उपन्यासकार भाजु रत्नवहादुर साय्मिया प्यंगूगु उपन्यास खः थ्व गुँ पुलेवं । रुवि नेपालभाषा गुथिपाखें ने.सं. ११०६ य् थ्व उपन्यास पिदंगु खः । थ्व छगू पारिवारीक उपन्यास खः । छकूचा मखुथें जुइवं परिवार गुकथं छिन्नभिन्न जुइ धयागु खँ थुकी क्यनातःगु दु ।
NewaGyanKosh
-
गुँ–गुँच्व
नेवाः वस्तीया छगू तःधंगु विशेषता धैगु पर्यावरणीय सन्तुलन नं खः । भौतिक संरचनायात सुव्यवस्थित यायेगुया नापनापं मानवीय जीवनयात प्रत्यक्ष लिच्वः लाकीगु प्राकृतिक लागा प्रत्येक नेवाः वस्तीया जःखः दयाच्वनी । तःधंगु वा चीधंगु क्षेत्रफलया जुइमा नेवाः वस्तीया लिक्कसं सिमा, स्वांमा, घाँय् आदि दुगु गुँ वा गुँच्व नं दइ । महत्वपूर्ण खँ थुज्वःगु प्राकृतिक लागायात संरक्षण यायेत समुदायगतस्तरं धर्म, संस्कृति वा परम्परानाप स्वाकातःगु दइ । अले संरक्षणया निंतिं गुथिया नं व्यवस्था जुयाच्वनी ।
-
गुइँखिपः
चिकं काकेधुंकाः पूदुने पतिचिनाच्वंगु खौ लिकाये अःपुकेत न्हापा हे पूदुने स्वथनीगु खिपःयात गुइँखिपः धाइ ।
-
गुइतःबही (गुस्तल महाविहार)
यलया दकलय् पूर्वय् लाःगु बही धकाः गुइतः बहीयात धाइ । थ्व भिंछेँ बहालं पिंछेँ जुनाः वनेगु थासय् दु । छगू हे बही लिपा स्वंगू विहार जूवंगु धकाः धाइ । उकथं थनया स्वबही थथे दु – मूल गुइतः बही (गुस्तल महाविहार), तःधंगु गुइतः बही (प्रथमश्री महाविहार), चीधंगु गुइतः बही (वसूच्चशिल महाविहार) । मूल गुइतः बही (गुस्तल महाविहार) यलया गुइतः बही धालकि थुगु विहारयात हे थुइकी । थन बहीया ल्वहंया त्वाथः गयाः मूलुखां दुहांवनेवं चकंगु बही लुइ । दुने जवय् अंगलय् महांकाल तयातःगु दु । मूलुखाया न्ह्यःनेसं नितँ जाःगु मू बही देगः दु ।
देगलय् गन्धुरी द्यः उत्तर स्वःम्ह भविष्य व्याकरण मुद्राय् बुद्ध दु । थुकिया च्वय्या तल्लाय् आगं दु । वयां च्वय् पल्लिइ चैत्य आकारया गजू दु । बहीया लाय्ब्वय् छगः लिच्छविकालीन चैत्य, छगः धर्मधातुमण्डल तयातःगु दु । समग्रय् थनया बहीया स्वरुप यक्व पानाच्वनेधुंकूगु दु ।
थनया बहिलिइ च्वंगु संघय् दुपिन्सं बन्दे लुइगु , नायः लुइगुया लिसें नियमकथं द्यःपाः च्वनेगु आदि धार्मिक क्रियाकलाप न्ह्याकाच्वंगु दु । थुकिया लागि थुगु बही व चीधंगु गस्तल बहीया संघ मुनाः सामूहिक कथं ज्या न्ह्याकू । थुगु कथं स्वयेबलय् थनया संघं संघ भोजन, बहीद्यः बुसाधं, गुइतः अजि ब्वयेगु, पञ्जरां यायेगु व देपुजा न्यायेकेगु आदि गुथिया ज्या यानाच्वंगु जुल ।
चीधंगु गुइतःबही (वसूच्चशील महाविहार)
यल गुइतः त्वालय् तःधंगु गुइतःबहीया झ्वलय् थुगु चीधंगु गुइतः बही (वसूच्चशील महाविहार) दु । बहीया मूलुखा दुने जवय् महांकालया ख्वाःपाःया लिसें अवलोकितेश्वर व बालकुमारीपिं दु । लुखाया चुलिंचू बहीया मूदेगः दु । थ्व नितँजाः जुयाः उकिइ पलिंचिनाः द्यःने चिकीग्वःगु देगःचा तयाः गजू छुनातःगु दु । अथे हे देगःया मूलुखाया न्ह्यःने जःखः निम्ह सिंह दु । मूलुखाया दुथाय् पञ्चबुद्ध तयाः फुसय् बज्रसत्वया मूर्ति तयातःगु दु । थन दुने गन्धुरी द्यःकथं अक्षोभ्य दु । देगःयात चाःहिले छिंक प्रदक्षिणा मार्ग चायेकातःगु दु । देगःया खवय न्हापांगु तल्लाय् आगं दयेकातःगु दु । थन हे वसुन्धराया मूर्ति नं तयातःगु दु । बहिलिइ छचाःखेरंया संरचना संघया सदस्यतय्गु बासस्थान दयेकातःगु दु । थ्व बहीया निर्माण गबलय् जुल धइगु क्यनीकथंया ऐतिहासिक प्रमाणया उल्लेख गनं जुयाच्वंगु खनेमदु । थुगु बहीया क्षेत्रफल १ रोपनी ३ आना ३ पैसा दु ।
थन थीथी धार्मिक क्रियाकलाप जुयाच्वंगु दु । उकिया निंतिं मू गुइतः बही व थुगु बहीया थकालिपिं मध्ये थपाजु लिसे न्याम्ह पञ्चस्थविर आजुपिंपाखें थनया मस्तय्त बन्दे लुइगु ज्या न्ह्याकाच्वंगु दु । संघया थकालि कथं बहीद्यःयाथाय् पाःफयाः नित्यपूजा इत्यादि यायेगु नं यानावयाच्वंगु दु । थन दछियंक थीथी पुजाआजा यायेत माःमाःगु गुथि दयेकातःगु दु । व कथं वैशाखकृष्ण षष्ठीकुन्हु बहीद्यःया बुसाधं, गुंपुन्हिकुन्हु गुइतःअजि ब्वयेगु, श्रावणशुक्ल अष्टमीकुन्हु पञ्जरां यायेगु व वैशाखशुक्ल षष्ठीकुन्हु देपुजा न्यायेकेगु याइ ।
-
गुंगः चिभाः (नवचैत्य विहार)
थिमि देय्या मू लँया उत्तर पाःच्वःत्वाःया सिथय् गुंगः चिभाः दुगु थाय्यात नवचैत्य विहार धाइगु खः । गुंगः चैत्य छथासं पलिस्था यानातःगुलिं थुगु थाय्यात गुंगः चिभाः कथं सकस्या म्हसिका वयाच्वंगु दु । ख्वजप देय्या अखण्डशील महाविहारया (अखः बहा)या वज्राचार्यपिं थिमि देशय् च्वं वयेवं तिनि दयेकूगु बहाः जूगुलिं थिमि देय्या मेमेगु बहाः नाप थुगु बहाःया स्वापू मदु । ख्वप देशं थिमिइ च्वंवःपिं स्वखा परिवारया झिम्हति जक हे थुगु बहाःया संघ परिवारत खः । थुगु बहाः थिमिया दकलय् न्हूगु बहाः खः । चैत्यय् पलिस्था यानातःम्ह ध्यान मुद्राया बुद्ध हे संघ परिवारया क्वाःपाःद्यः खः ।
थुगु बहाmया आयस्ता, गुथि छुं मदुसां द्यः पाःलाः दयेकाः पुजा याना वयाच्वंगु दु । गुंलाबलय् द्यः ब्वयेगु चलन मदुसां थिमि देय्या गुंला बाजं, बहाः पुजाः वइबलय् थन नं वनेगु प्रचलन दु ।
-
गुँच्व मूपुली
गुँच्व मूपुली बाखं मुना सफूया च्वमि मय्जु सुवर्णकेशरी चित्रकार तुलाधर खः । थ्व सफू ने.सं. १०९४ म्हपुजा कुन्हु एच.आर. तुलाधर पिकाकः पाखें पिदंगु खः । थ्व सफुलिइ झीगु समाजय् मिसामस्तय्त स्वइगु बांमलाःगु दृष्टि नापं थीथी सामाजिक, राजनैतिक व आर्थिक विसंगति विकृतियात उलाः च्वयातःगु झिपु बाखं दुथ्यानाच्वंगु दु ।
-
गुजिबहाः (श्रीवैशवर्ण महाविहार)
यल मंगलबजारं नुगः लुँहिति मथ्यवं जवरिखे वनेवं गल्लि दुने गुजिबहाः दु । थुकियात दिव्यदिवाकर संस्कारित श्रीवैशवर्ण महाविहार नं धाइ । मूलुखाया दुने निखेरं निगू फल्चा दुथाय् दुने चकंगु बहाः दु । दुने उत्तर स्वःगु स्वतँजाःगु छतँ पौया देगः स्थापना यानातःगु दु । दुने अक्षोभ्य बुद्ध क्वाःपाःद्यः दु । देगःया जःखः निम्ह सिंह दु ।
कलात्मक मूलुखाया फुसय् मञ्जुश्री लिसे थीथी द्यःपिं दुगु तोरण दु । लुखाया जवय् खवय् सारिपुत्र व मौदगल्यानया मूर्ति दु । न्हापांगु तल्लाय् दथुइ न्यापाः झ्याः दु अले झ्याः फुसय् बज्रसत्व दुगु तोरण तयातःगु दु । वयां च्वय् पञ्चबुद्ध व तारापिनिगु मूर्ति दु । वयां नं च्वय् गुम्ह बोधिसत्वपिनिगु चित्र दु । वयां च्वय् स्वपाःझ्याः तयाः दथुइ दथुइ नामसंगीतिया मूर्ति तयातःगु दु । च्वय् पञ्चबुद्ध व महाबज्रसत्वया त्वानाःसिँ तयाः पौ दिकातःगु दु । पल्लिइ स्वंगः चैत्य आकारया गजू दु । अले गजूनिसें क्वय्् तक पताः ब्वयेकातःगु दु ।
क्वाःपाःद्यःया देगः न्ह्यःने यज्ञशाला, वज्र व स्वंगः चैत्य व तग्वःगु माने छगः स्थापना यानातःगु दु । दक्षिणपाखे दिगि दु, अन त्रैलोक्यविजय, हेवज्र नैरात्मा आदि द्यःपिं दुगु आगं दु । हानं उत्तर कुनय् च्वंगु लुखाय् नामसंगीति, गणेश व महांकाल दुगु तोरण तयातःगु दु । पूर्वपाखे च्वंगु लुखाय् मञ्जुश्री, प्रज्ञापारमिता व षडक्षरी लोकेश्वरया मूर्ति दुगु तोरण द । दुने छेलिइ अमोघपाश लोकेश्वर, पद्मपाणी लोकेश्वर व तारा स्थापना यानातःगु दु ।
अथे हे थन बहालय् चण्डमहारोषण, सरस्वती, विश्वकर्मा नासःद्यः, हेवज्रया मूर्ति दु । थुगु विहारय् महायान गुम्बा नं स्थापना यानातःगु दु । विहारया स्थापना लिच्छविकालय् जूगु अनुमान यानातःगु दु । थनया पुलांगु बहाः मिंनयेवं ने.सं. १य् वैश्रदेवं न्हूगु
देगः दयेकाबिउगु धइगु उक्ति दु । थबलय् थन ल्वहंयाम्ह अक्षोभ्य स्थापना यानाः कायपिन्त चूडाकर्म नं याकल । न.ेसं. ३७३या अभिलेखय् थ्व विहारया नां उल्लेख जुयाच्वंगु दु । थन झिम्ह आजुपिं दुसा संघसंख्या १९४ दु । उमिसं थन नियमित कथं नामसंगीति पाठ, द्यः खेचायेकेगु, पुजापाठ यायेगु, पुजा फयेगु व आरती यायेगु आदि ज्या यानाच्वंगु दु । अथे हे संघया दुजःतय् कायमस्तय्त बन्दे लुइगु, संघयापिं आजु तँय् थ्यनीबलय् नायः लुइगु, पञ्चथकालि लुइगु, थपा आजु तँय् थ्यनकि थपाः त्वयेगु आदि ज्या न्ह्याकावयाच्वंगु दु ।
-
गुथि
मानव समुदायया दथुइ थवंथवय् ग्वाहालिया भावना ब्वलंकाः ज्या यानावनेगु हेतुं नीस्वंगु मनूतय्गु पुचःयात गुथि धकाः थुइकी । चिचीधंपिं, बमलाःपिं तःम्ह मनू मुनाः आपत विपतय् ग्वाहालि कायेत दयेकातःगु संगठन गुथि खः । गुथि छुं उद्देश्य दुपिं मनूतय्गु जीवनस्तर थकायेत दयेकातःगु व्यवस्थित संस्था खः । संस्कृत खँग्वः ‘गोष्ठी’या अपभ्रंश गुथि खः । ‘गोष्ठी’या अर्थ सभा÷समूह जुइ । बुँज्या अले वनय् सा जयाः जीवन निर्वाह याइगु इलय् सा जइपिं सापूत मुनाच्वनीगु थाय् (गोष्ठ)यात गोष्ठी धाल । थ्व हे गोष्ठी शब्द अपभ्रंश जुयाः तद्भव शब्दया रुपय् नेपालभाषाय् ‘गुथि’ जुल, अले गुथिया अर्थ–विकास जुयाः छगू उद्देश्य कयाः छथाय् मुनाः थवंथवय् ग्वाहालि यानाः ज्या यायेगु जुल । अंग्रेजीं a trust, association, नेपाली भाषाय् समाज धयातःगु गुथिं निश्चित ज्या पूवंकेत समूह दयेकाः उकी दुने च्वनाः थवंथवय् जानाः ज्या क्वचायेकेत नीस्वनातःगु मनूतय् पुचः वा समूह थुइकी । निश्चित ज्या पूवंकेधुंकाः उकिया संरक्षण, रेखदेख व ताः ईतक ल्यंकातयेत बुँ, जग्गा स्रोतकथं तयाः स्वनातःगु पुचः गुथि खः । ई.पू. खुगू सदिइ बैशालीया लिच्छवि गणराज्यय् गुथिया अभ्यास जूगु खनेदु । मगधं बारम्बार आक्रमण यानाः बैशालीयात त्याके मफुत । थुकिया कारण बैशालीया लिच्छवि गणराज्यय् गोष्ठी परम्परा तसकं क्वातुगुलिं खः । लिपा मगधया जुजु अजातशत्रुं थः मन्त्री वर्षाकारयात बैशालीया गोष्ठी परम्परा स्यंके बीकल । वयां लिपा जक मगधं बैशालीयात त्याकूगु खः । बैशालीपाखें नेपालय् शरण काःवपिं लिच्छवितय्सं लिपा थन नं गुथि परम्परा न्ह्याकूगु खनेदु । गुथियात जग्गा तयातःगु दसु लिच्छवि अभिलेखय् लुयावःगु दु । उबलय् धार्मिक, शैक्षिक, स्वास्थ्य व लौकिक ज्या यायेत गोष्ठी नीस्वनातःगु खः । आःतक लूगु लिच्छविकालया २०० गू अभिलेखमध्ये थ्यंमथ्यं ४८ गू अभिलेखय् गुथिया खँ न्ह्यथनातःगु दु । लेलेया शिवदेव अंशुवर्माया संवत् ५२६ या अभिलेखपाखें लौकिक जीवनय् गोष्ठीया महत्ता न्ह्यब्वःगु दु । गुथिं मध्यकालय् व्यापकता काल । मध्यकालया ७५ प्रतिशत सिबें आपाः अभिलेखय् गुथि–जग्गाया खँ न्ह्यथनातःगु दु । थुबलय् धार्मिक व लौकिक गुथिया जग्गात गुलिं राज गुथि व गुलिं निजी गुथि दुने तयातःगु खः । गुथिया मू आयस्रोत जग्गा खः । वि.सं. १९१० य् जंगबहादुरं जारी याःगु मुलुकी ऐनय् गुथि नीस्वंम्ह मनू न्हय्गू पुस्तातक लोकजगत्पाखें उद्धार जुइ धकाः च्वयातःगु दु । गुथिया दुजः गुथियार खः । २००७ सालया प्रजातन्त्रलिपा मुलुकी ऐन २०२०य् गुथिया व्याख्या व व्यवस्था यानातःगु दु । लिपा ‘जसको जोत, उसको पोत’, ‘भूमी सम्बन्धी ऐन २०२१’ व ‘भूमिसुधार सम्बन्धी नियमहरू २०२१’ आः नेपाःया संविधान २०७२, गुथि संस्थान ऐन २०३३ व मुलुकी देवानी संहिता २०७४ य् थुकिया व्यवस्था व नीतिनियम दुथ्याकातःगु दु ।
-
गुथि स्यनावंगुया कारण
नेवाःतय्गु सांगठनिक जीवनया आधार हे गुथि खः । न्हापा जूसा धार्मिक ख्याच्वःया आधारय् मनूतय्सं छुं नं गुथि न्हंके ग्याः । तर मनूतय्के बुलुहुं अधर्म, धर्मप्रति अनास्था ब्वलंगु कारणं गुथिप्रतिया थःगु जिम्मेवारी त्वःतेगु याना हयाच्वंगु दु ।
छगू ला पृथ्वीनारायण शाहं नेपाःगाः त्याके धुंकाः थःलिसे वःपिं सैनिक, सेनाया कलाः व छँेजःपिंत तयेगु लागि जग्गा हरण यायेगु व सेनायात ध्यबा बीगु पलेसा थनया जग्गा बिर्ता बीगु यात । रणबहादुर शाहया पालय् नं दक्षिणपाखें अंग्रेजतय्सं आक्रमण याइगु व आन्तरिक कलहया कारणं धन मुंकेगु लागि जग्गा हरण यायेगु यात । अथे हे राणाशासनया इलय् राणातय्सं ततःखा जुइक दरबार दयेकेगु लागि नं जग्गा अधिकरण यायेगु, छुं छुं मुआब्जा बीगु जुल । वयां लिपा २००७ सालया प्रजातन्त्र वये धुंकाः विकास यायेगु, स्कूल चायेकेगु लागि नं थनया जग्गा अधिकरण यायेगु, हरण यायेगु यात । वि.सं. २०२१ सालं भूमिसम्बन्धी ऐन, नियम पिहां वल । गुथि संस्थान अधिनष्ठ जग्गा भूमिसुधारं पिने लाकाः संरक्षण यायेगु, जनतायाके च्वंगु गुथिया जग्गा गुथि संस्थानय् दर्ता मयाकुसे निजी बिर्ता सरह रैकरय् हिलेगु यायेमाःगु जुल ।
प्रजातन्त्र वयेधुंकाः म्हय्तय्गु अधिकार अप्वः जुल, गुकिया कारणं म्हय्तय्सं गुलि बाली तयेहये माःगु खः उलि तये महल । दुगु जग्गा रैकरय् परिणत याये दइगु जुसेंलि मीगु सुरु जुल । देशया राजनैतिक हिउपाः नापनापं नेपाःगाः दुने पिनेया मनूतय्गु बसोबास अप्वयावल । २०६२ सालया आन्दोलन लिपा नेपाःगाःया जग्गाया मू तसकं अप्वयेवं गुथिया जग्गा नं गुथि संस्थानया कर्मचारीतय्गु मिलोमतोय् रैकर यानाः मीगु जुल । गुलिसियां जग्गाया सत्ता ध्यबा अक्षयकोषया नामं बैंकय् तयेगु यात । अथेखःसां चल सम्पत्ति जूगुलिं स्थीर मजुल । देय्या बेसाःभाः झंझं थहां वनीगु व बैंकया ध्यबाया ब्याज झं झं म्हो जुइगुलिं गुथि न्हापा थें चले मजुल । नापं थः बाज्या अबुपिंसं गुथिया जग्गा मियाः वनेवं काय छय्पिंसं वास्ता यायेगु म्हो जुल । अथे हे सरकारी प्रयोजन, लँ दयेकेगु, विश्वविद्यालय, औद्योगिक क्षेत्र, अस्पताल थेंज्याःगु अति आवश्यक भौतिक संरचना निर्माण यायेवं गुथिया अस्तित्व ह्रास जुयावंगु खः । सरकारी तवरं गुथि मदया वं थें पारिवारिक रुपं दाजुकिजा अप्वः दयाः दुगु जग्गा कुचाकुचा जुयावन । जग्गाय् न्हापा थें उत्पादन मजुल । न्हापाया ध्यबां गुथियात माःगु सरसामान जोरजाम याये मफुत । याइपिं गुथियारतय्सं माक्व ई बीमफुत । गुथि व्यवस्थापनया लागि दयेकातःगु गुथि संस्थान, संस्कृति मन्त्रालयय् गुथिया ज्ञान दुपिं पदाधिकारी नियुक्त मजुइगु जुयावल । ईया माग कथं गुथिइ हिउपाः हयेमफुगु थज्याःथज्याःगु हे कारणं नं गुथिप्रति मनूतय्गु आशक्ति म्हो जुयावंगु खः । व्यक्तिगत जीवनय् याये मफुगु ज्या मंकाः वा संस्थागत रुपं पूवंकेफइ तर गुथिया आयस्ता स्यनावंगुलिं गुथि थम्हं हे त्वःतावनेगु, व्यक्तिगत जीवन हनेगु, गुथिया विकल्प मालेगु आदिया कारणं गुथि जक मखु नेवाःतय् दथुया स्वापू हे स्यना वनाच्वंगु दु । -
गुथिया आधारभूत नीति
– गुथि छगू त्वाः, देश वा छुं छगू थासय् अवस्थित जुइ ।
– गुथिइ आप्वः धइथें छगू हे जातयापिं जक गुथियार दइ ।
– गुथिया नेतृत्व ज्येष्ठाधिकार अनुसार थकालिनिसें क्वकालितक कुहां वइगु नियमय् आधारित जुइ ।
– गुथिइ यायेमाःगु ज्या पालंपाः याइ ।
– गुथिइ न्ह्याःपिं दुहां वनेज्यू, मंमदुसा त्वःता नं वनेज्यू ।
– गुथियारत अप्वः यानाः मिजं जुइ व गुथियार हे वयागु छेँया प्रतिनिधि जुइ ।
– गुथियात हानि याःम्हेसित गुथिं पितिनाछ्वइ ।
– गुथिया एकता क्यनेकथं छम्ह द्यः दइ, गुम्हेसित सकसिनं हनातइ व उम्ह द्यःयात पुजा यानाः भ्वय् नयेगु याइ ।
– मुद्दा मामिलाय् गुथि व्यक्ति सरह जुइ ।