येँया क्वःने लागाया जोशीदेगलं ह्यूमत वनेगु झ्वलय् १०० मिटर क्वय् जवपाखे तुकंबहाः दु । थ्व बहाः क्वंसाःबहाःया कचा बहाः खः । बहाः धयातःसां थन बहाःया अज्याःगु छुं नं रुपरेखा मिले मजू । थन क्वाःपाःद्यः वा क्वाःपाःछेँ छुं हे मदु । मात्र थन स्वयम्भूया प्रतीककथंया बज्रधातु चैत्य छगः जक दु । थ्व श्वेतचैत्य सतकं हे खनेदु । प्यंकुलाःगु चुकदथुइ झिंस्वंगू भूवनया हर्मिका व गजू च्वय् लुं सियातःगु छत्र तयाः थ्व चैत्ययात पलिस्था यानातःगु दु । थुगु चैत्यया प्यखेरं प्यंगू दृष्टि, प्यंगू त्वलं, प्यंगू पताः ब्वयेकातःगु खनेदु । छचाःखेरं पंचबुद्ध व थीथी द्यःपिनिगु मूर्ति पलिस्था यानातल । थ्यंमथ्यं झिंप्यंगूगु शताब्दीपाखे निर्माण याःगु धयातःगु थुगु श्वेतचैत्यया क्वय्या ब्वय् ल्वहँतय् थीथी चित्र कियातःगु दु । चैत्यया दक्षिणपाखे स्वंगः चिभाः पलिस्था यानातलसा उत्तरपाखे तुयु देगः दुने गुह्येश्वरीया प्रतीक कलश व जवंखवं गणेद्यः व कुमार पलिस्था यानातःगु दु ।
NewaGyanKosh
-
तुकाज्या
वा पी धुंकाः वाब्वय् घाँय् पुइगु ज्यायात तुकाज्या धाइ। तुकाज्यां बँघाँय् , लःघाँय्, लखय् दाइगु नाः व वामाया लिसें थहां वयाच्वंगु तमागु घाँय् नं पुइगु याइ। घाँय् पुइबलय् हा नापं लीमफुत धायेव प्यन्हु मदुवं हानं च्वः जायावइ। हा नापं वयेकेत निन्हुप्यन्हु न्ह्यवंनिसें लः कुनाः चा नाइसे च्वंकातइ। घाँय् पुइ न्ह्यः वामां हा कायेवं पुलां घाँसं हा काये मलावं ल्ययातःथाय् घाँय् पुइ अःपुइ वाब्वय् निकःस्वकः तकं घाँय् पुइगु याइ। न्हापां पुइगुयात छधाः व लिपा पुइगुयात निधाः पुइगु धाइ। असाः जुयाः ग्वं ग्वं चिंथाय् वामा त्वंचाये यः। घाँय् पुइबलय् त्वंचाःगु लिकाइ।
वामा तमा जुलकि घाँय् पुइत जवं खवं भचाभचा घ्वानाः म्हा दयेकाः पुइगु याइ। घाँय् पुइबलय् वामां कीयः। थज्याःबलय् ल्हाती लःकलः न्ह्याइ। मा तमा जुयाः ग्वं ग्वं चिनकि म्हा खिनी। थुबलय् घाँय् पुइगुया सिकं हःपा दायेगु याइ। हःपा दाइबलय् वामा त्वःमधुइकेत प्यलांगु जाः जुइक लः तइ।
द्यः क्यातुबलय् सुथय् बहनी वामाया च्वकाय् शीत कनाच्वनी। शीत दइबलय् घाँँय् पुइमखु। शीत हायेकलकि वामा कमजोर जुयाः साः मगाः थेंं जुयावनी।
तुकाज्यां यक्व चहलपहल दइ मखु। फाँट हे भचा सुंसां दं थें जुइ। वातावरण हे भचा म्हाइपु थें जुइ। म्हाइपु तंकेत सःसःपिन्सं मे हालेगु याइ। गुलिसिनं हासिख्यालि यायेगु व बाखं आदि नं कनेगु याइ।
तुकाज्यां लखय् प्या दया च्वनेयः। प्यां न्याइगु काचाक्क वाःचायेके फइ मखु। प्यां न्यानाच्वंगु दु ला धकाः छकःपतिं स्वइ। दुसा ईभ्याः बुलाः लिकयाः वांछ्वइ। मौसम सुनुभुनु (बदली जुयाः) धायाः ख्वाउँसे च्वनी बलय् कुकुचा व चलःचां न्यानाः दुख बी। ख्यानाछ्वयेबलय् नं ल्हाः प्याइगुलिं ल्हातिं थ्यूथाय् तक प्याइ। प्याःथाय् थुमि पपू प्यपुनीगुलिं प्यपुनाच्वंथाय् मेपिं वयाः झन् हय्हय् काःवइ। बजां त्वनाः कुँ वयेकाः थुमित मवयेकेगु याइ।
न्हिछि लखय् च्वनाः ज्या यायेमाःगुलिं पिने गरम जूसां दुने सर्दि जुइ धकाः तुकाज्यां बजिया पलेसा गरम याइगु नसा छुचुंमरि नकेगु याइ। अय्लाः थ्वँ नं थितुंथीक त्वंकी मखु।ककःचाघाँय्
ककःचा स्वां थें ज्याःगु स्वां ह्वइगु घाँय्। दं व हलय् सिलिं लुइ। च्वकाय् लाक स्वांबुँ दइ। स्वांबुँयात हाकःचा लाःगु न्याहलं फयातइ। स्वांया सिकं च्वय् मा जाइ मखु।कुकुचा
चिचीचा धिकःपिं पति। झाःपाः दुथाय् यल्क्वं लाःथाय् बरखामासं थुमिसं बाय् दयेकातइ। मौसम सुनुभुनु (बदली) जुलकि पिहां वइ। हय्हय्च्यानाः न्याइ।केतु
वामा थें च्वंसां वा मससे दुसि थें ज्याःगु पु सइगु घाँय्। न्ह्यापाय्मागु वामा जूसां वामासिकं भचा तमा जुइ। वामासिकं भचा म्हासुइ, हःया प्वलय् चिम्सँ दइ मखु।गुलिचानाः
गुलिचा गुलिचा जुयाः वाउँसे चुल्लुसे च्वनीगु नाः। थुकिं लःया उन वाउँसे च्वंकी। ज्वनेबलय् न्या थें चुलुइ। थ्व दुथाय् घाँय् पुइबलय् थुकिं छायेयः।चतु
वाब्वय् बुयावइगु छताजि बँघाँय्। हः सिलिं दयाः ग्वलाइ। नाइसे च्वनाः पुइ अःपुइ। पुलां जुल धायेव च्वकाय् चिचीचापुक बुँ (स्वां) दयावइ। थुकी पु सइ।
चलःचा
ततःधिकःपिं पति। ग्वंग्वंचिंथाय् वाब्वय् थुमिसं बाय् दयेकी। द्यः क्यातुलकि थुपिं सक्रिय जुइ। तुकाज्यां थुमिसं न्यात धायेव फ्वतः फ्वतः वइ।तमागु घाँय्
वाब्वय् बँघाँय् व लःघाँय् बाहेक ततःमागु घाँय् नं दइ। ककःचाघाँय्, केतु, नाःवामा आदि थज्याःगु घाँय् खः। थुपिं वामा थें हे तमा जुइ। वामाया सिकं हःया उन भचा पाइ। काचाक्क स्वयेबलय् वामा थें हे च्वनी। वामाया कापीकिपी नं बुयाच्वनी। घाँय् धकाः पुइबलय् वामा नापं ल्यहेंदनी। काचाक्क खंकेफइ मखु। यानं स्वयेबलय् खने दयाच्वनी। थ्व घाँय् पुइबलय् याच्वंपिन्त वामा पू थें जुइ।त्वंचाये
वामा किलं नये। वामाया गतिइ की दायाः मा गनावनी। हःपाय् चातःबतः दाग दइ। मेगुली सरय् जुइ मलावं लिकयाः ल्हाकी।धिकय्नाः
धीचिनाः न्यनावनीगु नाः। वाब्वय् थ्व नाः दाल धायेव वामा थ्वाकः लायेगु व ब्वलनेगुली पंगः जुइ। भचाभचा दयेवं लिकया बीगु याइ।नाःवामा÷नाः
वा सइगु मा खःसां पाकय् जुइथे च्वंकाः वा हायावनीगु वामा। पी म्वायेकं अथें बुयावइ। मा बमलाः। भचा जक फय् वलधायेव हे क्वःदलाः जःखःया वामानापं ग्वतुइका बी।पुलांघाँय्
वा पीबलय् ल्हाके मफुगु घाँय्। लः म्ह्व जुयाः च्वः छच्वःचा खनेदत धायेव पुलां घाँय् याकनं ब्वलनी। हा काल धायेवं पुइ थाकुइ।बँघाँय्
वाब्वया बँय् बुयावइगु लखं त्वपूसां नाया मवनीगु चतु व मातु घाँय्। वाब्वय् लः म्ह्व जुल बाय् सुत धायेव बँघासं यक्व दुख बीगु याइ। पुइबलय् नं हानापं वयेक पुइ मफुत धायेव हाकनं च्वः जायावइ। चा छाःथाय् हा वयेके थाकुइ। लुसि हे ज्ययेक बँय् कय्कय् पुयाः पुइमाली। ल्हाःम्हुलिं थुइक तमा जुइकाः पुइबलय् अःपुइ। निन्हुप्यन्हु न्ह्यवंनिसें लः कुनाः चा नाइकाः हानापं वयेक पुइ।मातु
वामा थें च्वनाः वामाया लिसें बुयावइगु घाँय्। चिचीचामागु केतु। हःया प्वलय् चिम्सँ दइ मखु। चिमाबलय् नाइसे च्वनाः पुइ अःपुइ।लःकलः
वाब्वय् घाँय् पुइबलय् नारिइ वामां मन्ह्यंकेत न्ह्याइगु रक्षा कवच। चिचिचापुगु तिं कुचा तयाः तुसिपु बांलुइकाः विशेष कथं माःहनातःगु लवः। चिहाकःगु कुचाया जूसा न्हय्तँ ताःहाकःगुया जूसा न्यातँया याइ। चुल्यांनिसें ल्हाःफ्वः तकया हाकः याइ। चुल्या व ल्हाःफ्वः लाइथाय् चिचिहाकःगु तिं कुचा तयाः लथ्याये छिंकातइ। तँ स्वायेथाय् ह्वः भचा तह्वःगु तिं कुचा बाय् ग्वःचा लाःगु गत्ता तयातइ।
लःघाँय्
चलायमान मजुसे मुनाच्वनीगु लखय् दयावइगु घाँय्। तःनायूगु बुँइ वा पीधुंकाः लः कुनातइबलय् थीथी कथंया नाः बुयावइ। थज्याःगुली गुलिचानाः, धिकय्नाः, संगुनाः, हँय्चानाः आदि दइ।
वाब्वय् लः कुनेमाःथाय् बुँइ सिकं कुनामतःसां सुपाँय् भचा वल धायेव हे लः दयावइगु बुँइ अप्वः दयेगु याइ। थज्याःगु नाः लिकया मबिल धायेव वामा थ्वाकः लायेफइ मखु। ब्वलनिगुली नं लिच्वः लाकी।संगुनाः
सँ थें चिचीचापु जुयाः वाल्ल्ल दइगु नाः। थ्व नाः दुथाय् पलेम्वरा व हँय्चापालि घाँय् दयाच्वनी। तुकाज्यां थुपिं दक्वं पुयाः ग्वाराचिनाः चाय् ल्हाकी।हःपा दाये
वाब्वया क्वय् क्वय्या क्वहःगु हःपा लिकाये। निधाः घाँय् पुइ सिधयेकाः वा त्वइगु बखतय् वामा झ्वांग चिनावल धायेव म्हू खिनाः क्वहःगु हःपा लिकया बीगु याइ। हःपा लिकाइबलय् चफुनाः लिमकासे दायाः बँय् लाइ। ल्हाः संकेगु मिलय् मजुल धायेव हलं कियाः ल्हातिइ घाः जुइयः। लः म्ह्व यानाः हःपा दाइ मखु। २÷३ इञ्चति लः तइ। म्हू खिनाः हःपा दायाबिल धायेव फय् सञ्चालन बांलाक जुयाः वा दुधनी।हँय्चानाः
हः चिकिचाहः जुयाः वाब्वया लखय् ल्यहें पुयाच्वनीगु घाँय्। थ्व घाँय् हँय्चां नः। लः तजाः जुलकि धस्वाना वइ, चिजाः जुलकि चकना वनी। लः मन्तकि गनी, दतकि च्वः जाइ। -
तुख्वः
तु तिसी धुंकूगु तुया ख्वला । म्हुकुछिति हाकः जुइ । कले कले यानाः कसय् जुइक चिनातइ । निगू क्वलां न्ह्याये दक्वया छकले याइ । छकलेयात छख्वः धाइ । तुख्वः गंक पानाः च्याकेगु याइ । मचाबूपिन्त क्वथाय् तयाः चिकं बुकीबलय् तुख्वः च्याकाः बुकी । थुकिया राप तच्वः चिच्वः मजुसे मधूर जुइ । कुँ उसुसे पालुसे जुइ मखु । मि सीधुंकाः नं क्वथा क्वानाः लुमुसे च्वनाच्वनी । ततःधंगु पुजा यानाः मार च्याकीबलय् तुख्वतय् मार तियाः च्याकी ।
-
तुचाकथि
सियातःगु चुं स्वथनेत पूया म्हुतु ह्वयेका तयेत छ्यलीगु कथियात तुचाकथि धाइ ।
-
तुँछेँबहाः
थ्व बौद्ध विहार मखंया सिंहदुवातं न्यूरोड पिचायेकेगु झ्वलय् निखा स्वखाः छेँ ल्यंदनिबलय् जवपाखेया लुखाया चुलिंचू लाः । थ्व विहार मखंबहाःया कचा बहाः खः । उदायतय्गु बहाः कथं म्हस्यूगु थुगु विहारयात तुत्कसम विहार, तुतछँे महाविहार अथेहे बहालय् तुं दुगुलिं तुँथिछेँबहाः वा तुँछेँबहाः धयावल । थ्व विहारया पलिस्था बारे स्पष्ट सीमदुसां ने.सं.या निगू वा स्वंगूगु शताब्दीपाखे थापना याःगु अनुमान दु । भुजिंमोल लिपिं च्वयातःगु ने.सं. ५३८ या मखंबहालय् दुगु छगू ताडपत्रय् तुतछेँ महाविहार धकाः च्वयातःगु खनेदु । मल्लकालय् छम्ह मल्ल जुजुं तँुछँेबहाःया उदायनी म्ह्याय्मचायात थः पट्रानी दयेकूगु व उम्ह पट्रानीं थःगु छँेया लागाय् बौद्धविहार दयेकेत इनाप याःकथं जुजुं थ्व तुँछेँबहाः निर्माण याःगु किंवदन्ती दु ।
थ्व विहारया क्वाःपाःछेँ प्यतँ जाःया खनेदु । क्वाःपाःछेँया मूलुखाया जवंखवं सारीपुत्र वा मौद्गल्यायन व च्वसं तोरं दु । न्हापांगु तँय् पसुकाझ्याः व वयां च्वय् अक्षोभ्य बुद्ध व जवंखवं थीथी द्यःपिनिगु किपा, याकःझ्याः, कलात्मक त्वानाँसिँ दु । पसुकाझ्याः दुगु तँय् आगं दु । वया च्वसं कलात्मक विमानझ्याः दुसा प्यतँ जाः लिपाजक दयेकूगु खनेदु । मूलुखाया न्ह्यःने निम्ह ल्वहंया सिंह, क्वाःपाःद्यःकथं दनाच्वंम्ह उत्तराभिमुख भविष्य व्याकरण मुद्राय् च्वनाच्वंम्ह बुद्ध अर्थात् गन्धरी देवता दु । जवंखवं सारीपुत्र वा मौद्गल्यायन व थीथी चिचिधिकःपिं द्यःत पलिस्था यानातःगु दु ।
क्वाःपाःद्यःथाय् दुने चिग्वःगु स्वयम्भू चैत्य, च्वाम्वः, मन्दःपाः, जल न्हाय्कं, दलूचा यखानातःगु दु । पिने देपापाखे छत्रपाल, न्यागः देगः, गणेद्यः पलिस्था यानातल । थ्व क्वाःपाःद्यः छेँया मातं तलाया त्वानाँसिँइ कियातःगु उत्कीर्ण अभिलेखय् संवत् ७५४ पाखे आगंद्यः व क्वाचपाल अक्षोभ्य बुद्धया पुलांगु मूर्ति स्यनाः न्हूगु दयेकातःगु धयातल । अथेहे ने.सं.२०१० सालय् सिंया अक्षोभ्य बुद्धया क्वाःपाःद्यया मूर्ति जीर्ण जुयाः छगू महर्जन परिवारं ल्वहंया गन्धारी देवता पलिस्था याःगु खः । क्वाःपाःद्यःया न्ह्यःने न्हापा अशोक चैत्य दुगु खः लिपा उकिया पलेसा न्हूगु चिभाः दयेकाःतःगु खनेदु । थ्व बहाःया नित्यपूजालिसेंं आगमय् गुह्य पुजा, होम इत्यादि मखं बहाःया गुर्जुपिंसं याइगु खः ।
-
तुछ्याइम्ह
तुयात पति चिंकीम्ह । सालय् तु काकाः ति पिकायेत तु पँ पँ म्हुइक छ्याइ । त्वाकलय् द्यःने तयाः सिँमुगलं छकः छखे च्वतय् व छकः मेखे च्वतय् यानाः छ्याइ । कुचागु तु काकलं सालाकाइ ।
-
तुतः/सिलः
तुतः वा सिलः संस्कृत शब्द स्तोत्र, तोत्र पाखें अपभ्रंश जुयाः नेपालभाषाय् वःगु खः । थ्व निगुलिं शब्दया अर्थ छगू हे खः ।
मभिं महिताःपिं दुष्ट दैत्य संहार यानाः भक्तजनपिंत करुणा सुदृष्टि तयाः रक्षा, उद्धार याइम्ह धकाः थीथी देवदेवीया रुप, गुण, सामथ्र्य, वर्णन यानातःगु छन्दोवद्ध पद्ययात हे स्तोत्र, स्तुति धाइगु खः । थुकियात हे नेपालभाषाय् तुतः/सिलः धाइ । अप्वः थें तुतः सिलः काव्यात्मक खःसां गद्यात्मक नं दु ।
तुतः वा सिलःयात थीथी बाजं थानाः थीथी ताल व लसय् हनाः भजनकथं नं हालेगु याः । -
तुतां
तुतां नेपालभाषाया नांजाःम्ह आधुनिक बाखं च्वमि यज्ञरत्न धाख्वाःया च्वसां पिदंगु झिगूगु बाखं संग्रह ख । नेपालभाषा एकेडेमिपाखें ने.सं ११३६ य् पिदंगु थ्व बाखं सफुलिइ—तुतां, हापँ, इजलास, हाकुगु पेटी, दुर्घतना, निब्वरा जाकि, सुकाय् तक्यंम्ह म्हय्खा झंगः …. आदि यानाः झिंनिपु बाखं दुथ्यानाच्वंगु दु । थुपिं बाखं च्वमिं ११३४—११३६ दुने च्वःगु सीदु । थः जःखःया, थःत प्रभावित विषयवस्तु व थम्हं बांलाक म्हमस्यूपिं मनूतय्त पात्र दयेकाः जीवनया छगू घटना व मनूया मनोभाव ब्वयेगु हे धाख्वाःजुया बाखंया गुगु विशेषताः खः थ्व संग्रहय् नं अज्याःगु हे विशेषता विद्यमान जूगु दु । सायद च्वमियात दकलय् यःगु बाखं जुयाः हे जुइ थ्व सफुलिइ दुथ्याःगु न्हापांगु मनोवैज्ञानिक बाखं तुतांया नामं थ्व सफूया नां नं तुतां तयादीगु जुइमाः ।
-
तुतां
स्नेहना फिल्म्सपाखें ने.सं.११२८ दँय् निर्माण जूगु थुगु संकिपाया निर्माता श्यामलक्ष्मी ताम्राकार व सिरिना ताम्राकार खःसा निर्देशक रोशन नबीन ताम्राकार खः । थुकी सुलोचना मानन्धरया बाखं, कीर्ति श्यामसुन्दर जोशीया संगीत, अले छायाँकार देवआनन्द शिल्पकार खः । संकिपाय् कलाकारकथं सुशील राजोपाध्याय, मञ्जु श्रेष्ठ, सिन्तिया सेन ताम्राकार व यज्ञमान शाक्य दुथ्याः । थुकी मांअबुपिन्सं थःगु सहारा छु खः धइगु सीकेमाः धैगु सन्देश बियाच्वंगु दु ।
-
तुतिया समाः
लुसि ध्यनेगु
तुतिइ लुसि ध्यनेत ‘छलंचा’ छ्यलेगु याइ । छलंचा नयागु खुलांगूति हाकःगु ज्याभः खः । थुकियागु छखेर च्वकाय् फ¥यात चिनाः धाः दइ । मेखेर पानबुट्टा थें दु । थुगु ज्वलंया ब्या बालांगूति दइ । धाः दुपाखे लुसि ध्यंकेगु याइसा पानबुट्टा थें च्वंथाय्यागु च्वकां लुसि सफा यायेगु याइ । लुसि ध्यंके धुंकाः नच्चुसे च्वंगु अप्पाचुं भ्वाथलय् प्वःचा चिनाः लुसिइ छ्वाकाः पचिनं बुलाः लुसि प्वालाप्वाला थिकी ।
तुति सिलेगु
तुति सिलेगु, सफा यायेगु धयागु नी यायेगु लागि जक मखु, बांलाकेगु उद्देश्यं नं याइ । थुकिया निंतिं हिम्वं बुलाः सिलेगु याइ । हिम्वं तुतिइ खिति व ख्वं थानाच्वंगु दुसां च्वतुक वनी । ग्वालि तज्यानाच्वंगु दुसा क्वःअप्पां बुलाः यच्चुसे पिच्चुसे च्वंकेगु चलन दु ।
क्वःअप्पा
अगलय् अप्पा छुइबलय् क्वःगु छाःगु हाकुगु अप्पां ग्वालिइ बुलाः यच्चुसे पिच्च्ुसे च्वंकेगु मिस्तय् चलन दु ।
हिम्व
वा सुयाः वःगु जाकिया हायावःगु नचुसे च्वंगु म्व । अप्वः यानाः मिसातय् तुति यचुसे पिचुसे च्वंकेमालकि हिम्वं तुति सिलेगु याइ ।
अलः तयेगु
लुसि ध्यने धुंकाः तुति पचिनय् ह्याउँक अलः तयेगु चलन दु । अलः छगू प्रकारयागु ह्याउँगु रंग उकी लः भतिचा ल्वाकछ्यानाः सिन्का च्वकाय् कापः कुचां हिनाः उकी थुनाः तुतिइ तयेकी । नेवाः समाजय् प्यंगू अवसरय् बापाअलः तयेगु चलन दु — न्हापां इहि याइबलय्, अले बाःह्राः पिकायेबलय्, वयां लिपा इहिपा यायेबलय् व दक्वसिबय् लिपा जंक्व यायेबलय् ।