NewaGyanKosh

येँ, महाबू त्वालय् सन् १९३७ स बूम्ह तीर्थबहादुर सन् १९६२ स भारतया अलिगढ विश्वविद्यालयपाखें वनस्पति शास्त्रय् स्नातकोत्तर क्वचायेका दीम्ह खः । लिपा फ्रान्सया ग्रेनोवल विश्वविद्यालयपाखे विधावारिधि उपाधि कयादिल । वय्कः नेपाःया जैविक भूगोल व वनस्पतिया सम्बन्धय् विस्तृत शोध यानादीम्ह विज्ञ खः । वय्कलं हिमाली क्षेत्रया वातावरणीय स्थिति, वनस्पति व अरुण तथा वरुण उपत्यकाया स्वां–सिमाया बारे विशेष अध्ययन यानादीगु दु ।

ख्युंलँ, थाय्मदु, येँया भाजु रत्नमानया काय्भाजु तीर्थमान सन् १९४८ स बूगु खः । संयुक्तराज्य अमेरिका, मिचिगन राज्य विश्वविद्यालयपाखें स्नातकोत्तर अले सन् १९८९ स संयुक्तराज अमेरिकाया फ्लोरिडा विश्वविद्यालयपाखें विद्यावारिधि उपाधि कयादीम्ह थ्वय्कः वन्यजन्तु ब्यवस्थापन सम्बन्धय् विज्ञ खः । नेपालय् जक दइपिं घडियाल जातया गोहीया कृतिम प्रजननया ज्याय् थ्वय्कःया आपालं ल्हाः दु ।

वा पी धुंकाः वाब्वय् घाँय् पुइगु ज्यायात तुकाज्या धाइ। तुकाज्यां बँघाँय् , लःघाँय्, लखय् दाइगु नाः व वामाया लिसें थहां वयाच्वंगु तमागु घाँय् नं पुइगु याइ। घाँय् पुइबलय् हा नापं लीमफुत धायेव प्यन्हु मदुवं हानं च्वः जायावइ। हा नापं वयेकेत निन्हुप्यन्हु न्ह्यवंनिसें लः कुनाः चा नाइसे च्वंकातइ। घाँय् पुइ न्ह्यः वामां हा कायेवं पुलां घाँसं हा काये मलावं ल्ययातःथाय् घाँय् पुइ अःपुइ वाब्वय् निकःस्वकः तकं घाँय् पुइगु याइ। न्हापां पुइगुयात छधाः व लिपा पुइगुयात निधाः पुइगु धाइ। असाः जुयाः ग्वं ग्वं चिंथाय् वामा त्वंचाये यः। घाँय् पुइबलय् त्वंचाःगु लिकाइ।
वामा तमा जुलकि घाँय् पुइत जवं खवं भचाभचा घ्वानाः म्हा दयेकाः पुइगु याइ। घाँय् पुइबलय् वामां कीयः। थज्याःबलय् ल्हाती लःकलः न्ह्याइ। मा तमा जुयाः ग्वं ग्वं चिनकि म्हा खिनी। थुबलय् घाँय् पुइगुया सिकं हःपा दायेगु याइ। हःपा दाइबलय् वामा त्वःमधुइकेत प्यलांगु जाः जुइक लः तइ।
द्यः क्यातुबलय् सुथय् बहनी वामाया च्वकाय् शीत कनाच्वनी। शीत दइबलय् घाँँय् पुइमखु। शीत हायेकलकि वामा कमजोर जुयाः साः मगाः थेंं जुयावनी।
तुकाज्यां यक्व चहलपहल दइ मखु। फाँट हे भचा सुंसां दं थें जुइ। वातावरण हे भचा म्हाइपु थें जुइ। म्हाइपु तंकेत सःसःपिन्सं मे हालेगु याइ। गुलिसिनं हासिख्यालि यायेगु व बाखं आदि नं कनेगु याइ।
तुकाज्यां लखय् प्या दया च्वनेयः। प्यां न्याइगु काचाक्क वाःचायेके फइ मखु। प्यां न्यानाच्वंगु दु ला धकाः छकःपतिं स्वइ। दुसा ईभ्याः बुलाः लिकयाः वांछ्वइ। मौसम सुनुभुनु (बदली जुयाः) धायाः ख्वाउँसे च्वनी बलय् कुकुचा व चलःचां न्यानाः दुख बी। ख्यानाछ्वयेबलय् नं ल्हाः प्याइगुलिं ल्हातिं थ्यूथाय् तक प्याइ। प्याःथाय् थुमि पपू प्यपुनीगुलिं प्यपुनाच्वंथाय् मेपिं वयाः झन् हय्हय् काःवइ। बजां त्वनाः कुँ वयेकाः थुमित मवयेकेगु याइ।
न्हिछि लखय् च्वनाः ज्या यायेमाःगुलिं पिने गरम जूसां दुने सर्दि जुइ धकाः तुकाज्यां बजिया पलेसा गरम याइगु नसा छुचुंमरि नकेगु याइ। अय्लाः थ्वँ नं थितुंथीक त्वंकी मखु।

ककःचाघाँय्
ककःचा स्वां थें ज्याःगु स्वां ह्वइगु घाँय्। दं व हलय् सिलिं लुइ। च्वकाय् लाक स्वांबुँ दइ। स्वांबुँयात हाकःचा लाःगु न्याहलं फयातइ। स्वांया सिकं च्वय् मा जाइ मखु।

कुकुचा
चिचीचा धिकःपिं पति। झाःपाः दुथाय् यल्क्वं लाःथाय् बरखामासं थुमिसं बाय् दयेकातइ। मौसम सुनुभुनु (बदली) जुलकि पिहां वइ। हय्हय्च्यानाः न्याइ।

केतु
वामा थें च्वंसां वा मससे दुसि थें ज्याःगु पु सइगु घाँय्। न्ह्यापाय्मागु वामा जूसां वामासिकं भचा तमा जुइ। वामासिकं भचा म्हासुइ, हःया प्वलय् चिम्सँ दइ मखु।

गुलिचानाः
गुलिचा गुलिचा जुयाः वाउँसे चुल्लुसे च्वनीगु नाः। थुकिं लःया उन वाउँसे च्वंकी। ज्वनेबलय् न्या थें चुलुइ। थ्व दुथाय् घाँय् पुइबलय् थुकिं छायेयः।

चतु
वाब्वय् बुयावइगु छताजि बँघाँय्। हः सिलिं दयाः ग्वलाइ। नाइसे च्वनाः पुइ अःपुइ। पुलां जुल धायेव च्वकाय् चिचीचापुक बुँ (स्वां) दयावइ। थुकी पु सइ।
चलःचा
ततःधिकःपिं पति। ग्वंग्वंचिंथाय् वाब्वय् थुमिसं बाय् दयेकी। द्यः क्यातुलकि थुपिं सक्रिय जुइ। तुकाज्यां थुमिसं न्यात धायेव फ्वतः फ्वतः वइ।

तमागु घाँय्
वाब्वय् बँघाँय् व लःघाँय् बाहेक ततःमागु घाँय् नं दइ। ककःचाघाँय्, केतु, नाःवामा आदि थज्याःगु घाँय् खः। थुपिं वामा थें हे तमा जुइ। वामाया सिकं हःया उन भचा पाइ। काचाक्क स्वयेबलय् वामा थें हे च्वनी। वामाया कापीकिपी नं बुयाच्वनी। घाँय् धकाः पुइबलय् वामा नापं ल्यहेंदनी। काचाक्क खंकेफइ मखु। यानं स्वयेबलय् खने दयाच्वनी। थ्व घाँय् पुइबलय् याच्वंपिन्त वामा पू थें जुइ।

त्वंचाये
वामा किलं नये। वामाया गतिइ की दायाः मा गनावनी। हःपाय् चातःबतः दाग दइ। मेगुली सरय् जुइ मलावं लिकयाः ल्हाकी।

धिकय्नाः
धीचिनाः न्यनावनीगु नाः। वाब्वय् थ्व नाः दाल धायेव वामा थ्वाकः लायेगु व ब्वलनेगुली पंगः जुइ। भचाभचा दयेवं लिकया बीगु याइ।

नाःवामा÷नाः
वा सइगु मा खःसां पाकय् जुइथे च्वंकाः वा हायावनीगु वामा। पी म्वायेकं अथें बुयावइ। मा बमलाः। भचा जक फय् वलधायेव हे क्वःदलाः जःखःया वामानापं ग्वतुइका बी।

पुलांघाँय्
वा पीबलय् ल्हाके मफुगु घाँय्। लः म्ह्व जुयाः च्वः छच्वःचा खनेदत धायेव पुलां घाँय् याकनं ब्वलनी। हा काल धायेवं पुइ थाकुइ।

बँघाँय्
वाब्वया बँय् बुयावइगु लखं त्वपूसां नाया मवनीगु चतु व मातु घाँय्। वाब्वय् लः म्ह्व जुल बाय् सुत धायेव बँघासं यक्व दुख बीगु याइ। पुइबलय् नं हानापं वयेक पुइ मफुत धायेव हाकनं च्वः जायावइ। चा छाःथाय् हा वयेके थाकुइ। लुसि हे ज्ययेक बँय् कय्कय् पुयाः पुइमाली। ल्हाःम्हुलिं थुइक तमा जुइकाः पुइबलय् अःपुइ। निन्हुप्यन्हु न्ह्यवंनिसें लः कुनाः चा नाइकाः हानापं वयेक पुइ।

मातु
वामा थें च्वनाः वामाया लिसें बुयावइगु घाँय्। चिचीचामागु केतु। हःया प्वलय् चिम्सँ दइ मखु। चिमाबलय् नाइसे च्वनाः पुइ अःपुइ।

लःकलः
वाब्वय् घाँय् पुइबलय् नारिइ वामां मन्ह्यंकेत न्ह्याइगु रक्षा कवच। चिचिचापुगु तिं कुचा तयाः तुसिपु बांलुइकाः विशेष कथं माःहनातःगु लवः। चिहाकःगु कुचाया जूसा न्हय्तँ ताःहाकःगुया जूसा न्यातँया याइ। चुल्यांनिसें ल्हाःफ्वः तकया हाकः याइ। चुल्या व ल्हाःफ्वः लाइथाय् चिचिहाकःगु तिं कुचा तयाः लथ्याये छिंकातइ। तँ स्वायेथाय् ह्वः भचा तह्वःगु तिं कुचा बाय् ग्वःचा लाःगु गत्ता तयातइ।

लःघाँय्
चलायमान मजुसे मुनाच्वनीगु लखय् दयावइगु घाँय्। तःनायूगु बुँइ वा पीधुंकाः लः कुनातइबलय् थीथी कथंया नाः बुयावइ। थज्याःगुली गुलिचानाः, धिकय्नाः, संगुनाः, हँय्चानाः आदि दइ।
वाब्वय् लः कुनेमाःथाय् बुँइ सिकं कुनामतःसां सुपाँय् भचा वल धायेव हे लः दयावइगु बुँइ अप्वः दयेगु याइ। थज्याःगु नाः लिकया मबिल धायेव वामा थ्वाकः लायेफइ मखु। ब्वलनिगुली नं लिच्वः लाकी।

संगुनाः
सँ थें चिचीचापु जुयाः वाल्ल्ल दइगु नाः। थ्व नाः दुथाय् पलेम्वरा व हँय्चापालि घाँय् दयाच्वनी। तुकाज्यां थुपिं दक्वं पुयाः ग्वाराचिनाः चाय् ल्हाकी।

हःपा दाये
वाब्वया क्वय् क्वय्या क्वहःगु हःपा लिकाये। निधाः घाँय् पुइ सिधयेकाः वा त्वइगु बखतय् वामा झ्वांग चिनावल धायेव म्हू खिनाः क्वहःगु हःपा लिकया बीगु याइ। हःपा लिकाइबलय् चफुनाः लिमकासे दायाः बँय् लाइ। ल्हाः संकेगु मिलय् मजुल धायेव हलं कियाः ल्हातिइ घाः जुइयः। लः म्ह्व यानाः हःपा दाइ मखु। २÷३ इञ्चति लः तइ। म्हू खिनाः हःपा दायाबिल धायेव फय् सञ्चालन बांलाक जुयाः वा दुधनी।

हँय्चानाः
हः चिकिचाहः जुयाः वाब्वया लखय् ल्यहें पुयाच्वनीगु घाँय्। थ्व घाँय् हँय्चां नः। लः तजाः जुलकि धस्वाना वइ, चिजाः जुलकि चकना वनी। लः मन्तकि गनी, दतकि च्वः जाइ।