येँ, केलत्वाःया भाजु रत्न वीर सिंह व मय्जु हीरादेवीया काय्भाजु त्रिरत्न वीर सन १९४४ स बूगु खः । सोभियत संघं सन् १९७१ स भूगर्भशास्त्रय् स्नातकोत्तर यानावःम्ह थ्वय्कः खानी अन्वेषणया ज्याय् न्ह्यलुवाः खः । वय्कः विशेषतः सुर्खेत व दैलेखय् सिमेन्ट उद्योगयात ज्याख्यले दुगु स्तरया सख्वाःल्वहंया खोज यानादीम्ह खः ।
NewaGyanKosh
-
त्रिरत्न शाक्य
ने.सं.१०७१ गुंलाथ्व नवमीकुन्हु भोलाछेँ, ख्वपय् बौ आशाकाजि शाक्य व मां सप्तमाया शाक्यया क्वखं भाजु त्रिरत्न शाक्यजुया जन्म जूगु खः । वय्कः ने.सं १०९८स नसंचा पत्रिकाय् दकलय् न्हापां आखिर आकाशय् छाय् जः मदै धयागु कविता ज्वनाः नेपालभाषा साहित्य लागाय् पिलूझाःम्ह कवि खः।
आधुनिक नेपालभाषा साहित्यया गद्य कविता ख्यलय् भाजु त्रिरत्न शाक्य छम्ह अग्रज कवि जक मखु छम्ह सशक्त हस्ताक्षर नं खः । लिसें वय्कः भाषा व जातिय आन्दोलनया छम्ह न्ह्यलुवा नं खः । प्रगतिवादी धारय् कविता च्वयादीम्ह वय्कलं थःगु कविताय् शोषित पीडिततय्गु सःयात बुलन्द रुपं थ्वयेकाः वयाच्वनादीगु दु । बिराट नेपालभाषा साहित्य सम्मेलन गुथिया थांयागु रुपय् वय्कः धिसिलाक्क दनाच्वनादीम्ह वय्कः तःदँ तक तःक्वः हे नायः व सचिव जुयाः ज्या यानादीगु दु । वय्कः नेपालभाषा एकेदमीया दुजः नं खः । वय्कःया कविता सफू स्वंगु पिदने धुंकूगु दु, गुगु थुकथं दु— न्ह्योलं पाचिने मफुगु बिश्वास (नेसं.११०९), जंगबहादुरया सल (ने.सं.११३१), ई व जि (ने.सं.११४१)। शोषित, पीडित जनताया पक्षय् उमिगु हकहीतया नितिं सः तइम्ह व उमिगु शक्तिप्रति विश्वास याइम्ह, कवि त्रिरत्नं वर्तमानप्रति न्ह्याक्व हे असन्तोष प्वंकेगु याःसां वय्कः कन्हय्या भविष्यप्रति धाःसा उलि हे आशावादीम्ह कवि खः ।
-
त्रिशुलीया जात्रा
न्ह्याथाय् च्वंपिं नेवाःत जूसां उमिगुु तजिलजि व धार्मिक सांस्कृतिक, नखःचखः रीतिरिवाज, परम्परा वा चलन स्वयेगु खःसा उथेंउथें खनेदु ।
विदुर, बट्टार, त्रिशूली, बेत्रावती व नुवाकोटया अप्वः धयाथें नेवाःत स्वनिगःया थीथी थासं थीथी हुनिं बसाइँ सरे जुयाः वनाच्वंपिं खः । स्वनिगःया परम्परागत जात्रा न्ह्याकाच्वंपिं नं विशेष रुपं नेवाः समुदाय हे खः । नुवाकोट दरबार लागा, त्रिशूली, बट्टार, देवीघाट व बेत्रावती लागाय् नेवाःत आपालं दु । थनया नेवाःतय्सं दछिया दुने स्वनिगलय् थें थीथी महिनाय् वइगु नखःचखः हनेगु यानावयाच्वंगु दु ।
स्वनिगलय् थें ततःधंगु रथजात्रा थ्यंक ला मदु तर अन स्थानीय लागाय् दुपिं द्यःपिनिगु विशेष दिनकथं चीधंगु खः दयेकाःसां जात्रा यानावयाच्वंगु दु । उकी मध्ये बैशाखं स्वांयाःपुन्हि, सिथिनखः, गथांमुगः, गुंला, (गुंलाया इलय् टाकटुके जात्रा, सिपाही जात्रा; सापारुया कन्हय्कुन्हु हनीगु सरकारी जात्रा, गुुगु थौंकन्हय् लोप जुइगु अवस्थाय् दु), विवाह जात्रा, रोपाईं जात्रा, किसि जात्रा, सापारु, कृष्णजन्माष्टमीकुन्हु कृष्णया जात्रा, लाखे जात्रा, भिंद्यः जात्रा, फागुनं चीर स्वाइगु इलय् गणेद्यःया जात्रा, यःसिं थनेगु, मोहनि नखः, स्वन्ति नखः, यःमरिपुन्हि, घ्यःचाकु संल्हू, सिलाचःह्रे, होलि, चैत्रया रामनवमीकुन्हु रामया जात्रा व पाहांचःह्रे आदि हनेगु याना वयाच्वंगु दु ।
त्रिशूलीइ न्हापा न्हापा बांलाक यानाच्वंगु गणेद्यःया जात्रा थौंकन्हय् आयस्ता मदुगुलिं मजुइधुुंकल ।
आः वयाः त्रिशूलीइ स्वांयाःपुन्हिया जात्रा, भिंद्यः जात्रा, कृष्णजात्रा व रामया जात्रा खः जात्रा जुयाच्वंगु दु । द्यःयात खतय् तयाः धाःबाजं व धिमे बाजं थानाः त्रिशूलीया बजाः चाःहुइकेगु यानाच्वंगु दु । अथे हे मेमेगु थासय् नं अनया ई कथं छुं छुं नखःचखः हनेगु याना वयाच्वंगु दु ।
किसि जात्रा
येँय् पुलुकिसि प्याखं हुइकी थें त्रिशूलीइ नं किसिप्याखं हुइकेगु याः । थनया किसि हाकुम्ह जुइ । किसिया म्हगः पुलु वा पंयागु दयेकातइ । कापतय् किसिया ख्वाःपाः च्वयातःगु दइ । व हे कापःया ख्वाःपाः पँथं दयेकातःगु म्ह स्वानाः किसिया रुप बियाः जात्रा याइ ।
कृष्ण जात्रा
कृष्णाष्टमीया कन्हय्कुन्हु त्रिशूलीइ कृष्ण द्यःया खःजात्रा जुइ । कृष्णाष्टमीकुन्हु न्हिच्छियंक स्थानीय भक्तजनत कृष्ण देगःया न्ह्यःने च्वनाः भजन कीर्तन यानाः अपसं च्वनी । बहनी कृष्णया मूर्तिइ भुनातःगु पिताम्बर कापःयात लिकयाः कृष्ण जन्म जूगु संकेत भाःपाः हर्षउल्लासं सकसिनं जयजयकार याइ । अले चीधंगुु खतय् तयाः कन्हय्कुन्हु कृष्णया जात्रा याइ ।
गणेद्यः जात्रा
त्रिशूली बजारया नेवाः बस्तीया मछिन्द्र त्वालय् च्वंम्ह गणेद्यःया जात्रा न्हापा न्हापा चीर स्वाइगुु अष्टमी कुन्हु चीधंगु खतय् तयाः जुइगु खः । जात्राया इलय् पाःलाःया छें द्यःखः पितहयाः बाजागाजासहित तःजिक बजाः चाःहुइकाः पाःलाःया छेँय् थ्यंकाः विसर्जन यायेगु यानाच्वंगु खः । आयस्ता मदयावंगु हुनिं थ्व जात्रां दिपाः काये धुंकल ।
टाकटुके जात्रा
टाकटुके जात्रा नुवाकोट जिल्लाया त्रिशूलीइ च्वंपिं नेवाः समुदायं हनीगु परम्परागत जात्रा खः । थुगु जात्रा हनेत इहिपा जुयाः वंपिं म्ह्याय्मस्त थःछेँय् वइ । इहिपा जुइधुंकूपिं नेवाः म्ह्याय्मस्तय्सं जवंखवं ल्हातय् सिँया चीहाकःगु कथिचा ज्वनाः ल्वाकेवं थ्व जात्रा सुरु जुइ । थुगु जात्राय् मिसा मिजं सकलें जानाः नेवाःवसः पुनाः, परम्परागत बाजं थानाः,कथि ल्वाकाः बजाः चाःहुली ।
राम जात्रा
त्रिशूलीया दक्वं समुदायं मंकाः कथं हनावयाच्वंगु जात्रा मध्ये रामया जात्रा नं छगू खः । न्हापा थुगु जात्रा त्रिशूलीइ च्वंपिं दक्वं मनूत वयाः हनीगु खः । लिपा विदुर, बेत्रावती, नुवाकोट, बट्टार आदि थासय् अलग अलग हे रामया स्थापना जुइवं थःथःःगु हे थासय् जात्रा यायेगु यानाहल । त्रिशूलीइ जुइगु जात्राया इलय् राम, सीता व लक्ष्मणया प्रतिमूर्ति खतय् तयाः धिमे, धाः बाजं थानाः, स्थानीय भजन खलःया मनूत मुनाः बजार परिक्रमा याइ ।
रोपाइँ जात्रा
गथांमुगःया हे झालय् रोपाइँ जात्रा पिकायेगु याइ । रोपाइँ जात्रा धकाः स्थानीय मनूत वा पीगु भावं बाजं लिसें बजाः परिक्रमा याइ । थुबलय् हास्यव्यंग्य कथं थीथी भेषभुषाय् मनूत पिहां वइ ।
लाखे
गथांमुगःकुन्हुनिसें त्रिशूलीइ लाखे पिहां वइगु खः । थन निम्ह लाखे पिहां वइ । लाखेप्याखं लछि तक हुइकी । कृष्णाष्टमीकुन्हु कृष्ण जन्म जुइवं लाखेयात स्याःगु भाःपाः उबलय्निसें लाखेप्याखं हुइकेगुु ज्या दिकी । लाखेप्याखनय् सकल समुदाययापिं मनूतय्सं ब्वति काइ । लाखे जुइत नेवाः समुदाय हे जुइमाः धयागु नं मदु । थौकन्हय् त्रिशूलीइ नं थीथी त्वालं लाखे पिकायेगु यानाच्वंगु दु । गथे कि बौवाचा लाखे, कोलोनी लाखे, सामरी लाखे, बट्टार लाखे, विदुर लाखे, नुवाकोट लाखे गंगटे लाखे व देवघाट लाखे ।
-
त्वाः
नेवाः वस्तीया दुने गुगु थाय् गन धैगु अःपुक ध्वदुइकेत मुक्कं छगू तःधंगु वस्तीयात त्वाःया नां बियाः लागा ब्वथलातःगु दइ । थनंनिसें थनतक थुगु त्वाः धकाः विशेष यानाः गुगुं लोकाख्यान, पुलां घटनाक्रम, द्यः विशेष, भौगोलिक संरचना, भौतिक संरचना वा उगु लागाय् च्वनाच्वंपिं जात विशेषयात सम्बोधन यानाः त्वाःया नां छुइगु यानातःगु खनेदु ।
अथे हे प्राचीन सामाजिक व्यवस्था व राज्य संरचनाया स्वरुप कथं देय् दथुइ लाय्कू अले उकिया लिक्क लिक्क लाय्कूनाप सतीपिं समुदायया त्वाः अले देय् ध्वाखापाखे श्रमिक समुदायया वस्ती जुइगुलिं त्वाःया नां नं उकथं छुइगु यानातःगु जुइ धकाः थुइकेफु ।
त्वाः त्वाःपतिकं थःथःगु सामाजिक, सांस्कृतिक अले धार्मिक ज्याखँ न्ह्याकेत बिस्कं बिस्कं व्छास दइ अथे हे छम्ह छम्ह थान गनेद्यः नं दइ । छ्वास व गनेद्यःया लिधंसाय् त्वाःया सीमाङ्कन याइगु नं पुलां चलन दु । उलि जक मखु अप्वः धैथें त्वाःया छम्ह छम्ह मू आराध्य द्यः नं दयाच्वनी ।
मनूतय् बनेज्याया निंतिं छेँक्वसं पसः चायेकेगु वा बँपसः तयाः थःके दुगु सिसाबुसा, तरकारी वा मेमेगु ज्वलं मीगु सुविधा नं त्वाःत्वालय् दयाच्वनी । -
त्वाकः
भाजु लक्ष्मण राजवंशीया नीछपु बाखं मुनातःगु सफू खः— त्वाकः । रूपक राजवंशीं ने.सं. ११३० य् पिथनादीगु खः । थुकिया द्यवः किपा प्रेममान पुंनं कियादीगु खः । प्रेमशान्ति तुलाधर व पूर्ण ताम्राकारं भूमिका च्वयादीगु दु । ईया न्हाय्कनय्, हिचःतिया मू, उलेज्या, चिकनय् बुयातःगु इताः, पासा, बुलुमि, थ्व थाय् धेमांयागु, ग्यानापुगु सुचं, म्वानाच्वनाया मू, मखुथे यायेलात, छधाः प्याखं आदि थुकिइ दुथ्याःगु बाखंत खः । ल्वचं कःम्ह मजदुर, थाःगाः मदुम्ह राजनीतिक पीडित, ल्हाः म्हुतु चूलाकेत थाकुम्ह च्वमि, ल्हाः म्हुतु चूलाकेत थाकुपिं कलाकार आदि मध्यम व निम्न मध्यम वर्गीय पात्रतय्त प्रतिनिधिमूलक पहलं बाखनय् न्ह्यब्वयातःगु दु ।
-
त्वाःछेँ क्यबबहाः (अमितकान्ति महाविहार)
थ्व बहाः बिकमाःबहाःया कचा बहाःकथं कयातःगु दु । जोरगणेशं भचा च्वय् वनाः जवपाखे गल्ली दुने थ्व त्वाःछेँ क्यबबहाः दु । थ्व बहाःयात संस्कृत भासं अमितकान्ति महाविहार धयातःगु दु । थ्व बहाः गुबलय् दयेकल धयागु छुं दसु मदुसां क्वाःपाःद्यःया तोरणय् ने.सं. १०४२ पाखे जिर्णोद्धार याःबलय्या तिथि धाःसा तयातःगु दु । बहाःया क्वाःपाःद्य पश्चिमाभिमुख अमिताभ बुद्ध खः । क्वाःपाःद्ययात स्वयम्भू चैत्यया प्रतिककथं दयेकाः उकिया क्वय् पलिस्था यानातल । तोरणय् महाअमिताभ व जवंखवं भैरव कियातःगु खनेदु । छ्यलिइ क्वाःपाःद्य दुसां च्वय्या तँय् धाःसा मनू च्वनेजिइक दयेकातल । क्वाःपाःद्यःया लुखा पिनेसं चीधिकःपिं सिंह निम्ह, मन्दःपाः स्वपाः झ्वलिं तयातःगु दु । बहालय् दथुइलाक चिभाःद्यः छग दुसा क्वाःपाःद्यः व चिभाःद्य दथुइ चिपाःगु, तःपागु मन्दःपाः, यज्ञगाः व झ्वलाक्क न्यागाः ल्वहंया पिण्डगाः नं दु ।