द्वाल्खाया जात्रा

कृष्ण जन्माष्टमी
कृष्ण जन्माष्टमी कुन्हु द्वाल्खाय्‌ भिंद्यःया प्रांगणय्‌ चिधंगु खः दयेकाः बालगोपालयात ब्वयेगु याइ । अनंलिपा न्हिच्छि चच्छि भजनकिर्तन याइ । नवमीया दिनय्‌ बालगोपालया खःयात द्वाल्खाया थीथी थासय्‌ चाहुइकाः भिंद्यः प्रांगणय्‌ हे थ्यंकेहइ । अले भक्तजनपिन्त प्रसाद नकाः जात्रा क्वचायेकी ।

खट प्याखन
गुंनिला पर्वया पंचमीया दिनस न्हिनय्‌ खट प्याखन पिकायेगु चलन दु । थ्व प्याखं द्वाल्खाया मेगु मौलिक प्याखं खः । थुकियात खरिप्याखन नं धायेगु याः । थ्व प्याखं त्रेतायुगया जुजु ध्रुवसिन्चुया बाखनय्‌ आधारित जुयाच्वंगु धाइ । थुकिइ ३२ म्ह कलाकारपिनिगु ब्वति दइ । जुजुया लिसें निम्ह लानि मनोरमा व लिलावतिया विलासि जीवन, धर्मप्रति आस्थादुपिं मनूतय्‌गु नियति, भैरव, कुमारी, गणेश, कुमारया लिसें अन्य देवदेवीया नापं दानवत नाप युद्धया बाखं दुथ्याकातःगु दु । दथुइ ख्यालीन्हिलीया पात्रपिनिगु नं भूमिका दु ।

खड्गजात्रा

प्राचीन शहर द्वाल्खाय्‌ त्रिपुरासुन्दरी भगवतीया नाबालक काय बटुक भैरवयात गं, डबडब व खड्ग बियाः म्येय्‌या आतापुतिया माः क्वखायेकाः दानव युद्धय्‌ छ्वःगु घटनाक्रमयात न्ह्यब्वयेगु कथंया जात्रायात हे द्वाल्खाया खड्गजात्रा धाइ । मोहनिया नवमीकुन्हु भिमेश्वर व त्रिपुरासुन्दरीइ बलि बिउगु प्यम्ह म्येय्‌या छ्यंयात राजकुलेश्वर भगवती व बटुक भैरवं खड्ग प्रहार याइगुयात हे युद्ध त्याःगु सांकेतिक प्रतीकया रुपय्‌ मानय्‌ याइगु खः । खड्गजात्रा यायेत राजकुलेश्वर चोकंनिसें चक्र दबुलिइ नवमीकुन्हु पुजारीतय्‌सं जा थुयाः चक्रेश्वर बली जुजुया मूर्ति थापना यानाः बलि बीगु चलन झिंखुगूगु शताब्दीनिसें न्ह्यानाच्वंगु खः । किंवदन्ती कथं दानवतय्‌सं देवदेवी व मनूतय्‌त दुःख बियाच्वंगुलिं देवदेवीपिंसं दानवतलिसे युद्ध यानाः दुःखं पार कायेगु निर्णय यानाः भाद्र पुन्हिनिसें युद्ध सुरु याइ । युद्धया निंतिं कालिञ्चोक भगवतीयाथाय्‌ वनाः आशिर्वाद कयाः द्वाल्खाया राजहिति (राइती)या न्ह्यःने यज्ञ सुरु याइ । यज्ञ याःगु दानवतय्‌सं सियाः यज्ञ ध्वस्त यायेत वःगु बखतय्‌ देवदेवी व दानव दथुइ तधंक युद्ध जुइ । विजया दशमीया न्हिकुन्हु महिषासुरया छ्यं पालाः युद्ध त्याकी । व हे युद्ध त्याःगु लसताय्‌ द्वाल्खाय्‌ खड्ग जात्रा सुरु जूगु धाइ । तुयुगु तपाःलां, तुयुगु जामा, तुयुगु हे पगरी पुनाः नःलास्वांया माः क्वखायाः ल्हातिइ खड्ग ज्वनाः बजारय्‌ युद्ध शैलीं प्याखं हुलाः कुसलें पूगु बाजंया तालय्‌ द्वाल्खा बजाः चाःहिलाः चालंया न्हिकुन्हु न्हिच्छि प्याखं हुलाः थ्व खड्गजात्रा हनी । खड्गजात्रा क्वचाये धुंकाः सनिलय्‌ त्रिपुरासुन्दरी व राजकुलेश्वरया पुजारीं राजकुलेश्वर देगःया न्ह्यःने सर्वसाधारणयात सिन्हः तिकी ।

गुनिला पर्व
दोलखा अर्थात द्वाल्खा नेपाःया ऐतिहासिक, धार्मिक, सामाजिक, सांस्कृतिक, प्राकृतिक व भौगोलिकरुपं तकं महत्वपूर्ण जिल्ला खः । थन धार्मिक दृष्टिकोणं तसकं महत्व बियातःगु द्वाल्खा भिंद्यः, कालिन्चोक माइ, त्रिपुरासुन्दरी माइ व बालकुमारीया लिसें मञ्जुश्रीया पादुका दु । अथेहे द्वाल्खाया बुंगद्यःया रथजात्रा मेगु महत्वपूर्ण जात्रा कथं कायेगु यानातःगु दु । द्वाल्खा मूलतः नेवाः वस्ती खः गन थःगु हे द्वाल्खा भाषा ल्हाइ । भाषाविद्पिन्सं स्वनिगःया नेपालभाषासिबें पुलांगु भाषाकथं नालातःगु दु । द्वाल्खाय्‌ नेवाः समुदायं दच्छियंकं हे नखःचखः, जात्रापर्व न्ह्याइपुक हनावयाच्वंगु दु । उकिइ मध्ये विशेष
पर्वकथं श्रावण महिनाय्‌ गुंनिला वा गुंल्ला पर्व छगू हनावयाच्वंगु दु ।

थुगु गुंनिला पर्वय्‌ येँ, यल, ख्वपय्‌ थें सुथ न्हापां द्वाल्खाया ढापा खलक स्थानीयपिन्सं बाजं थानाः देग व चैत्यया लिसें द्वाल्खा भिंद्यःया दर्शन यायेगु याइ । थनया स्थानीयत बस्ती क्वय्‌या त्वाः व च्वय्‌या त्वाः धकाः निगू खलः ब्वथला तःगु दु । निगू खलःया नं बाजं खलः दु गुकियात ढापा खलः धायेगु याइ । श्रावण शुक्ल त्रयोदशीनिसें भाद्र कृष्णपक्ष षष्ठी तक ख्यालीप्याखं, थीथी लाखे प्याखं (जोंग डाकस, नेपाल डाकस, ड्वाकु डाकस, माझिपा लाखे), सा प्याखन, ट्वाकल (गोपीकृष्ण) प्याखन, खटप्याखन, भैरव कुमारी प्याखं व कृष्ण जन्माष्टमी हनेगु याइ ।

श्रावण शुक्ल चतुदर्शीया दिं कुन्हु निगुलिं त्वाःया ढापा खलकपिं बाजागाजाया नापं पुजाज्वलं ज्वनाः कालिन्चोक माईया दर्शन यायेत वनी । अले क्वाँति पुनिसया दिनय्‌ लिहाँ वयाः च्वय्‌त्वाःया सेंगु, द्वाल्खा भिंद्यः, कालीमन्दिर, देवीकोट, दुंगलया स्वयम्भु, पिंगल महाद्यः, तलेजु भवानी थ्यंकाः निगू पुचः निखे स्वयाः क्वय्‌या त्वाःयापिं नारायण, गणेद्यः, पलाचुटी, दोकुलुंगा, बुंगद्यः, टसीचा जुयाः कोर्छेया स्वयम्भु चैत्य पुजा यानाः समापन याइ । च्वय्‌या त्वाःयापिन्सं नक्छेँ, बौद्ध चैत्य, श्यामसुन्दर, नारायण, गणेशस्थान, पलाचुटी जुयाः च्वय्‌या सेंगु चाःहिलाः समापन याइ ।

ट्वाकल प्याखन
भाद्र कृष्णपक्ष पारुया दिं कुन्हु बहनी पिंगल त्वालं ट्वाकल प्याखन पिहाँवइ । ट्वाकल प्याखन धकाः कृष्णया १६०० गोपिनीनापया रासलीलायात प्रतीकात्मककथं प्याखं हुलेगु खः । थुकिइ प्याखं हुलिपिं सकलें मिजंपिं हे जुइ । गोपिनीया भेषभुषाया नितिं मिजंतय्‌सं हे थीथीकथंया मिसा वसः पुना वइ । मिसा मिजंया छगू जोडी दयेकाः ल्हातय्‌ कथि निपू ज्वनाः प्याखं हुहुँ कथि ल्वाकाः प्याखं हुलाः पिंगलं राजकुलेश्वर जुयाः साया चाःहुलीगु लँपुइ चाहुला दकलय्‌ लिपा त्रिपुरासुन्दरी जुयाः हाकनं पिंगलय्‌ थ्यंका क्वचायेकी ।

बुकदेउ

द्वाल्खाया थीथी जात्रापर्व मध्ये बुकदेउया जात्रा विशेष जात्राकथं हनेगु यानाच्वंगु दु । श्री करुणामय वा लोकेश्वरयात द्वाल्खाया स्थानीय भाषाकथं बुकदेउ धायेगु याइ । द्वाल्खाया जुजु नन्ददेव सिंह यलया महागुरु देव बज्राचार्यया ग्वाहालिं बुगंया करुणामयया प्रतिमूर्ति दयेकाः ने सं ६२९ अर्थात वि. सं १५७५ बैशाख शुक्लपक्ष त्रयोदशी कुन्हु द्वाल्खा अभयपुरया डोकुलुंगा त्वालय्‌ द्यःछेँ दयेकाः विधिविधान कथं नीस्वंगु खः ।

द्वाल्खाय्‌ चैत्र शुक्ल पुन्हि कुन्हु धलिं लुइकाः पुजाया लिसें भजन किर्तन याइ । पारुकुन्हु पिंगलय्‌ दयेका तःगु रथय्‌ विराजमान याइ । थनया बुकदेउया रथ येँय्‌या जनबहाःद्यः व बुंगया करुणामयया थें ताःहाक मजू । थनया रथया घःचा नं दाँति तयाः दयेका तःगु जुइ । रथ जात्राबलय्‌ नं रथय्‌ मनूत म्वःम्वः च्वनेगु चलन मदु । हपाः बिइम्ह छम्ह वा निम्ह हे जक च्वनेगु याइ । रथजात्राया नितिं दकलय्‌ न्हापांगु दिं कथं दुतिया कुन्हु पिंगल त्वालं नक्छेँ तक साली । तृतीया कुन्हु नक्छेँय्‌ कोछेँय्‌, चतुर्थी कुन्हु कोछें टसिचा तक थ्यंकी । पञ्चमी कुन्हु व षष्ठीकुन्हुया जात्रायात विशेष जात्रा कथं कायेगु याइ । थुबलय्‌ टसिचां ६० डिग्रीया त्वाथलं थःत यंकाः च्वय्‌च्वंगु त्वाःया सेंगुइ थ्यंकेगु याइ । थुगु दिनय्‌ बुकदेउया रथ सालेत येँ, यल, ख्वप, किपूया लिसें मेमेगु थासं तकं आपालं भक्तजनपिं नं वयेगु याइ । अथे हे षष्ठी कुन्हु सेंगुं हानं चिधंगु त्वाथलं रथयात क्वकयाः क्वय्‌च्वंगु डुंगल त्वालय्‌ रथ थ्यंकी । अनलिपा सप्तमी कुन्हु हानं रथयात सालाः पिंगल त्वालय्‌ हे थ्यंकी । अष्टमी कुन्हु रथं बुकदेउयात क्वकयाः बाजागाजा भजनमण्डली सकलें लँस्वःवनाः द्यःछेँय्‌ हे विराजमान याकी । थुकथं द्वाल्खाया बुगदेउ रथजात्रा समापन जुइ । द्वालखाय्‌ बुकदेउ जात्रा ज्वछिं चाकसल नयेगु चलन दु ।

चाकसल
द्वाल्खाय्‌ बुकदेउया जात्रा ज्वःछिं चाकसल धकाः चाकु व साखःया छताजि नसा दयेका नयेगु चलन दु । थ्व चाकु व साखः दायेकाः धुपाँय्‌या आकार कथं निलाः दयेका तःगु छताजि नसा खः । मेमेगु इलय्‌ मदयेकीगु थुगु नसा द्वाल्खाय्‌ जात्राया इलय्‌ हासाय्‌ तयाः मस्तय्‌सं मिया च्वनी ।

भैरव कुमारी प्याखं
गुंनिला पर्वया दकलय्‌ न्ह्याइपुगु प्याखं हे भैरव कुमारीया प्याखं खः । थ्व द्वाल्खाया मौलिक व विशेष प्याखंकथं कायेगु याः । थ्व प्याखं दुतियाया न्हिनिसें षष्ठी तक पिहाँ वइ । भैरव व कुमारीया ख्वाःपाः मैनं दयेका तइगु खः । थ्व प्याखनय्‌ मुक्कं १३ म्ह पात्र दइ । पुजारीं मन्त्रोच्चारणलिसें तान्त्रिक पुजा यानाः भैरव कुमारी जुइपिं पात्रयात ख्वाःपाः लःल्हाइ । अथे हे व्रत च्वनाच्वंपिं मिसातय्‌सं समय्‌ ब्वःया लिसें मरि व सिसाबुसा तयाः द्यःयात पुजा यायेवं झ्वलिक द्यःपिं सकलें प्याखंम्वःत द्यःछें पिहाँवइ । थुकिइ भैरव व कुमारी विशेष पात्रकथं कायेगु याइसा मेपिं पात्रकथं जुजु इन्द्र, सेनापति, नकिं, जाल तइम्ह, का फ्यनीम्ह, न्हाय्‌ चाइम्ह, भैरव व कुमारीया निम्हनिम्ह बाहनत चाकल चुकल व ध्वाँय्‌ ज्वनीम्ह दइ ।

लाखे प्याखं

द्वाल्खाया गुंनिला पर्वया अवसरय्‌ थीथी नामं थीथी लाखे प्याखं हुइकेगु चलन दु । थन लाखेयात डाकस धाइ । न्हिनय्‌ पिहाँवइम्ह लाखेयात जोंग डाकस, बहनिइ पिहाँवइम्ह लाखेयात नेपाल डाकस धाइ । श्रावण शुक्ल चतुदर्शीया दिनकुन्हु पिहाँ वइम्ह लाखेयात ड्वाकु डाकस धाइ । ड्वाकु डाकसया जवंखवं निम्ह दाउरेत दइ । अथे हे दुंगल त्वालं पिहाँ वइम्ह लाखेयात माझीपा लाखे धाइ । थ्व लाखेनापं माझीत नं प्याखं हुलेगु याइ ।

सा प्याखन
द्वाल्खाय्‌ भाद्र कृष्णपक्ष पारुया दिं कुन्हु सा प्याखन पिकाइ । थ्व सा प्याखन दच्छिया दुने मदुपिं थः छेँजःया सुगतिया कामना यानाः पिकाइगु खः । द्वाल्खाया नेवाःतय्‌गु प्रतिनिधित्व यानाः क्वय्‌त्वाः व थःनेत्वाःया निगू खलकं प्रतिनिधित्व यानाः सा प्याखन पिकायेगु चलन दु । क्वय्‌त्वाःया नारायणचा देगःयाथाय्‌ साया छ्यं तयाः निम्ह व साजवाः निम्ह दुरु न्ह्याना तयेगु थल ठेकी ज्वनाः थीथी हावभाव यानाः प्याखं क्यनी । थ्व प्याखं मदुपिनिं छेँजःपिन्त मनोरञ्जन बिइत क्यनीगु प्याखं खः । अथे हे म्हासुगु धोति चिनाः जोगीया भेषय्‌ मदुम्हेसिगु किपाः ज्वनाः चाहिली । लिसें कुश्ले समाजं व्यंगात्मक प्रहसन क्यनी सा थीथी देवदेवीपिनिगु भेषभुषाय्‌ मनूत प्याखंहुला चाहुली । नापनापं मदुपिनिगु गुण लुमंकाः भजन म्ये हाला चाहिलेगु चलन नं दु ।

हिपा थामी जात्रा
प्राचीनकालय्‌ मनूत छथासं मेगु थासय्‌ वनाः घुमन्ते जीवन हनेगु यानाच्वनी । उबलय्‌ तिब्बत व भारतया व्यापारिक सम्बन्धया झ्वलय्‌ द्वाल्खा प्रख्यात जुल । छगू इलय्‌ किरातीतय्‌गु राज्यया कथं विकास जुयावन । उगु हे बखतय्‌ सांस्कृतिक धरोहरया रुपय्‌ किरातीतय्‌सं जात्रा तकं न्ह्याकेगु ज्या जुल । थुगु जात्रायात हिपाथामी जात्रा धाइ । हि त्वनीम्ह पाला धइगु अर्थय्‌ थामीतय्‌सं थ्व जात्रा न्ह्याकूगु जुयाः हिपाथामी जात्रा धायेगु यात । गुगु जात्रा द्वाल्खाय्‌ छगू विशेष कथंया जात्राया रुपय्‌ मान्य जुल । थ्व जात्रा मोहनिया दशमीकुन्हु जुइगु खः । दशमीकुन्हु भिमेश्वरयाथाय्‌ स्वां क्वकायेगु पुजा क्वचायेकाः (मोहनिया महानवमीकुन्हु हे सुन्द्रावतीया डुम्कोट धइगु थासं पुरान्छेय्‌ वयाः चच्छि जाग्राम च्वनेत वइगु ।) पुरान्छेँय्‌ च्वनाच्वंपिं हिपाथामीयात स्वांप्रसाद बी । प्रसाद कयाः हिपाथामीत भिमेश्वरया लिक्क लाःगु स्वह्राः हितिइ म्वः ल्हुयाः भीमेश्वरया पुजा यानाः थरथर खाखां देवीकोटय्‌ थःपिं च्वनेगु क्वथाय्‌ वनी । अन हे म्ह छम्हं चिकनं बुइ । म्हय्‌ वसः पुनी मखु । मात्र ह्याउँगु सुरुवाः जक न्ह्यानातइ । छ्यनय्‌ तुयुगु फेतां चिनाः पिहांवइ । देवीकोटया पुजारीं सिँफं लुयाः तान्त्रिक विधिं पुजा याइ । अनंलिपा म्येय्‌या बलि बी । व हे हि हिपाथामीया पाःलाःपिं निम्हसिनं (दँय्‌ निम्ह पाःलाः जुइगु कथं व्यवस्था यानातःगु) त्वनेगु भाय्‌ यानाः स्वचाः चाःहुली । अनं राजकुलपाखे वनी । अन नं पुजा यानाः मत बी । च्यानाच्वंगु मतयात प्यखेरं भागंथछि तयाबी । ल्यं दनिगु मत म्हुतुइ तइ । अनं हानं चक्र दबुलिइ वनाः अन नं चिनातःम्ह म्येय्‌यात स्वकः चाःहुलाः दाइ, अले राइती अर्थात् तीनधाराय्‌ वनाः म्वः ल्हुयाः जात्रा क्वचायेकी । थ्व जात्रा वि सं २०७१÷०७२ सालंनिसें दिनाच्वंगु दु ।