NewaGyanKosh

गुन्द्रु दयेकेगु विधि
गुन्दु्र छता पाउँ सवाः वःगु नसा खः । थुकियात थीथी कथं नयेगु याइ । आलु व गुन्दु्र ल्वाकछ्यानाः जा नयेत केँया रुपय् नयेगु याइ । यःपिनि मुक्कं गुन्दु्र जक केँ खुनाः नं नः । थुकी मुस्या व मस्यौरा ल्वाकछ्यानाः सवाः साक्क नयेगु नं याः । बजि नयेत नं गुन्दु्र वालाः ल्वसाया रुपय् नइ । नखःचखः व गुथिगानाधुंकाः छ्वालुसे च्वंगु थ्वँनाप पालुक गुन्दु्र वालाः म्हाइपु लंक गुन्दु्र नयाः थ्वँ त्वनेगु नं याः ।
गुन्दु्र न्ह्यागुलिं नं दयेकी मखु । काउलिहः, पाछै, ख्वाखः व तुकंयागु जुइबलय् बांलाइ । यक्व क्यातुगु हलं दयेकी मखु । क्वहःगु नं तइ मखु । छिपय् जुयाः भचा म्हासु म्हासु धाःगु काइ । लखं प्याकी मखु । यक्व चा बाय् धू दुगु जुल धाःसा सिलाः लः स्वयंकेगु याइ । किचलय् हिलाः भचा सुकू चिंकी । गुन्दु्र दयेकेगुयात फीगु नं धाइ । यक्व ताथीबलय्सिकं चिकुचिकु धाःगु बखतय् फीगु याइ ।
भचाभचा जक गुन्दु्र फीबलय् यलेचिनाः नाइसे च्वन धायेव बःचा बःचाकू जुइक तानाः त्वाकलय् तयाः छ्याइ । यक्व फीमालीबलय् प्वाकलय् तयाः लुसिं च्वायेगु याइ । छ्याये धुनागुयात पुसा तयेछिंगु थलय् तयाः च्वाये फक्व च्वानाः फी । थल यच्चुक सिलाः गंक पाइ । गाक्क च्वाये धुनधायेव पुसाया रुपय् यच्चुगु घाँय्म्वः, सु बाय् कापःग्वारा तयाः निभालं खयेक चांन्हिं अथें तयातइ ।
गुन्दु्र फीबलय् ति तिसिनाः फीगु नं याः तिमसिसे नं फीगु याः । तिमसिनागुली च्वायेबलय् ति छ्वाराछ्वारा वइ । तिसिनागुलिइ वइ मखु । तिसिनाः फीबलय् ध्वगीगु भय म्ह्व जक जुइ । पाउँ सवाः यक्व दइ । तिमसिसे फीबलय् पुसां ति थहां वयेगु लिपा लात धायेव ध्वगीगु भय दयेयः ।
निभालं क्वाइगु व शीतं ख्वाउँइगु प्रक्रिया यानाः न्यान्हुखुन्हु दसेंनिसें दासिवः थें जुयाः ति थहां वइ । थज्याःगु प्रक्रिया भचाभचा पुगानाः ख्वाउँइबलय् झन् हे याकनं जुइ । थथे वःगु ति पुसा तयातयागुलिं पिने वनी । ति पिहां ववं हे गुन्दु्र पाक वनाः पाउँक पाउँक बास वयेगु याइ । गुन्हुंनिसें भिंmनिन्हुया दुने पाक वनी । पाक वंगु लिकयाः निभालय् पायेगु याइ ।
गुन्दु्र फीत मतासे हलंहः नं फीगु याः । थथे फीबलय् प्रक्रिया दक्वं तानाः फीबलय् थें हे खःसां लिकाये धुंकाः कुचा कुचा यायेगु याइ ।
तुकंयागु नं गुन्दु्र फ्यू । थुकिया गुन्दु्र पाछै काउलिहःयागु थें सवाः जुइ मखु । नचुसे च्वं थें च्वनीगु व चिचीचापु जुयाः सुयागु थें जुइ । छाये धुंकूगु प्याज मायागु नं गुन्दु्र फीगु याः । थुकिया गुन्दु्र फीबलय् च्वायेगु यक्व मयासे भचाभचा जक याइ । थुकिं फीगु गुन्दु्र भचा निभाः छाःबलय् लाइ । अथे जुयाः तप्यंक निभालय् मतसे यतापाखे जक तयेगु याइ । बुइगु नं भचा याकनं जुइ ।

गुन्द्रु दयेकेगु विधि
गुन्दु्र छता पाउँ सवाः वःगु नसा खः । थुकियात थीथी कथं नयेगु याइ । आलु व गुन्दु्र ल्वाकछ्यानाः जा नयेत केँया रुपय् नयेगु याइ । यःपिनि मुक्कं गुन्दु्र जक केँ खुनाः नं नः । थुकी मुस्या व मस्यौरा ल्वाकछ्यानाः सवाः साक्क नयेगु नं याः । बजि नयेत नं गुन्दु्र वालाः ल्वसाया रुपय् नइ । नखःचखः व गुथिगानाधुंकाः छ्वालुसे च्वंगु थ्वँनाप पालुक गुन्दु्र वालाः म्हाइपु लंक गुन्दु्र नयाः थ्वँ त्वनेगु नं याः ।
गुन्दु्र न्ह्यागुलिं नं दयेकी मखु । काउलिहः, पाछै, ख्वाखः व तुकंयागु जुइबलय् बांलाइ । यक्व क्यातुगु हलं दयेकी मखु । क्वहःगु नं तइ मखु । छिपय् जुयाः भचा म्हासु म्हासु धाःगु काइ । लखं प्याकी मखु । यक्व चा बाय् धू दुगु जुल धाःसा सिलाः लः स्वयंकेगु याइ । किचलय् हिलाः भचा सुकू चिंकी । गुन्दु्र दयेकेगुयात फीगु नं धाइ । यक्व ताथीबलय्सिकं चिकुचिकु धाःगु बखतय् फीगु याइ ।
भचाभचा जक गुन्दु्र फीबलय् यलेचिनाः नाइसे च्वन धायेव बःचा बःचाकू जुइक तानाः त्वाकलय् तयाः छ्याइ । यक्व फीमालीबलय् प्वाकलय् तयाः लुसिं च्वायेगु याइ । छ्याये धुनागुयात पुसा तयेछिंगु थलय् तयाः च्वाये फक्व च्वानाः फी । थल यच्चुक सिलाः गंक पाइ । गाक्क च्वाये धुनधायेव पुसाया रुपय् यच्चुगु घाँय्म्वः, सु बाय् कापःग्वारा तयाः निभालं खयेक चांन्हिं अथें तयातइ ।
गुन्दु्र फीबलय् ति तिसिनाः फीगु नं याः तिमसिसे नं फीगु याः । तिमसिनागुली च्वायेबलय् ति छ्वाराछ्वारा वइ । तिसिनागुलिइ वइ मखु । तिसिनाः फीबलय् ध्वगीगु भय म्ह्व जक जुइ । पाउँ सवाः यक्व दइ । तिमसिसे फीबलय् पुसां ति थहां वयेगु लिपा लात धायेव ध्वगीगु भय दयेयः ।
निभालं क्वाइगु व शीतं ख्वाउँइगु प्रक्रिया यानाः न्यान्हुखुन्हु दसेंनिसें दासिवः थें जुयाः ति थहां वइ । थज्याःगु प्रक्रिया भचाभचा पुगानाः ख्वाउँइबलय् झन् हे याकनं जुइ । थथे वःगु ति पुसा तयातयागुलिं पिने वनी । ति पिहां ववं हे गुन्दु्र पाक वनाः पाउँक पाउँक बास वयेगु याइ । गुन्हुंनिसें भिंmनिन्हुया दुने पाक वनी । पाक वंगु लिकयाः निभालय् पायेगु याइ ।
गुन्दु्र फीत मतासे हलंहः नं फीगु याः । थथे फीबलय् प्रक्रिया दक्वं तानाः फीबलय् थें हे खःसां लिकाये धुंकाः कुचा कुचा यायेगु याइ ।
तुकंयागु नं गुन्दु्र फ्यू । थुकिया गुन्दु्र पाछै काउलिहःयागु थें सवाः जुइ मखु । नचुसे च्वं थें च्वनीगु व चिचीचापु जुयाः सुयागु थें जुइ । छाये धुंकूगु प्याज मायागु नं गुन्दु्र फीगु याः । थुकिया गुन्दु्र फीबलय् च्वायेगु यक्व मयासे भचाभचा जक याइ । थुकिं फीगु गुन्दु्र भचा निभाः छाःबलय् लाइ । अथे जुयाः तप्यंक निभालय् मतसे यतापाखे जक तयेगु याइ । बुइगु नं भचा याकनं जुइ ।

ख्वाखः
लंैया हः । गुन्दु्र दयेकेगु छता वाउँचा । ख्वाखःहःया गुन्दु्र पाउँसे च्वनाः साइ । क्यातुगु ख्वाखःनाप बजि नयेबलय् माकुसे च्वनी । ननं नये मगाः थें जुइ ।

ताथीबलय्
तांन्वःबलय् । गुन्दु्र फीगु चिकुबलय् फीगु याइ । बर्खामासं ताथिना च्वनीबलय् फी मखु । थुगु बखतय् फीगु गुन्दु्र स्यनीगु भय दइ ।

मस्यौरा
फकं सकि व माय् तयाः दयेकातःगु छता नसा । सकि तासय् यानाः सिली । यचुल धायेव चुलाः चिचीचाकू याइ । माय् फ्वयाः नचुक नी । भचा छुलुमुलु धायेकी । छ्वालुकी मखु । चि भतीचा तयाः संकी । चुलागु सकि थुकी तयाः उतिग्यंक वाली । वालाः उति ग्यन धायेव हासा बाय् यचुगु कापतय् छकूचा छकूचा तयाः निभालय् पाइ । न्हःगं थें जुल धायेव छकः संकाबी । गन धायेव लिपा लिपा तकं नयेत स्वथना तइ ।

यलेचिने
छेँय्छेँय् मधाये । सुकू नं मगं छेँक नं मच्वंगु अवस्था । छाःगु हः यलेचिनीबलय् तानाः छ्यायेत ज्या छिनी । छाःगु हः यलेचिंकाः गुन्दु्र फीबलय् स्यनीया भय दइ मखु ।

सनांघासा फीगु विधि
सनांघासा फकंहःया दं फिनाः दयेकातइगु छता परिकार खः । थुकिया सवाः पाउँइ । गुलि अप्वः पाउँल उलि थुकिया सवाः साःगु तायेकी । स्वकं सनांघासा जक नयेगु याइ मखु । जा बजि नयेबलय् अचार नयेज्वलं ल्वसा यानाः नइ । गुथि भ्वय्बलय् थुकियात छता घासाताकथं नं तयेगु याः । फकं यक्व दइगु गुंला यंलाया बखतय् फीगु याइ ।
सुकूगंगु व गने धुंकूगु फकंया सनांघासा फी मखु । क्यातुगु व दुचू हःया दँनं नं फीगु याइ मखु । छाःछाःगु हःया दं जक तयाः फीगु याइ । लखं प्याकी मखु । कापः छकुतिं हुयाः यचुकी । धू बाय् चा यक्व प्यपुना च्वंगु दःसा जक सिलाः गंकी । थुकियात नं कापतं हुइ । न्यताः व हः लिकाइ । हःयागु स्वकंचा दयेकी । बःचा बःचा हाकः जुइक दं त्वाः ल्हानाः निभालय् पानाः यलेचिंकी । दँनय् च्वंगु पिलि तुनाः नं फीगु याः, मतुसे नं फीगु याः । तुनाः फिनातःगु नयेबलय् क्यातुसे च्वनी । अथे यानाः फीबलय् भचा जक बिचाः याये मफुत धायेव हे गी नवयाः स्यने यः ।
यलेचिंगु गात धायेव थल छगलय् तयाः पःका चिकं बाय् तूचिकं भचाभचा तयाः बुली । चिकनं बुलेधुंकाः हलू, पःकाचुं व त्यबूचुं तयाः उतिग्यंक वाली । पःकाचिकनं बुलागुलिइ पःकाचुं भचा म्ह्व जक तइ । हलू धाःसा म्हासुसे च्वंक हे तइ ।
सनांघासा चाया थलय् फीगु याइ । आवश्यकता कथं तग्वःगु बाय् चिग्वःगुलिइ फी । म्ह्व जक दयेव गाःसा क्वरिं, भ्यगः बाय् कसिइ नं फीगु याइ । यक्व माःसा क्वंचा व त्यपय् नं फी । फीत थल यच्चुक सिलाः गंक पायेगु याइ ।
सनांघासा फीबलय् चितुचिनाः फी मखु । धंकाः नं तइ मखु । ग्वतुकाः बः बः यानाः माथंवंक तयाः पाचुकी । ल्हातिं जक तितियानाः बुलुहुं पचिंकेगु याइ । द्यःने लप्ते बाय् फकंहः व सालुक सु छबःचा तयाः अप्पां त्ययेकेगु बाय् पुसा तयेगु याइ । फिनाः च्यान्हुनिसें झिन्हुया दुने सनांघासा बुइ ।
नेवाःतय् गुथि भ्वजय् सनांघासाया यक्व भूमिका दयेगु याः । थुकियात छता घासाकथं काइ । ज्याथाया पञ्चदां गुथिखलःपिनि पञ्चदां गुथिबलय् सनांघासा तयाः गुथि भ्वय् नयेमाःगु व त्वालय् इनाः नकेमाःगु रीति दु । पचलीया द्यःगू खलःपिनि नं ननि, त्वाः चुकपतिं सनांघासा इनेमाःगु चलन दु । थुकिया पलेसा गच्छे अनुसार द्यःयात जाकि व ध्यबा द्यछायेगु याइ ।
दुरुफकंयागु नं सनांघासा दयेकू । थुकिं दयेकीगु सनांघासा फिनाः मदयेकुसे वालाः दयेकी । यचुकेगु दक्वं फकंयागु थें हे याइ । छलांगु बाला व प्यलांगु हाकः जुइक तानाः चिं बुलाः बाघौति अथें तयातइ । गलय् जुल धायेव दं जक लिकयाः चि मसला व पाउँ तयाः वालाः मी चिकं क्वयेकाः नयेगु याइ ।

स्वकंचा
फकंहःया सुकू । सनांघासा फिनाः ल्यनीगु फकंहः गंकाः स्वकंचा दयेकी । निभालय् पाइ मखु । हलं हः किचलय् हिलाः गंकी । गनकि ल्हातं न्हायाः कुचा याइ । स्वकंचा क्वाःलखय् सिलाः केँ नयेगु याइ । थुकी ग्वःगु आमलि तयाः नं नयेगु याइ । थुकी भिटामिन ए दइ । थ्व तयाः दायेकागु क्वाःलखं सिलेबलय् वहः, ली, धलौट आदि धातुया वस्तुइ पुलां जुयाः वथं गःथें जुयाच्वंगु यच्चुक वनी । द्यः सिलेत नं थज्याःगु हे लखं सिलेगु याइ ।

सिन्कि व सिनामनि
सिन्कि व सिनामनि थें जाःगु नसाज्वलं नेपाःया आदिवासी नेवाःजातिया जीवनया विशेषता व नेपाःया हे म्हसीका खः । लैंपाखें दयेकीगु सिन्कि नसा स्वनिगःया आदिवासीतय्गु मूलगु नसा धकाः कयातःगु दु । अथेहे यलया ज्यापुतय्सं हाकु जा व सिन्कि नसा चुलायेमा धकाः श्री करुणामययाके तकं फ्वनेगु परम्परा दुगु जनश्रुति दु । सिन्कि व सिनामनि दथुइ छुं भचा पाःगु व बिशेषतां जाःगु नसाज्वलं खः । सिन्कि व सिनामनि दयेकेया निंतिं लैंया हः (ख्वाख्वःचा) लिकनाः जक दयेकेगु याइ । थुकिया सवाः आपालं पाउँसे च्वनी । परम्परागत विधिकथं सिन्कि व सिनामनि दयेकेया निंतिं छुं ईतक फिनाः उकियात निभालय् पानाः गंकेगु याइ । व कथं नसाज्वलं तयार जुइ ।

सिन्कि दयेकेगु विधि
बुँइ ४ फिटया चाकःलागु व ६, ७ फिटया गाः बाय् सिन्कि दयेकेगु परिनामकथं गाः खनाः गालय् न्यंक चां पायेगु याइ । अले माःकथंया लंैयात सफा यानाः छथाय् तइ । न्हापां सिन्कि फीगु गालय् ३, ४ इञ्च तक सु लायेगु याइ । सुया द्यःने लैं तइ । गालय् लैं छफि तयेधुंकाः लः हाः यानाः हाकनं लैं तयाः हे कोचय् याइ । थथे यानाः जमिनया सतहतक लैं तयाः तम्म जुइक कोचय्यानाः तइ । अले लैंया द्यःने सु लायाः सुयात चां ल्हाकाः तयेगु याइ । थथे यानाः न्हय्न्हु बाय् च्यान्हुतक तयेधुंकाः सिन्कि नसा वइ । थ्व धुंकाः गालं त्वपुया तःगु चा व सु लिकयाः सिन्कि थकायेगु याइ । सिन्कि थकयाः सुकू व सफागु थासय् सिन्कियात निभालय् पानाः गंकेगु याइ । थथे तयार जूगु सिन्कियात टोकरी वा थीथी थलय् तया तइ । अथे नेपाःया पूर्वीय क्षेत्र भोजपुरय्पाखें धाःसा सिन्कि देयेकेगु तरिका छुं भचा पाः । बुँइ सिन्कि फीगु गाः खनेधुंकाः गालय् सु च्याकेगु याइ । थथे गालय् सु च्याकेगु धैगु गालय् दुपिं किताणुतय्त नस्त यायेगु व गाःयात क्वाकेगुकथं याइगु खः । व धुंकाः गालय् सु लायेगु याइ, सु धुंकाः केराया हः लायेगु याइ केरा हःया द्यःने लैं ख्वाख्वःचा छफि लायेगु याइ । ख्वाख्वःचाया द्यःने तिनि लैं तयेगु याइ । थथे हे यानाः गाःया दकलय् च्वय् ख्वाख्वःचा लायाः चां भुनेगु याइ । लिपाः लैं फुक्क सिन्कि जुइ, ख्वाख्वःचा फुक्क गुन्दु्रककथं तयार जुइ ।

सिनामनि दयेकेगु विधि
सिन्कि दयेकेगु व सिमामनि दयेकेगु विधि आपालं पाःगु धाःसा मखु । ६, ७ फिटया गाः वा सिनामनि दयेकेगु परिनामकथं गाः खनाः माःकथंया लैंया ख्वाख्वःत लिकानाः लखं सिलाः सफा यानाः छथाय् तइ । न्हापां सिनामनि फीगु गालय् ३, ४ इञ्चतक सु लायेगु याइ । सुया द्यःने लैं तइ । गालय् लैं छफि तयेधुंकाः लः हाः यानाः हाकनं लैं तयाः कोचय् याइ । थथे यानाः जमिनया सतहतक लैं तयाः तम्म जुइक कोचय् यानाः तइ । गालय् गाक्क लैं स्वथने धुंकाः लैंया द्यःने सु लायाः सुयात चां ल्हाःका तयेगु याइ । थथे यानाः न्हय्न्हु बाय् च्यान्हुतक तयेधुंकाः थुकिं बिस्कं कथंया नँस्वाः वइ । अले सिनामनि तयार जुल धैगु थुइकाः गालं त्वपुया तःगु चा व सु लिकया सिनामनि थकायेगु याइ । गालं थकाःगु थुगु सिनामनि भचा म्हासुसे च्वनी नापं नरम नं जुइ । सिनामनिया सवाः धाःसा पाउँसे च्वनी । थथे तयार जूगु सिनामनि छेँ वा पसलय् गनं नं तयातःगु थाय् तापाकनिसें नस्वाः वयाच्वनी । अले थुगु सिनामनियात चिचीकुक कुचा यानाः आलु व कय्गू नापं ल्वाकछ्यानाः अचार दयेकाः नयेगु याइ ।