुइ । यल धकाः अप्वः त्वने मज्यू । थ्वं काये यः ।

कःनिथ्वँ
कःनिं दयेकातःगु थ्वँ । कःनि कुुचा जुइक क्यली । थुकियात भचा माःफ्वयाः हायाः बुकी । मना वालाः क्वंचाय् तयाः त्यनाः क्ववयेकाः प्वक दयेकी । प्वकय् छुलुमुलु धायेक लः तयाः थ्वँ दयेकाः त्वनी ।

कताथ्वँ
छ्वं दयेकातःगु थ्वँ । छ्व पति पति चिंकाः हायाः बुकी । थुकियात मना वालाः त्यनाः प्वक दयेकातःगुलिइ लः तयाः कःपू सीमदयेक संकाः कताथ्वँ दयेकी ।

छुसि

मि च्याकेगु पस्तु । हाज्या प्वःज्या व अय्लाः कायेत दुइत ज्या काइ । सु, घाँय्म्वः, छ्वालि, पुलां पुलांगु घोेचा आदि सकतां छुसिया रुपय् छयली ।

छ्वथ्वँ
छ्वयागुु थ्वँ । छ्व भचा पति पति चिंकाः लखय् भचा प्याकाः प्वतासिइ तयाः हाइ । बुत धायेव चकंक हिली । भतीभती क्वाःनिबलय् फत्या छ्वयात छपाया ज्वलं मना तयाः सकभनं न्यनीकथं वाली । छपा मना वालाया ज्वलं छगः क्वंचाय् तयाः त्यनाः क्ववयेकी । थ्वँ दयेकेमाल धायेव क्ववयेकाः दयेकागु प्वकय् लः तइ । प्वकया रस वल धायेव सालुगु कापः छकुतिइ चालय् यानाः ति जक काइ । ति यच्चुसे च्वनी मखु, भचा बुलु खनेदइ ।

तिथ्वँ
कःपू मदयेक दयेकातःगु थ्वँ । लः थें तरल यानाः दयेकातःगु न्ह्यागु थ्वँयात नं तिथ्वँ धाइ । तिथ्वँ दयेकेत थ्वँ अप्वः लुइगु जाकिं दयेकी ।

दुुसिथ्वँ
दुसिया थ्वँ । छ्याकय्क दुसि क्यलाः लखं भचा माःफ्वयाः हायाः बुकी । बूगु दुसियात ख्वाउँल धायेव मना वालाः त्यनाः प्वक जुइकाः थ्वँ दयेकी ।

प्वतासि
चाया भारा । म्हुतुप्वाः १—१÷२ फुत तक चकनी । ककु भचा ती । दथुइ भचा भ्वरि खाइ । वयां क्वय् भचाभचा चिचाः जुयाः प्यं ग्वःमुं थें जुइ । प्यंचालय् दथुइ १ इञ्चति व्यास दुगु ह्वः छह्वः दइ । थुकिया छचाःलिं अज्याःगु हे खुह्वः दइ । वयां पिने मेगु १२ ह्वः यानाः मुक्कं १९ ह्वः दइ । चिग्वःगुलिइ दथुइ भचा चिह्वःगु छह्वः उकिया छचाःलिं न्याह्वः व वयां पिने गुह्वः यानाः १५ ह्वः दइ । प्वः हायेत थुकी दुने भालिंचा तयाः जाकि तइ ।

प्याःथ्वँ
प्वकय् प्वक ग्यछि लः व बजि तयाः दयेकातःगु थ्वँ । दछिं दतले हाकु जाकिया दयेकी । मात्रा मिलय् यानाः किमना, छ्वकमना व पामना नं तयेगु याइ । सामाज्या धुँधुं चिकुलाया बखतय् दयेकेगु याइ । लः तयाः छवाः दतकि जक पाकय् जुइ । छकः क्वकाये धुंकल धायेव न्हिं न्हिं बाय् छन्हुइ अतः संका बीमाः । मखुसा फ्वसा ह्वये यः । पुलां जूसां खाइखाइ चाकुचाकु धायाः सवाः सानाच्वनी । ता थित धायेव धाःसा खाइसे च्वनी ।

फ्वसि
धातुया थल । म्हुतुप्वाः चकनी । हः दइ । ककु ती । अनं क्वय् भचाभचा तचाः जुइ । प्यं ग्वः मुं थें जुयाः दथुइ माथं वनी । प्वः हायेत थुकी लः तयाः जाकि हायाः बुकी ।

बःताथ्वँ
प्वकय् थ्वँया सवाः मदये धुंकाः नं लः तयाः वँया कयातःगु थ्वँ । थ्वँ खः ला खः धया थें ज्याःगु थ्वँ । सवाः साइ मखु । न्यालुसे च्वनी ।
ब्यःयाथ्वँ
चिकुलां दयेकातइगु थ्वँ । च्वापुति ल्वाकज्याःगु पोहेला महिनाया लखय् दयेकी । प्वक छबः बजि छबः व छ्वकमना सालुक छबःचा यानाः बः बः यानाः क्वंचा बाय् त्यपय् स्वथनी । लः तयाः व मतसे निगू कथं नं दयेकू । थलय् जायेक तयाः लप्ते छपातं त्वपुइ । म्हुतुप्वालय् चा भाराया पुसा तयाः सासः मज्वयेक सियूचा बाय् चां इलाः तयातइ । थ्वँया आबश्यक जुल धायेव प्वक लिकयाः माःकथं लः तयाः थ्वँ दयेकी ।

भालिंचा
तिबाया मा पाछि पाछि पाक तयाः जालि थें च्वंक ह्वः दयेक चिचीबालागु तिबां दथु भचा गाःवंकाः रिकापि थें यानाः थानातःगु थल । प्वः हाइबलय् हा थहां वयेछिंक प्वतासिइ दुने तइ ।

भुतिक्वह्यंथ्वँ
यक्व पुलां जुइ धुंकूगु सवाः मदये धुंकूगु थ्वँय् क्वसिना च्वंगु थ्वँ । सवालय् पाउँसे उसुसे च्वनी । थ्व थ्वँ भुतिक्वह्यं केँ धकाः केँ खुनाः नं नयेगु याः ।

भुतू
प्वः हाइबलय् सु, घाँय्म्वः, छ्वालि आदि दुयाः मि च्याकेगु थाय् । थाय् चकंथाय् छथाय् फ्वसिया चाः ल्याखं ह्वः दयेक अंगः दने थें यानाः अप्पा तँ चिनी । न्ह्यःने व जवपाखे छह्वः छह्वः ह्वः तइ । बँय् छबः अप्पा लाइ । न्ह्यःनेया ह्वतय् कःलि बाय् म्व न्वकू तइ । द्यःने फ्वसि द्यछुनाः न्ह्यःने छुसि दुयाः मि च्याकी । भुतूदुने नौ जाल धायेव जवपाखेया ह्वतं मीकूकथिं नौ घ्वानाछ्वइ ।
भौथ्वँ
प्वकय् वँयागु थ्वँ हानं मेगु प्वकय् तयाः दयेकातःगु छथी थ्वँ । छगलं मेगु प्वकय् न्ह्याकीबलय् म्ह्वतिं नं निगः मखुसा स्वंगः प्यंगलय् तक नं न्ह्याकेगु याइ । थुकियात “था” धाइ । ग्वःगः प्वकय् न्ह्याकल वःथा धायेगु याइ । न्हापागु प्वकय् लः तइबलय् साधारण सिकं खुमनां निसें फच्छिया ल्याखं अप्वः तयेगु याइ । स्वथा प्यथा न्ह्याकीबलय् लिपांगु प्वकय् थ्वँ वँइबलय् फत्याति जक जुइ । थ्वँ त्वनेबलय् मिश्री काडां थें म्हुतुसि हे च्यापच्याप जुइ ।

भ्याबरथ्वँ
प्वकय् छक्वलं लः तयाः कःनापं ल्वाकछ्यानाः
छ्वालुक दयेकातःगु थ्वँ । कःपू ल्यहें ल्यहें पुइ । न्हूनिबलय् चाकुसे च्वंसां पुलां जुयावं लिसे खाइसे च्वनी ।

मीकूकथि
मि कुलेगु कथि । प्याःगु जुइ, पुचा लाइ, निकुति हाकः जुइ । हाज्या प्वःज्या याइबलय् भुतुलिइ नौ जाल धायेव थ्व कथिं घ्वानाछ्वयेगु याइ ।

मूतिथ्वँ
प्वकय् लः तयाः दकलय् न्हापां वँयातःगु थ्वँ । मेमेगुु छुं नं कथंया ति ल्वाकमज्याःनिगु थ्वँ । सवालय् चाकुसे च्वनी । पोष दइ । पुलां जूलिसे खाइया वइ ।

यंकेदाला
लः यंकाछ्वयेगु दाला । प्यंचालं निसें जँचाः तक चिचीचाह्वःगु ह्वःचात तयातइ । च्वय्या ब्व चकनी । च्वय्या सिइ प्वता तयाः तिबा बाय् पतिं हिनातइ । क्वय् भचा चिचाः जुइ । सिँया ख्वः प्यख्वः दइ । ख्वःया सिँ च्वय् वंलिसे भचाभचा चिपु यानाः थुकियात हे मा यानाः च्वय्या सिइ तक छस्वा यानाः चिनातइ । प्यंतःलय् छगूनाप मेगु व्यथां लाकाः पंया धलिं निगः तयातइ । प्वः हाइबलय् जाकि सिलाः थुकी तया लः यंकेगु याइ ।

हाजा
हायाः बुकातःगु जा । छछः धाइ । चकंक हिलाः ख्वाउँल धायेव मना वालाः उतिग्यंक संकाः क्वंचाय् तयाः क्ववयेक त्यनाः प्वक दयेकी ।

ह्याउँथ्वँ
अय्लाःमाय् थहां वइगु ति । अय्लाः कायेत दयेकातःगु कः बुत धायेव यच्चुसे च्वंक ति थहांवइ । स्वयेबलय् यचुसां लिकयाः ख्वलाय् तयेबलय् हेंहेंधाइ ।

मना दयेकेगु विधि
थ्वँ अय्लाः दयेकेत जाकि बजिया नापं मना छता नं मदयेक मगाः । मना तयाः हे जक थ्वँ अय्लाः दयेकेत माःगु अय्लाःमा व प्वक दयेके फइ । मना तयेबलय् मात्रा मिलय् यानाः तयेमाः मखुसा सवाः स्यनी ।
मना थीथी कथंया दइ । किमना, छ्वकमना व पामना मुख्यरुपं ज्याय् छ्यलेगु याइ । मना दयेकीगु प्रविधि नं थीथी कथं दइ ।
किमना प्वकं दयेकेगु याइ । प्वकयात ग्वाराचा ग्वाराचा यानाः पानाः किमना दयेकी । पाइबलय् हासाया प्यंचाः यच्चुक हुयाः उकी पायेगु याइ । भचा न्हःगन धायेव न्ह्यःखतय् तयाः पाइ । पानाः गन धायेव माःबलय् छ्यलेत स्वथना तइ । किमना यक्व दयेकी मखु, थ्व यक्व तयेगु नं याइ मखु । किमना दयेकेत दछिं दतले प्वक नायाः थ्वँ वयेत थाकुइ थें च्वंगु व कःथ्वँ दयेकेत नं बांमलाइ थें च्वंगु प्वकं दयेकेगु याइ ।
छ्वकमना ब्यःया थ्वँ व अय्लाःमा दयेकेत मदयेकं मगाः । थ्व त्यनाः दयेकेगु याइ । भचा भचा माःफ्वयाः प्वाकलय् तयाः लुसिं च्वानाः पतिचिंकी । गुलि गुलिसिनं छ्वयात हायेधुंकाः जक पतिचिंकेगु नं याः । थथे यायेबलय् लुसिइ प्यप्य जक पुनावयेगु याइ । कलघर दसेंलि अन यंका पतिचिंकीगु जुल । पतिचिंके धुनेव प्वतासिइ तयाः भचा प्वातक्क च्वं थें च्वंक हाइ । चकंक हिलाः भचा ख्वाउँकी । लुमुलुमु धाः ज्वलं जुल धायेव यच्चुक बँ पुनाः बँय् स्वलांगु प्यलांगुतिया फि जुइक हिली । द्यःने पाचुसे च्वंगु सु छबःचा तयाः उकी द्यःने भांग्रा सुकू आदि तयाः त्यनाः क्ववयेकी । द्यःने म्वायेकं म्वायेकं न्हुइगु व झ्यातु झ्यातुगु वस्तु दिकी मखु । छवाःत्यां निसें निवाः दतकि लिकाइ । लिकाइबलय् छलांगुत्या निलांगु फि जुयाच्वनी । फ्वसा ह्वः थें जुयाः वाउँसे च्वनाः धिका धिका जुल धायेव बांलाः तायेकी । बँपुइँ ल्यहें मदंक तीजक लिकयाः पाइ । गन धायेव संकेबलय् नचुगु धू ब्वइ । तीजक मुनाः माःबलय् तयेत स्वथना तइ । त्यनेगु मिलय् मजुल धायेव तुइसे फ्वसा ह्वःथें जुयाः ग्वः ग्वः छुतय् जुइ ।
छ्वकमना न्ह्याबलें नं त्यनेगु याइ मखु । बरखा मास क्वचायाः सरद ऋतु सुरु जुइगु बखत यँयाः पुन्हिया बखतय् जक त्यनेगु याइ । मेबलय्या सिकं थुबलय्या मौसम थुकिया निंतिं ल्वः तायेकी ।
पामना जाकिं दयेकी । न्हूगु जाकिया प्वक दयेकेत न्हूगु हे जाकिं दयेकातःगु व पुलांगु जाकिया दयेकेत पुलांगु जाकिं दयेकातःगु हे मना माः । जाकि चुं यानाः उकी वासः ब्वति ल्वाकछ्यानाः पामना दयेकी । चाकुगु मनायात चाकुगु हे ब्वति व खायूगु दयेकेत खायूगु ब्वति तइ । जाकिचुँनय् ब्वति ल्वाकछ्यानाः न्हायाः पा पा ज्यानाः निभालय् पानाः पामना दयेकेगु याइ ।