अशोकबाटिका
नुवाकोटया तिंख्यः धाःगु चकंगु थाय् स्वयां भचा च्वय् डाँडाय् छगू पुलांगु चीभाःया पुचः व उकिया अवशेष दु, गुकियात अशोकबाटिका धाइ । डाँडाया भचा चकंगु थासय् दथुइ प्यकुंलाःगु दबूचा दु । छुं तजाःगु वा तःधंगु देगः वा स्तुपया आधार थें च्वंगु उगु फःया छखे निम्ह सिंह दु । द्यःने चिकीग्वःगु चीभाःया च्वय्या ब्व जक दु । थन हे देगःथें प्यंगः थां थनाः द्यःने ग्वाखंचाय् बुद्धमूर्ति तयामतःगु स्वंगः असाधारण चीभाः दु । निखे सिथय् महांकाःद्यः व गणेद्यःया चिचीग्वःगु देगः व खड्गया देगः नं दु । थनया शिलालेख स्पष्ट मदु । इतिहासविद्तय्सं थुकियात लिच्छविकालीन बौद्धस्मारक धकाः धयातःगु दु । पुरातत्व विभागं थन उत्खनन यायेगु योजना दयेकातःगु दु ।
करुणामय देगः
त्रिशूली बजारय् लँसिथय् करुणामयया देगः दु । प्यागोडा शैलीयागु थ्व देगः येँया देगः थें हे कलात्मक खने दु । जवंखवं ल्वहंया सिंह दु, अले निखेरं गं खायातःगु दु । मूलुखा कलात्मक जू । च्वय्या तोलंया दथुइ शाक्यमुनि बुद्ध व च्वय्, जवय् खवय् बोधिसत्वपिं दु । देगःया चाकःलिं रञ्जना लिपिं ओम मणिपद्मेहुं च्वयातःगु मानें चाःहीकातःगु दुसा आः वयाः अंगलय् नं अप्पा बांलुइक सिजःपातां भुनातःगु दु । न्ह्यःनेया त्वानाःसिँइ प्यम्ह करुणामयया मूर्ति दु अले धातुया पौया प्यखेरं झ्वःलिक फय्गं खायातःगु दु । दुने च्वंम्ह चायाम्ह द्यः खुयायंकेवं न्हूम्ह धातुया द्यः स्थापना यानातःगु दु ।
द्यःया स्थापनाया सन्दर्भय् प्रचलित न्यँकँबाखं कथं थ्व द्यः येँया च्वभाःद्यः खः । सँय्तय्सं खुयाः सँदेशय् यंकेत्यंगु इलय् थन थ्यंकाः दिकूगु अले थनं संके मफुसेंलि थ्व द्यः थनसं त्वःताथकूगु अले थनयापिं मनूतय्सं खनाः द्यः स्थापना यानाः देगः दयेकूगु धयागु न्यनेदु । थ्व देगः नुवाकोटया भाजुराम भारोया काय लक्ष्मीनारायणं ने.सं ९४७ य् स्थापना याःगु धयागु शिलालेख थन दु ।
कविलास नासःद्यः
नुवाकोट जिल्लाया सदरमुकाम विदुर स्वयां २० किलोमिटर तापाक कविला डाँडाय् कविलास नासःद्यः वा महाद्यः दु । वयात कपिलेश्वर नं धाइ । थ्व स्वनिगःया नेवाःतय् अतिकं श्रद्धा तयातःम्ह द्यः खः । चौतारां ३० मिनेटति पाः गयेवं पहाडया कापिइ गुफा थज्याःथाय् नासःद्यःया अमूर्त शिला दु । थन त्रिशूल व गं इत्यादि छानातःगु दु । न्यनेदुकथं थन प्रधानमन्त्री जुद्ध समशेरं तिसा वसः सिंह व द्वहँया मूर्ति इत्यादि छानातःगुलिइ यक्व धयाथें खुया यंकेधुंकल ।
थनया न्यँकँबाखंकथं छकः ख्वपया छम्ह गुभाजुयात म्हगसय् जि थन ख्वपया फोहरय् च्वनेमखु, कविलासया डाँडाय् च्वंवने धकाः क्यन । लिपा थन कविलासय् नासःद्यः लुइकल धाइ । थन विशेष यानाः बाजं थाइपिं, म्ये हालीपिं प्याखं हुलीपिं नासः कायेत धकाः वनी । थन वनाः द्यःयाके फ्वन धाःसा अज्याःगु कलाय् पारंगत जुइ धइगु विश्वास दु ।
कृष्ण देगः
नुवाकोट त्रिशूली पुलांगु बजारया च्वय्पाखे लँसिथय् कृष्णया देगः दु । छतँ जाःगु थ्व देगःया न्ह्यःने लुखा व जवंखवं च्वंगु झ्यालय् रेलिङ तयातःगु दु । दुने न्हाय्कंया दराजय् कृष्णया मूर्ति दु । थुकिया गजुलिइ वि.सं १९१४ या अभिलेख दुगुलिं थ्व थनया पुलांगु देगः मध्ये छगः धयागु सीदु । देगःया न्ह्यःने ल्वहंया थामय् गरुडया मूर्ति दु । न्हापायाम्ह गरुड खुयायंकूगुलिं लिपा मेम्ह स्थापना यानातःगु जुल । दँय्दसं थन कृष्णाष्टमिकुन्हु व्रत च्वनेगु व कन्हय्कुन्हु जात्रा यायेगु परम्परा दयेकातःगु दु । थुकिया लागि आः कृष्णमन्दिर संरक्षण समिति नीस्वनातःगु दु ।
गणेद्यः देगः
नुवाकोट त्रिशूली बजारया लँसिथय् गणेद्यः देगः दु । देगः पुलांगु खःसां आः यक्व जीर्णोद्धार यानाः आधुनिक स्वरुपय् हयातये धुंकल । न्हापा ल्वहं जक दुथाय् आः साँघु बजारया व्यापारीत जानाः धलोटयागु आकर्षक ख्वाःपाः, लीया इलां व पताः तयातःगु दु । देगः गबलय् स्थापना याःगु धयागु सीमदुसां अनया स्थानीय तेजलक्ष्मी व मेमेपिंसं ने.सं ९५६ य् देगःया चाकःलिं अंगः दनाः ल्वहँतं सिउगु अभिलेख दु ।
चैत्य
करुणामय देगःया सिथय् ल्वहंया चीभाः स्थापना यानातःगु दु । थ्व चीभाः वि.सं १९७९ य् स्थानीय बजारया वृषबहादुर श्रेष्ठं दयेकूगु खः । वय्कलं थ्व चीभाःया दँय्दसं बुसाधं पूजा यायेत गुथि नं तयाबिउगु खः । उकियात चीभाः गुथि धाइ । थन आः तकं पुजा न्ह्यानाच्वंगु दु ।
चौघडा
नुवाकोटया चौघडा धइगु थाय्या धार्मिक व सांस्कृतिक महत्व दु । हिन्दु पुराण कथं समुद्रमन्थन जुइधुंकाः शिवं विष त्वंगु अले वयात प्यंगः घलय् तयाः भैरवं अमृत त्वंकूगु थाय् धकाः विश्वास यानातःगु दु । अथे हे थनया गणेद्यःस्थानयात गणेद्यः शिवयात लसकुस याःगु धकाः धाइ । अले नारद ऋषि निर्गुणगत जूगु थाय्यात आः नर्जामण्डप धायेगु याः । थ्व थासय्
थी थी पुरातात्विक सामाग्रीया अवशेष लूगु दु । लिपा राणाकालय् जुद्ध समशेरं थन चौघडा बगैंचा, कस्तुरी दरबार अले एकराज समशेरं गडखार बगैंचा व बङ्गला दयेकूगु धाइ । आः धाःसा थन उकिया भग्नावशेष जक ल्यंदनि ।
जालपादेवी
नुवाकोट जिल्लाया सदरमुकाम विदुर स्वयां ७ कि.मी. दक्षिणय् स्वंगू खुसि त्रिशूली, तादी व झर्रावती स्वाइगुया त्रिवेणीइ जालपादेवीया देगः दु । स्थानीय मनूतय्सं थ्व द्यःयात नुवाकोट भैरवी द्यःया तता धकाः नालातःगु दु ।
स्थानीय न्यँकँबाखंया लिधंसाय् धायेगु खःसा अनया खानीगाउँ व चौघडाया निम्ह माझीत जाः प्यनाः न्या लाःवंबलय् जालय् ल्वहं छगः क्यन । तःक्वः वांछ्वयां नं वहे ल्वहं जक क्यंगुलिं तमं उकियात बगरय् वांछ्वःबलय् उकिं हि वल । उमित चान्हय् म्हगसय् क्यंकथं व ल्वहं जालपादेवी धकाः थुइकाः अनसं स्थापना यात । थन ल्हुतिपुन्हिकुन्हु मू मेला जुइ । उकिया लिसें भैरवी खः याःबलय् तःधं एकादशी व घ्यःचाकु संल्हूबलय् नं थन मेला जुइ ।
दक्षिणकाली देगः
त्रिशूली बजारया क्वय् खुसिसिथय् ताँपुया क्वसं दक्षिणकाली देगः दु । देगः चिग्वःसां अनया हिन्दू समाजं बांलाक हनाबना तयाः थीथी जात्रा पर्वय् थन पुज्यायेगु यानाच्वंगु दु । थ्व देगः वि.सं. १९७० सालय् स्थानीय दलबहादुर अमात्यं दयेकूगु खः ।
अबलय् लिक्कसं छगू धर्मशाला नं दयेकूगु खः, लिपा व धर्मशाला जीर्ण जुइवं शेरबहादुर अमात्यं जीर्णोद्धार यात । व नं दुनावनेवं आः व धर्मशालाय् स्थानीय क्लब दयेकातःगु दु ।
दुप्चेश्वर महाद्यः देगः
नुवाकोट जिल्लाया सदरमुकाम विदुर स्वयां १५ कोस पूर्वय् राउतेबेंसी ६, सल्लेगाउँ स्वयां क्वय् पहराय् दुप्चेश्वर महाद्यःया देगः दु । वयात दुग्धेश्वर व सन्तानेश्वर नं धाइ । थ्व द्यःयात हिन्दु व बौद्ध सकसिनं थःथःगु आस्था कथं हनातःगु दु ।
न्यँकँबाखं कथं छकः थन सूर्यमति खुसिया सिथय् छम्ह तामाङया सा तन । वयात व सा छगू भीरय् दु धइगु म्हगसय् क्यन । कन्हय्कुन्हु व थासय् वनाः स्वःवंबलय् अन भीरय् छगः ल्वहँतय् सां दुरु हायेकाच्वंगु खनेवं उकियात सकसिनं द्यः भाःपियाः पुजा यायेगु सुरु यात । विशेष यानाः सन्तान मदुपिंसं थन पुज्यात धायेवं सन्तान दइ धयागु विश्वासकथं थन तातापाकंनिसें मनूत दर्शन याःवनेगु याः । थन यःमरिपुन्हिकुन्हु व सिलाचःह्रेकुन्हु विशेष मेला जुइ ।
नागपानी भगवती देगः
नुवाकोट जिल्ला विदुर नगरपालिका वडा नं ३य् कपासखोरिया धइगु थासय् नागपानी भगवतीया देगः दु । स्थानीय मनूतय् धापू कथं वि.सं. १८०१ य् नुवाकोटं बेलकोटय् हमला याःवंबलय् निम्ह मिसामस्त लूगु, उकिइ छम्ह अन हे अलप जूगु अले मेम्हसित बुइकाः यंकूगु खः । अले व बुयायंकूम्ह मनुखं लः त्वनेत दिकूगु थासय् व मिसामचा ल्वहं जुयावंगु खः । अले व लँय् अलप जूम्ह केहेँम्ह अले वयात नापलायेत दछिया छकः येँनिसें हयेमाःगु चलन दु धायेगु नं याः । पृथ्वीनारायण शाहं गोरखानिसें ज्वनावःपिं निम्ह भगवती मध्ये छम्ह थ्व अले मेम्ह हनुमानध्वाखा दरबारया कँडेलचोक भगवती खः धायेगु चलन दु ।
पञ्चकन्या माइ देगः
विदुर नगरपालिका वडा नं ८य् पञ्चकन्या माइया देगः दु । थ्व देगः विदुर स्वयाः ४ किमि तापाक धादिङ व गोरखा वनेगु लँपुइ सामरी धइगु थासय् गँुच्वकाय् लाः । पीठ थें अमूर्त ल्वहं झ्वःलिक तयातःगु द्यःयात दक्वस्यां अतिकं हनाः पुजा याः । थ्व देगःयात जुजु पृथ्वीनारायण शाहं निक्वःखुसिइ नक्वाः हमला यायेत देवी उपासना यायेकथं स्थापना याःगु धायेगु याः । थ्व थासय् मोहनि व मेमेगु ततःधंगु नखः व जात्राबलय् मेला जुइ । त्रिशूलीयापिनि इहिपा, कय्तापुजा व मेमेगु सामाजिक ज्या यायेगुया लिसें गुँभ्वय् इत्यादि ज्याझ्वः यायेत नं थ्व देगः पाय्छि जुयाच्वंगु दु ।
बटार ल्वहंहिति
विदुर नगरपालिका अन्तर्गत बटार धयागु बस्तीया दथुइ छपु ऐतिहासिक ल्वहंहिति दु । स्वनिगःया थें कलात्मक अले अथे हे परम्परागत शैलीं दयेकातःगु थ्व हिति येँ खिचापुखूयाम्ह मरिचमान काजीं थः बाज्याया नामं कीर्ति तःगु धाइ । पृथ्वीनारायण शाहं किपू त्याकेधुंकाः उगु युद्धय् किपूपाखें ल्वाःवःम्ह छम्ह काजीयात थ्व जंगलय् लः तकं त्वनेमबिसे छ्यंगू तुनाः स्याःगु धाइ । वया छय् मरिचमान काजीं थः अजायात स्याःगु थासय् वयागु नामय् थुगु हिति दयेकूगु खः । थ्व हिति दयेकेत थ्यंमथ्यं निगू किलोमिटर तापाकंनिसें परम्परागत शैलीया पाइपं लः हयाः थन हायेकूगु धाइ ।
बटारपाटी
विदुर नगरपालिका अन्तर्गत बटार धयागु बस्तीया केन्द्रय् ताःहाकःगु छगू ऐतिहासिक फल्चा वा सतः दु, गुकियात बटारपाटी धाइ । त्रिशूली जुनाः पश्चिम नेपालं स्वनिगलय् वइपिं सकसिनं थ्व पाटीइ चा च्वनेगु याइ । थ्व नं मरिचमान काजीं थः अजायात स्याःगु थासय् दयेकूगु खः । सतःया स्वखेरं अंगलय् दुर्गा, बुद्ध, लक्ष्मीनारायण व गणेद्यःया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । वय्कलं थ्व हिति व सतःया संरक्षणया ंिनंतिं गुथि नं दयेका थकूगु खः ।
बासुकीस्थान
नुवाकोट जिल्लाया सदरमुकाम विदुर स्वयाः थयंमथ्यं ९ कि.मी. दक्षिणपूर्वय् बासुकीस्थान दु । पूर्णकदया न्हय्म्ह नागयात आसन दयेकाः च्वनाच्वंगु भगवान बासुकी नारायणया थन कलात्मक प्रस्तरमूर्ति दु । लिक्कसं तमागु वंगलसिमाया कारणं थ्व देगः झन् आकर्षक खनेदु । देगःया जवपाखे सतः दयेकातःगु जीर्ण जुसेंलि खवय् न्हूगु पक्की सतः दयेकातःगु दु ।
थनयागु मूर्तिया छ्यं तछ्यानाः खुयायंकूगु खःसा वि.सं. २०५४ सालय् व छ्यं लुइवं हानं अन हे स्थापना यानातःगु दु । थ्व द्यःया मूर्ति. गबलय् दयेकूगु धइगु प्रामाणिक अभिलेख मदु । तर स्थानीय मनूतय्सं थ्व द्यः बुँइ तःलय् ल्हानाच्वंगु अले बुँज्या यानाच्वंबलय् छम्ह नागया छ्यं ध्यंगु अले हि बाःवयाः खुसि जूगु धइगु किंवदन्ती कनेगु याः ।
भिंद्यः देगः
नुवाकोटया त्रिशूलीइ पुलांगु बजारय् भिंद्यःया स्वंगः देगः दु । बजारया खिन्चेत बागबगैंचा क्वय् च्वंम्ह भिंद्यःयात ‘कथः भिंद्यः’ धाइ । थन भिंद्यःया लिक्कसं गणेद्यःया मूर्ति नं दु । वयां क्वय् दथुइ च्वंम्ह भिंद्यःयात ‘चि भिंद्यः’ धाइ । न्हापा वि.सं १९६० पाखे थन सँय्तय्सं सँदेसं चि हइबलय् भन्सार पुलेधुंकाः व्यापारीतय् द्यः भिंद्यःयात नं छपासः चि छाइगु व ठेकेदारतय्सं मुंकाः उकिया हे ध्यबां भिंद्यःया जात्रा न्यायेकेगु यानाच्वंगु खः । क्वय् च्वंम्ह भिंद्यःयात ‘दां भिंद्यः’ धाइ । व बाहेक नं थनया पीपलटार, बागटार व बगुवाय् नं नेवाःतय्सं भिंद्यः स्थापना यानाः पुजाआजा यानावयाच्वंगु दु ।
राम मन्दिर
त्रिशूली बजार पुलांगु बस्ती स्वयां क्वय् लाःगु थासय् राम मन्दिर दु । थ्व त्रिशूलीया हे दकलय् तग्वःगु हिन्दु देगः खः । त्रिशूली खुसि स्वयां च्वय् छगू खुल्लागु थासय् प्यखेरं धर्मशाला तयाः थ्व देगः दयेकातःगु दु । छतँ जाःगु देगःया न्ह्यःने स्वदुवाः लुखा दु, व मूलुखापाखे छकू बरन्डा पिकयाः भारतीय शैली दनातःगु देगः दुने राम सीता व लक्ष्मणया दुरुल्वहंया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । छतय् कःसि थें दयेकातःगु दुसा द्यःया मूर्ति दुथाय् च्वसं शिखरशैलीं थकयाः च्वय् गजू छुनातःगु दु । बौद्ध विहार स्थापना जुइधुंकाः अनया कीर्तन मण्डलया प्रेरणां खिन्चेत बगैंचाया मातहतय् लाःगु क्वय्या बगैंचाया भचा जग्गा कयाः स्थानीय मनूतय्गु श्रद्धा व ग्वाहालि कयाः थन राम मन्दिर दयेकाः वि.सं. २०१३ साल रामनवमीकुन्हु मूर्ति प्रतिस्थापन याःगु खः ।
देगः गबलय् दयेकल धइगु ऐतिहासिक प्रमाणया अभाव दु । अथेसां थनया हिन्दु नेवाः समुदायं दकलय् हनाबना तयातःगु देगः थ्व हे खः । उमि इहिपालिसें मेमेगु धार्मिक सांस्कृतिक ज्याझ्वः यायेगु थाय् नं थ्व हे खः । हरेक रामनवमीकुन्हु थन तःधंगु मेला जुइ । वि.सं. २०७२ सालया तःभुखाचं थ्व देगः दुनेवं स्थानीय जनताया सक्रियताय् जीर्णोद्धार जूगु खः ।
लक्ष्मीनारायण देगः
त्रिशूली बजारया लँसिथय् लक्ष्मीनारायणया देगः दु । ल्वहंया फलय् आः दाचिअप्पां छतँजाः यानाः देगः दनातःगु दु । लुखाया जवंखवं गणेद्यः व कुमारया मूर्ति दु । दुने ल्वहंयाम्ह लक्ष्मीनारायणया मूर्ति दु । च्वय् टायलया पौ तयातःगु दु ।
शिव देगः
त्रिशुली साँघु बजारय् लिक्क खुसिसिथय् छगः शिवया देगः दु । अप्पां दनातःगु थ्व देगःया प्यखेरं ल्वहंया तोलं सहितया लुखा दु । छखे चीधीम्ह द्वहं दु । आः जस्ताया पौ तयातःगु दु । थ्व देगः गबलय् दयेकल धयागु ऐतिहासिक अभिलेख मदुसां थन येँ, यल व ख्वपयापिं व्यापारीत वनाः च्वनेगु यायेवं, नेपाल दरबारय् पाण्डे खलःतय्गु ल्वापु जुयाच्वंबलय् छगू खलकं थन शिव देगः दयेकल, अले अन धर्मशाला व चौघडा तकं क्याम्पां घेरे यानाः गुथि तल धकाः धाइ ।
शिव देगः (चिग्वःगु)
करुणामय देगःया न्ह्यःने छगः चिकिग्वःगु शिव देगः दु । ल्वहंया पुलांगु फःया द्यःने देगः दनातःगु दु, अले न्ह्यःने पुलांगु हे ल्वहंयाम्ह द्वहं नं दु । तर आः सिमन्तिया प्लास्टर यानाः दयेकातःगु थ्व साधारण देगःया मौलिक स्वरुपया बारे जानकारी मदु ।
थ्व देगः येँय् सत्ताय् थ्यंपिं पाँडे खलकं दयेकूगु धइगु धापू दु । उमिसं देगःया नापं सतः दयेकाः दँय्दसं सिलाचःह्रे व श्रीपञ्चमीकुन्हु पुजा यायेत गुथि नं तयाबिउगु खः ।
सेराब्यासि – नुवाकोटमाडी दरबार
जुजु पृथ्वीनारायण शाहं तजाःथाय् नुवाकोट दरबार दयेकूगु खःसा चिकुलां च्वनेत क्वय् तादी खुसिया सिथय् सेराब्यासि धयागु थासय् मेगु दरबार दयेकूगु खः, उकियात माडी दरबार नं धाइ । वि.सं. १८२२य् जुजुं थ्व दरबारया उल्लेख याःगु खः । दरबारयात प्यखेरं पःखालं चाःहीकातःगु खः ।
पृथ्वीनारायण शाहं थःगु अन्तिम ई थन बिकूगु, अले नेपाल–चीन युद्धया इलय् बहादुर शाह नं अन च्वंवंगु धाइ । आः थन पःखाः, ध्वाखा, तुं, जग, देवस्थल, बन्दीखाना, कमलपोखरी, रंगबैठक इत्यादिया भग्नावशेष जक ल्यंदनि । अबलय्या क्यबयात आः नं सेराबगैंचा धायेगु यानाच्वंगु दु । अथे हे थन जुजुया भाइ भारदारतय्सं नं छेँ दयेकूगु अले व नं धमाधम भग्नावशेष जुजुंवंगु धकाः धायेगु याः । थ्व हे थासय् जुद्ध समशेरं सेरा दरबार दयेकेबिल ।
