NewaGyanKosh

अजिछाये

मचाबू ब्यंकीबलय्‌ दीदिअजिं इमू चाकु, ग्वय्‌ मलय्‌, पिपी, लवं, यला, चि, पालु, भुयूसिन्हः द्यःयात छाये । थ्व धुंकाः इमु चाकु वासःया रुपय्‌ मचाबूम्हेसित, छेँया जःपिंत नं नकेगु याइ ।

अस्थि काये

सी उइधुंकाः नौ चुइके न्ह्यः सीम्ह मनू छ्वयाः ह्यंग्वाः जुइधुंकूगु क्वँय्‌ पुजा यायेत छेँय्‌ हये । उगु अस्थियात मन्दः च्वयेगु विधिकथं पुजा याइबलय्‌ म्ह्याय्‌मस्तय्‌सं बरोबर सिली । उगु क्वँय्‌यात आगमय्‌ तयाः पुजा यानातइ । उगु हे क्वँय्‌ मत छ्वयेकः वनीगु इलय्‌ नमोबुद्धया अस्थिधातु चैत्यय्‌ तइ । झिंनिगू तीर्थया श्राद्ध याइगु इलय्‌ तिर्थपतिं दयेकीगु चैत्यया दुने पलिस्था याइ ।

आखः ब्वंके छ्वये

कय्‌ताया ज्या क्वचाय्‌काः झिंनिदँसिबें न्ह्यः गुरुयाथाय्‌ वनाः शिक्षा कायेकेगु । थुकियात व्रतादेश छ्वयेगु नं धाइ ।

आगंब्व बिये

मचाबू ब्यंकीकुन्हु ब्यंकेगु ज्या क्वचाय्‌काः दिदिअजिं हासाय्‌ तयाः बजि, गुन्द्रु, मुस्या, वः, तुकंचा, ला, क्वातिकः, आलु, भुति तयाः पिनेयापिन्त इना बीगु ।

आचाःलुये

बरे छुइगु ज्या क्वचायेकाः चीबर त्वकेधुंकाः गुरुयाके आचार्य जुल धैगु दसिकथं गुह्य दीक्षा अभिषेक कायेगु ।

आरवाः

झिंनितु का तयाः उकी न्याता रंगया कपाय्‌ तयाः थानातःगु कापः । आरवाः चिकेबलय्‌ न्याता रंगया कपाय्‌ तयातःगु निगू ब्व चिकी । आरवाःयात थाय्‌ विशेष कथं आरुवाः, आदुवाः नं धाइ ।

इनाय्‌पुजा

गणेशया पुजा । छुं नं सांस्कृतिक व धार्मिक ज्याय्‌ दकलय्‌ न्हापां गणेशया पुजापाखें न्ह्याकी । द्यःप्याखंया ख्वाःपाः लःल्हायेगु गणेद्यःया पुजा यानाः उगु हे थासय्‌ लःल्हाइ । सापारुबलय्‌ साया ख्वाःपाः लःल्हायेगु । इहिपा सिधयेकाः पकनांपुजा वनेगु आदि ।

इहि

इलय्‌ हे म्ह्याय्‌मस्तय्‌त मांबौपिंसं संकल्प यानाः बीगु इहि खः । म्ह्याय्‌मस्तय्‌त गुगुं नं इलय्‌ थःगु इच्छाकथं इहिपा याःसां जिल धयागु स्वतन्त्रता बीगु ज्या खः । इहि संस्कार बालविवाह प्रथायात न्हंकेत याःगु क्रिया खः । मिसामचायात मिजंया ल्हातय्‌ लःल्हाये न्ह्यः अबुं मिसामचायात संकल्प याइगु क्रिया खः । थ्व न्यादँनिसें न्हय्‌दँया दुने याइ । जातकथं दँया ल्याः छुं भच्चा पाःगु खनेदु । छेँय्‌ इहि यायेमाःम्ह मचा दुम्हेसिनं इहि ग्वसाः ग्वइ वा त्वालय्‌ सुं नं छगू परिवारं इहि मुंकेगु ज्या याइबलय्‌ इहि याइपिंनाप स्वानाः याकःचा व अप्वः मस्त तयाः नं इहि याइ । थःपिन्सं ग्वसाः मग्वःसे ज्याःजंक्व, द्यः पलिस्था याइगु थासय्‌ इहि यायेमाःपिं मचात घाकाः नं याइ । इहि संस्कारय्‌ न्हापां मिसामचायात लसकुस याइ । मन्दलय्‌ दुकाइ । गुरुमण्डल दंकाः पंचगब्य बी । गुरुया न्ह्यःने फ्यतुकेधुंकाः अम्बः हाम्वलं म्वःल्हुकी । क्वंचिकनं समाः याकी । इहि पतासि बी । सिन्चा छाइ । मोकी ताइ । शतभेदिका माः क्वखायेकी । इहि याःम्हेसिया ल्हातय्‌ नन्दाबलि च्वइ । उकिया द्यःने ज्यःनां लप्ते तइ । खालि ग्वाःग्वय्‌ तइ । ताय्‌, आखे, ब्या, ल्हातय्‌ तयाः ल्हाः प्वःचिकाः सःखि खिपतं ची । बौम्हं ज्वंकाः अग्नि चाःहीकाः संकल्प यानाः इहि सलापातय्‌ ब्याः त्वःतके बी । थुलि क्रिया क्वचायेव मज्यू जूसां मांअबुया छेँय्‌ च्वने ज्यूम्ह जुल (वज्राचार्य, ११२५, पृ. ४३) । ब्याः फलयात सुवर्ण कुमार, विष्णु द्यःनाप याइगु इहिपाकथं कयातःगु दु । इहि याय्‌गु छन्हु न्ह्यः इहि याइम्ह मचायात इहिजा नकेगु धकाः पाजुपिन्थाय्‌ सःताः सुकुन्दा च्याकाः द्यः पुजा यानाः लं छपाः देछानाः ख्येँसगं बीगु नं चलन दु ।

इहिपा

मिसा व मिजंया दथुइ नापं जीवन हनेत सामाजिक रुपं मिसाया ल्हाः मिजंयात बियाः मान्यता बीगु ज्या । इहिपाया न्हापां मिसायात मिजंपाखें ग्वय्‌ बी । लाखा काइगु जूसा झिन्हु झिंन्यान्हु न्ह्यः हे लाखा बीयंकी । ब्याःयाये प्यन्हुन्ह्यः थकालिनकिंनापं क्वतलय्‌ पुजाज्वलं तयाः कल्यां न्ह्याकः वनी । गुलिसियां पाजु, लुँकःमि ब्वनायनी । वंपिंसं मिसायात धौसगं बी । मिसायात तिकाः ल्यंगु पुजा धौसगं मिजंयात लित ज्वनाः ब्याः याइम्ह मिजंयात पूसिन्हः तिकाः मिसाया जातः पुलिं क्वत्ययेकाः धौसगं बी । बांलाक पुजा यानाः याइगु जूसा इहिपा जुइगु छन्हु न्ह्यः मिसा व मिजंया छेंनं पीठय्‌ पुजा यानाः छेँय्‌ वयाः धौसगं काइ । मूदिनकुन्हु मिजंयात अबुम्हं लसकुस यानाः दुकाइ । थकालि नकिं नं लःधाः दुरुधाः व अबुम्हं हाम्वः कुश हायेकाः मिसाया ल्हाः मिजंयात लःल्हानाः बी । मिसां स्वांमाः व मिजं नं सिखःमाः गच्छे अनुसार क्वखायेकी । मिजं व मिसायात जज्ञशालाय्‌ नापंतयाः ह्वंकी । मिजं नं मिसायात सिन्चा छायेकी । मिसापाखें छेँजः फुकीपिंत ग्वय्‌ कायेकी । पुतुग्वय्‌ बी । मां व अबुं ज्वलान्हाय्‌कं व सिन्हःमू लःल्हाना बी । थुगु हे दिनय्‌ पय्‌नं भ्वय्‌ नकी । भ्वय्‌ वःपिंसं क्वसः बी । पितबी धुनेव मिजंया अबुं मिसा च्वंगु दू वा गाडिइ दूफांगा फायेकी । मिसा व मिजंपाखेंया पुरोहितत गणेद्यःयाथाय्‌ च्वनाः बिचाः खँ ल्हाइ । पुरोहित मतःपिनि नं मिसाया अबु व मिजंया अबुया दथुइ गणेद्यःया थाय्‌ च्वनाः दुवाः खँ ल्हानाः मिजंया छेँय्‌ हइ ।

उपनयन

काय्‌मचायात व्रतबन्ध वा कय्‌ता बियाः गुरुकुलय्‌ शिक्षा कायेके छ्वइगु संस्कार । थुगु संस्कारय्‌ गुरुं मिजंमचायात कय्‌ता व जनै बियाः गायत्री मन्त्र न्यंकेगु याइ । प्राचीन इलय्‌ वर्णकथं ब्राम्हणयात च्यादँ, क्षेत्रीयात झिंछदँ, वैश्ययात झिंखुदँय्‌ गुरुकुलय्‌ छ्वयेगु नियम दु । गुरुकुल वनेन्ह्यः व्यावहारिक व सामाजिक शिक्षा बीत याइगु संस्कारया ज्या खः । नेवाः ब्राम्हण समाजय्‌ मिजंमचा च्यादँ दयेधुंकाः स्वलातक व्रम्हचर्य धर्मय्‌ तइ । थ्व उपनयन संस्कार दुनेया छगू संस्कार खः ।

कथुप्वाः चायेके

मचाजंक्वया कन्हय्‌कुन्हु कलशपुजा यानाः तिंभालिंचाय्‌ वा चाकुमह्रि तयाः  हँय्‌या त्वाथं मचाया म्हुतुप्वालय्‌ वाय्‌केगु । हँय्‌यात सरस्वती वा मञ्जुश्रीया वाहनया रुपय्‌ काइ । मञ्जुश्री वा सरस्वतीयात विद्याया चिंकथं काइ । गुलिसियां गणेद्यःयाथाय्‌ वनाः ग्वःजा लानाः मचायात नकेगु याइ । थथे यायेबलय्‌ मचा याकनं खँ सइगु नापं ज्ञान दइ धैगु धारणा दु ।

कय्‌तापुजा

नेवाःतय्‌ सामाजिक बिधि ब्यबहारय्‌ कय्‌तापुजा बाय्‌ कय्‌ता लःल्हाइगु पुजा यानाः नं भ्वय्‌ यायेमाःगु रीति दु । कय्‌तापुजा याइबलय्‌ मचायात दिगुद्यःयाथाय्‌ बाय्‌ थःपिनि इस्तदेव कथं हनातयाम्ह द्यःयाथाय्‌् यंकाः पुुजा यायेगु याइ । मचायात कय्‌तां चिकाः गेरुवस्त्रं पुंकाः भिक्षा बियाः चल्लाया छ्यंगू, धनुष वाण व फोंसिकथि ज्वंकाः दिगुद्यःयाथाय्‌ पिखालखुइ न्हय्‌फ्वः स्वां, न्हय्‌हः ग्वाःहः व न्हय्‌गः ग्वचय्‌ न्हुइकाः त्वःताछ्वइ ।् थुकियात सांसारिक ज्ञान दयेकेबीत देय्‌ चाःहीके छ्वयेगु कथं कयातःगु दु । अथे वंम्ह मचायात पाजुं ह्ययेकाः लित ब्वनाहइ ।

मचा १२ दँ दये न्ह्यः हे कय्‌तापुजा यायेगु याइ । कय्‌तापुजा यायेत मचाया पाजुं लुँख्वःचा वहःख्वःचां बुसँ खाके भाय्‌ यानाः आङसा चिं तइ । निनिं सँ फइ । सँ खाकेगु व लुसि थीकेगु नौ÷नौनीनं याइ । सँ खाकीम्ह्ेसित भालिंचाय्‌ वा व ला तयाः दस्तुर बीमाःगु रीति दु । बिधिपूर्वक पुजा यानाः मचायात धलं दंकेगु नं याइ । कय्‌तापुजा यायेत आरुवाः कय्‌तां

चिकाः गुलिसियां पुरेत तयाः पुजा याइ, गुलिसियां थाकुलिं लुइ धुंकूम्ह थाकुलि जूसा थाकुलियात हे पुजा याकेगु याइ । मचा कुलय्‌ दुमतिउनिम्ह जूसा थुकुन्हु हे दुतीगु नं याइ । कय्‌तापुजा भ्वय्‌ नये न्ह्यः मचायात थाकुलि यानाः धौसगं ख्येँसगं बीमाःगु परम्परा दु । न्हापां छेँया सगं बी । पाजु, निनि व ससतीपिं थःथितिपिसं नं कोतः तयाः सगं ज्वनावइ ।

सगं बीबलय्‌ मचायात वसः, मेपिं मिजं छेँजःपिन्त बेतालिं चिकाः मिसापिन्त लंपाः बीगु याइ । सगं हःगु कोतलय्‌ खुता घासाता ब्वयाः दायेकाला, तकूगु व चिकूगु पुकाला आदि तयाः भ्वय्‌ब्व छब्व तयाः

थयेकाछ्वयेगु याइ । दिगुद्यःयाथाय्‌ पुजा यानाः कय्‌तापुजा याइपिनि दुगुचा बाहाँ (भोग) बीगु याइ । खाखेँय्‌ व खाया ला छ्यलाबुला याइमखु । सगं बीत नं हँय्‌खेँय्‌ छ््यली । मेमेपिं द्यःपिन्थाय्‌ याइपिनि खाखेँय्‌ व खाया ला नं चलय्‌ याइ ।कय्‌तापुजा भ्वय्‌बलय्‌ थःथितिपिं लिसें पासाभाई इष्टमित्रपिंं नापं थ्याकाः भ्वय्‌ याइपिं ंनं दु, थःथिति व जहान परिवारपिं जक च्वनाः याइपिं नं दु । इष्टमित्र पासाभाइपिसं मचायात थःथःपिनि गच्छे अनुसार उपहार बीगु याइ ।

आरुवाः कय्‌ता

कय्‌तापुजाबलय्‌ मचायात चिकीगु कय्‌ता । कचिकां जालि थें यानाः थानातःगु बिशेष कथंया कापतं दयेकातइ । बालाचा चिनी । कुछि कुत्याति हाकः जुइ ।

उपहार

लःल्हानाबीगु देछा । जंक्व व कय्‌तापुजा भ्वय्‌बलय्‌ जंक्व व कय्‌तापुजा याःपिन्त भ्वय्‌ वःपिसं देछा बीगु याइ । देछा थ्व हे बीमाः धयागु मदु । ल्वयेक न्ह्यागु बिउसां जिउ ।

गेरुवस्त्र

म्हासुगु धोति । कय्‌तापुजा याइबलय्‌ मचायात आरुवाः कय्‌तां चिके धुंकाः भिक्षा बियाः त्वःता छ्वइबलय्‌ पुंकीगु वस्त्र । म्हासु उनया जुइ । जव ल्हाः पिकायेकाः पुंकी ।

दिगुद्यः

कुलया इस्तदेव कथं हनातःम्ह द्यः । थुम्ह हे द्यः जुइमाः धयागु मदु । न्ह्याम्ह नं जुइफु । ख्यलय्‌ स्थापना यानातइ । कुलया पुजा याये मालीबलय्‌ थन हे यायेगु याइ ।

दुतीगु

कुलय्‌ थ्याकेत याइगु बिधि । दुमतिकं कूलय्‌ थ्याइमखु । न्हूम्ह भमचा व नःलिम्ह मचायात दुतीगु याइ । दुतीबलय्‌ दिगुद्यःयाथाय्‌या पिखालखुइ तयाः सिँफं लुनाः लसकुस यानाः यंकी ।

धलं दंके

विधिपूर्वक पुजा याके । छगू कथं द्यःपिन्त साक्षी तये । कय्‌तापुजा याइम्ह मचायात कय्‌तापुजा याये न्ह्यः थीथी कथंया द्यःपिन्त पुजा याकाः धलं दंकेबी ।

धौसगं

ख्येँसगं बीन्ह्यः बीगु सगं । ग्वःधौ ज्वनाः क्वतलं पुजा यानाः धौसिन्हः तिकी । मिजंत जूसा जव व मिसात जूसा खवगु न्यतालय्‌ तिकेगु याइ ।

फोंसिकथि

कय्‌तापुजां कय्‌तापुजा याःम्ह मचायातज्वंकीगु फोंसिमाया सिँकथि । थ्व कथि निकुति हाकः जुइ । थुकी चल्लाया छ्यंगू व नसा म्हिचा खायाः पाछायेकी ।

बुसँ खाके

बुसेंनिसें पाचुक मखाःनिगु सँ खाके । थज्याःगु सँ कय्‌तापुजां मचाया पाजुं खाकेगु याइ । पाजुं सँ मखाकूतले सँ खाइबलय्‌ ख्वःचां थीकी मखु ।

बेतालि

सगं बीबलय्‌ छ्यंनय्‌ हिंकीगु कापः । कय्‌तापुजां धौसगं बीबलय्‌ मिजंपिन्त कापतं छ्यनय्‌ हिनाः बेतालिं चिकी । सगं बी क्वमचाःतले चिनातयेगु याइ ।

लुँख्वःचा वहःख्वःचा

कय्‌तापुजां पाजुं भिंचित सँ खाकीगु ख्वःचा । ख्वःचा बांलूगु म्हासुगु व तुयूगु सालुगु पाता । आङसा चिं तयाः निगुलिं ख्वःचां पालंपाः प्यखेरं सँ खाके भाय्‌ याइ ।

लित ब्वनाहये

हानं छेँय्‌ दुत हये । गेरु वस्त्रं पुनाः वंम्ह मचायात पाजुं नापलाकाः लित ब्वनाहइ । थुबलय्‌ तपुलिं पुइकाः तु छपु ज्वंकाः ध्यबा बियाः ह्ययेका हइ धयागु मान्यता दु ।

सँ फये

कय्‌तापुजां सँ खाकीबलय्‌ बँय्‌ मलाके । निनिं सँ बँय्‌ मलाक फइ । सँ फयेत थाय्‌भुइ लँपाःयात गाःगु न्हूगु कापः लायाः फयाः सँ जक खुसिइ चुइकाछ्वइ ।

कलः वाये

छेँया मू संस्कारया ज्याय्‌ थकालि न्वकुपिं च्वनाः नःगु चिप वा ल्हाःस्यूगु बाता धुमांगारीयाथाय्‌ प्वंके । थुकियात चिप वायेगु नं धाइ ।

कल्यां न्ह्याके

ग्वय्‌ बीधुंकाः इहिपा मजूनिगु ईयादुने मिजंपाखें पाजुयात छ्वयाः समाःज्वलंया रुपय्‌ मिसायात ल्हातय्‌ न्ह्यायेगु तिसा छ्वयेगु । वज्राचार्यतय्‌ भम्चा काःवनेगु प्यन्हुन्ह्यः शाक्ययात ब्वनावनी । शाक्यतय्‌ न्ह्याकेत पाजु ब्वनायनी ।

कल्याकु

शाक्य व वज्राचार्यतय्‌ इहिपा यायेगु प्यन्हुन्ह्यः कल्यानाप कोतः, मरिकसि, दुरुदाइ, दुरुकोरिंचा कुमि व लमियात बियाः मिसाया छेँय्‌ छ्वइगु कु ।

खुला

मनू मदयाः खुला दयेकाः याइगु पिण्ड । गुलिसियां चचा हालाः जाया पिण्ड थयाः जाभ्वय्‌ नइ । गुलिसियां चुं जाकि बजि खाजा केरा तयाः पिण्ड न्हायाः पिण्ड दयेकाः पुजा यानाः भ्वय्‌ नइ ।

ग्वय्‌ बिये

मिसा व मिजंया इहिपाया ज्या पक्का यायेत मिजंपाखें मिसाया छेँय्‌ लमिं झिगः ग्वय्‌, लं व धौसगं यंकीगु ज्याझ्वः ।

ग्वय्‌ साये

इहिपाय्‌ मिसायात पितबीन्ह्यः मिसायाके गुरुजु, मांबौ फुकीपिन्सं ग्वय्‌ लःल्हानाः कायेगु । मिसायात बियाछ्वय्‌धुंकाः मिजंया छेँय्‌ नं मिसायाके मिजंया फुकीतय्‌सं ग्वय्‌ लःल्हानाः कायेगु ।

ग्वय्‌दां तये

बरे छुइ प्यन्हुन्ह्यः थःगु विहारया दिगीया क्वाःपाःद्यःयाथाय्‌, गुरु, उपाध्याय व न्याम्ह थकालिपिन्त चाया सलिखय्‌ जाकि, ग्वय्‌ व ध्यबा तयाः किसली द्यःयात छायेगु । क्वाःपाःद्यःयात पुजा तयाः पुजा यानाः ग्वःगु ग्वय्‌ झिगः, ग्वाः निपाः तइ ।

ग्वय्‌पलाः छिके

संस्कारया ज्याय्‌ लवं, दाफस्वां, ग्वाः, ग्वय्‌, ध्यबा न्याता वस्तुयात बेवास्ता यानाः न्ह्याःवनेगु भावकथं खराउ लाकां न्ह्याकाः न्हय्‌पलाः छिकेगु संस्कारया ज्या ।

घ्यःकस्ति नके

मचा जन्म जुइधुंकाः मचाया शारीरिक विकासनाप माःगु तत्व नकेजिल धैगु निर्देशकथं मचायात वंगलसिया हलय्‌ तयाः घ्यःकस्ति व साखः फ्ययेके । थुगु संस्कार याइबलय्‌ बोधिसत्वपिनिगु प्रतिमा, पौभाः तयाः कलशार्चन पुजा याइ । थौंकन्हय्‌ थुगु संस्कार नं मचायात जा नकेगु संस्कारय्‌ याइ ।

चीबर क्वत्ययेके

शाक्य व वज्राचार्यया मिजंमचा बरे छुइबलय्‌ फिकीगु भिक्षुया चीबर प्यन्हु दुकुन्हु विधि पूवंकाः त्वःतकेगु ज्या । थुकियात जनमानसय्‌ च्यःकुति नं धाइ ।

छ्वय्‌लाभू

ततःधंगु छुं नं पुजा वा जात्राय्‌ ब्वति काइपिं मूमू मनूतय्‌ मू दिंया छन्हुन्ह्यः झ्वःलिं च्वनाः प्यताघासा तयाः छछाः जक नइगु । पुलांगु अभिलेखय्‌ छसराभू न्ह्यथनातःगु दु ।

छ्वास

नेवाः वस्ती दुने त्वाःया पिने दुवातय्‌ सांस्कृतिक प्रयोजनकथं छेँया फोहरगु ज्या मवःगु वस्तु वाय्‌त दयेकाःतःगु थाय्‌ । मचा बुइबलय्‌ पिचा वाय्‌गुनिसें मनू सीबलय्‌ छ्वासय्‌ वायेगु ज्या थन याइ ।

छ्वासय्‌ वाये

मनू सिनाः सिथं यंकीगु ई जुइव मिसा फुकीतय्‌सं सीम्ह मनूया वसः व सीम्ह मनुखं छ्यलातःगु वस्तुयात छेँय्‌नं निसें ख्वयाः वनाः छ्वासय्‌ वायेगु ।

जातः क्वत्ययेके

कल्यां न्ह्याकाः लिहां वःगु दिंया बहनी गुरुजुपाखें मंगल वाक्य ब्वनाः मिजंया मांम्हं सगं बी न्ह्यः मिसाया जातःयात मिजंया पुलिं ल्हाके ।

जातः सिथं यने

सुं नं मनू परदेश वनाः अन हे सित धाःसा उम्ह मनूया लाश मथ्यन धाःसा गुगु इलय्‌ सुचं वःगु खः उगु हे दिनय्‌ उम्ह मनूया जातःयात धकिइ तयाः सिथं यंकेगु संस्कारकथं यंकाः थःपिनिगु दीपय्‌ यंकाः उइगु । जातः उइ धुंकाः मनूयात सिथं यंकाः यायेमाःगु फुक्क संस्कारया ज्या दछितक यायेगु ।

दकिला

मनू सिनाः दछि दयेकाः थइगु पिण्ड । थुकियात श्राद्ध नं धाइ । थाय्‌ व जात स्वयाः जाया पिण्ड थयेगु, जाकि, बजि, चुं ल्वाकछ्यानाः न्हायाः पिण्ड दयेकी । कन्हय्‌कुन्हु भिंपुजा यानाः वा सिन्हःपुजा यानाः बर्खि फुके याइ । गुलिसियां दच्छिया पिण्ड ज्या क्वचायेकाः वहे दिनय्‌ तपुलि व बर्खि वसः फुके याइ ।

दुकापिकां तिये

छ्यलिइ सीम्ह मनू ग्वतुकीगु थासय्‌ सौनं स्वस्तिक च्वकाः उकिया द्यःने सीम्ह तयाः सीम्हेसिया कायं तुयू कापतं भुंकाः गुंगू थासय्‌ मुलुं सुयाः प्वाःतीगु ज्या ।

दूब्यंके

मनू सीबलय्‌ छेँजः व फुकीतय्‌ जातकथं न्हय्‌न्हु, वा झिन्हुतक दुःखं क्यनाच्वनीगुयात लिक्कच्वंगु खुसि वा तीर्थय्‌ वनाः म्वःल्हुयाः शुद्ध यानाः बर्खि वसः पुनाः ज्वलान्हाय्‌कं स्वयाः पंचगब्य कयाः भिंकेगु ज्या ।

धौबजि नके

म्ह्याय्‌या प्वाथय्‌ दयाः मचा बुइ थे च्वनेव थःछेँ खलःपाखें थःछेँय्‌ वइगु इलय्‌ धौबजि, यःमरि छुनाः नके । लिपा वनाः मिजंया छेँय्‌ वनाः नकेगु चलन जुल ।

निक्षाभू

इहिपाया ज्याझ्वलय्‌ कायमचा जवय्‌ भौमचा खवय्‌ तयाः मिजंया मांम्हं भौयात माजुया चिप नकेगु क्रिया । थ्व क्रियायात मिसाभू नं धाइ ।

नीम्वः

घःसूया कन्हेय्‌कुन्हु सुथन्हापां छेँ छखां बँ थिलाः म्वःल्हुइ । दुखं च्वनाच्वंपिं नी जूगु ल्याखं देके वनी । गुलिसियां लोकोत्तरपिण्ड धकाः जापिण्ड थयाः जाभ्वय्‌ नइ ।

न्हय्‌न्हुमा

मनू सिनाः न्हय्‌न्हु दुकुन्हु नीसी यानाः म्ह्याय्‌मचां दक्व ज्वरजाम याकाः दक्व हासाय्‌ ब्वयाः क्वंचाय्‌ लः मनापु तइ । क्वंचाया न्ह्यःने न्हय्‌ता घासा, न्हय्‌गू ब्व जा तयाः पिखालखुइ तयाः म्ह्याय्‌मचा ख्वयाः सीम्ह मनूयात नसा नके ।

पाःछ्वये

दूब्यंकेधुंकाः घःसूया न्ह्यः म्ह्याय्‌मचा व भिनामचातय्‌सं सीगु छेँय्‌ कःसू, मुस्या, पालु, ला, भुति, वाउँचा ज्वनाः वय्‌गु । थ्व घासा गुलिसियां बुकाः गुलिसियां कचिकं वइसा गुलिसियां वय्‌म्वाः । थाय्‌ व जात कथं पाः ।

पाखाकुँ थने

सिथं यंकेन्ह्यः छेँ पाखाया कुनय्‌ तयाः मि च्याके । उगु मिपाखें सप्पा च्याकाः भाजनय्‌ तयाः दिपतक यंकी ।

पाखाजा

मनू सिनाः न्हय्‌न्हु दुकुन्हुया बहनी मनू लँय्‌ जू मदयेकाः म्ह्याय्‌मचां खःमुलिइ दथुइ जा तयाः न्हय्‌ता घासा (लाग्वः, लापी, ताःतू, खेँ, न्या) तयाः छचाःखेरं न्हय्‌गः सलिखय्‌ ह्याउँथ्वँ, अय्‌लाः, सादुरु, मेय्‌दुरु, धौ, नीलः तयाः छेँया पाखा कुनय्‌ तये ।

पाग्वय्‌

इहिपाबलय्‌ भम्चा पित बी न्ह्यः मिजंया पाजुं मिसाया पाजु व छेँजःपिन्त समृद्धिया चिंकथं क्यनीगु पतिचिंगु जवंखवं पा दुगु न्याया बान्किया ग्वय्‌ ।

पाथ्याकः वने

मचा बुयाः कन्ह्य्‌कखुन्हु थःछेँ खलःपाखें छेँया भ्वछिसित मह्रि, ख्येँ वः अय्‌ला ज्वनाः चिपं थीके । शाब्दिक अर्थकथं परिवारया सुयां दशा फायेकेत द्यःया थाय्‌ वनाः गुरु पुरोहितयात पाठ याकः वनेगु खः ।

पाहां ब्वने

मनू सिनाः दछिया दुने थःथिति, म्ह्याय्‌मस्त भिनामचात ब्याः वःपिं ल्वःचाः वःपिं फुक्कसित दकिलाकुन्हु बर्खि ब्यंकाः भ्वय्‌ सःताः नके । ख्वपय खुलाया क्रियाय्‌ सिन्हःपुजा यानाः पाहाँ सःते भ्वय्‌ नकी ।

पि ध्यने

नकतिनि बूम्ह ह्याउँमचाया पि मचाबू ब्यंकेन्ह्यः जिफ्वलय्‌ दिकाः लुँवहःया ख्वःचां चाये । पि ध्यनेत नेवाः समाजय्‌ ब्यागलं पिछिनीया व्यवस्था यानातःगु दु ।

पि वाये

मचा बुयाः ब्यंके सिमधःतले मचायाके साःपाँय्‌ त्यपुचाय्‌ दयाच्वनी । उकियात पिछिनीपाखें जिफ्वः तःलय्‌ तयाः ब्लेडं चाये धुंकाः क्वथाया पिचाय्‌ तइ । उगु पिचाय्‌ मचा बूम्हं छु छु नःगु खः उगु नं छानाः नयेमाः । ब्यंके धुनेवं उगु पिचाय्‌ पि वा साः तयाः दिदीअजिं छ्वासय्‌ वांछ्वइ ।

पिखालखु

छेँया मू लुखाया पिने च्वंगु मन्दः । छुं नं सांस्कृतिक ज्याय्‌ नेवाःतय्‌ पिखालखुइ थनाः बलिं पियाः, फँबारां छुनाः शुद्ध यानाः छेँय्‌ दुकाइ । पुजाआजाया ज्याय्‌ दकलय्‌ न्हापां पिखालखुया मन्दः पुजा याइ । पिखालखुयात छेँया सुरक्षा याइम्हकथं काइ । गुलिसिनं कुमारया रुपं पुजा याइ ।

पिचा वाये

सिथं यंकेन्ह्यः मिसाफुकीतय्‌सं छेँ छखां बँ पुनाः धू दक्व पिचाय्‌ तयाः, सीम्ह थ्यनातःगु थासय्‌ बँ पुनाः सफा यानाः सुकूसमेत छ्वासय्‌ वायेगु ।

पुतुग्वय्‌

इहिपाःबलय्‌ म्ह्याय्‌मचा पित बीन्ह्यः मां अबु व छेँ जःपिन्त म्ह्याय्‌मचां तासया कापतय्‌ दुने ग्वय्‌ छगः व ध्यबाः छगः प्वःचिनाः सुयातःगु ग्वय्‌ लःल्हायेगु ।

प्यूचां न्ह्याके

मचा बुयाः थःछेँय्‌ लहिकः वंथाय्‌ ससःअबुम्ह वा ससःअबु मदुसा भाःतं हे थः मचायात लुँया बाला न्ह्याकः वनेगु ।

बदे (रे) छुये

शाक्य व वज्राचार्य कुलय्‌ जन्म जूम्ह मिजंमचायात न्हय्‌दँनिसें झिंछदँया दुने प्यन्हुतक भिक्षु दयेकीगु ज्या । ख्वपय्‌ छन्हु जक भिक्षु यानाः क्वचायेकी । स्वयम्भुइ निकः बरे छुइ । बरे छुइ प्यन्हुन्ह्यः ग्वय्‌दां तइ । ग्वय्‌दां तयाः निन्हु दयेकाः गुरु, उपाध्याय, न्याम्ह आजु, निनि, पाजु, मां, अबु व बरे छुइपिं मस्त च्वनाः बहनी न्याता घासा तयाः छ्वय्‌लाभू याइ ।

छ्वय्‌लाभूया कन्हय्‌कुन्हु दुस्वः याइ । दुस्वःया कन्हय्‌कुन्हु बरे छूपिन्त चीवर लःल्हानाबी । थुगु दिंनिसें बुद्धया शासनय्‌ दुहां वंगु सूचंया ल्याखं येँयापिनि लाय्‌कुलिइ ग्वय्‌दां तइ । बरे छुइगु दिनय्‌ पाजुं मचायात लुँख्वःचा वःख्वचां आङसा ध्यनी । निनिं थाय्‌भुइ लं छपाः तयाः सँ फयाः उगु सँ तीर्थय्‌ चुइकी । भिक्षुया वसः पुंकी । न्हाय्‌पनय्‌ पँय्‌ति सुइकी । ल्हातय्‌ तो न्ह्याकी । गःपतय्‌ सुता क्वखायेकाः गुलुपाः सिलाय्‌कू लःल्हाइ ।

साइतय्‌ लाकाः मचातय्‌त विहारया न्याम्ह थकालिं न्यागू महासागरया लःया चिंकथं कुलिचाय्‌ लः तयाः लखं लुइ । छत्रं कुइकाः देजला वनाः लाय्‌कुलिइ यनी । न्हापा लाय्‌कुलिइ बरे छूम्ह मचायात जुजुं स्वीकृति ब्यूकथं दक्षिणा बियाहइ । थःथिति फुकीपिन्सं बारां छुइ । बरे छूपिन्त प्यन्हुतक आजुपिन्थाय्‌ थःथितिपिन्थाय्‌ भिक्षा फ्वंकी । प्यन्हुया बहनी थःगु विहारय्‌ वनाः विधानकथं चीवर त्वयाः गृहस्थी च्वनी । शाक्य जूसा थुलिं बरे छुइगु ज्या क्वचाइ । वज्राचार्य जूसा प्यन्हु धुंकाः वज्राचार्यतय्‌त पंचाभिषेक बियाः आचार्य मन्त्र बी । थुगु संस्कारं भिक्षुचर्या पूवंकाः गृहस्थय्‌ च्वनाः पुजापाठ यायेगु अधिकार दुम्ह जुइ ।

बलिं पिये

पिनेपाखें ज्वनाः वःगु बांमलागु तत्वयात छेँ दुने दुमकायेत म्ह शुद्ध याये । मनू सिनाः दिपय्‌ वनाः वइगु इलय्‌ पिखालखुइ तयाः सलिखय्‌ मि तयाः इताः च्याकाः ईकापःका छ्वयेकाः कुं वयेकी । च्वकाबजि म्हय्‌ पियाः जवखवय्‌ स्वकः स्वकः ह्वली । तानातःगु सकि स्वकः स्वकः नये भाय्‌ याइ । ईँचा वा न लल्हानाः क्वय्‌ तयेधुंकाः ल्हाःसिलाः शुद्ध यायेगु ज्या । थथे बलिं पीगु ज्या इहिपाबलय्‌ न्हूम्ह भौमचा दुकायेगु इलय्‌ नं च्वकाबजि तिनाः तिँप्वाः च्याकाः ताःचां थीकाः लसकुस यानाः दुकाइ ।

बारां छुये

इहि, बाःह्राः, बरे छुइबलय्‌,  बुराबुरी जंक्व याइबलय्‌ थःथिति फुकीपिन्सं मण्डलया न्ह्यःने तयाः कुलेचाय्‌ वा ल्हातं स्वपासः सरुवा जाकि वा जाकि संस्कार याःम्हेसित लःल्हाइगु । थुगु इलय्‌ जाकि नाप लं ध्यबा तयाः बी । फँय्‌ तयाः छुइगुयात फँ बारां धाइ । फँ बारां छेँया मू नकिं नं संस्कार याःम्ह मनूयात छेँय्‌ दुकाये न्ह्यः पिखालखुइ तयाः फँय्‌ वा जायेक तयाः लःल्हाइ ।

बाःह्राः तये

मिसातय्‌ झिंनिदँ दसांनिसें हि कुहां वइगुयात व्यवस्थित वा थुइकाः बीगु लागि याइगु संस्कार खः । थुगु संस्कारयात बाधाः ब्यंके संस्कार नं धाइ । नेवाः समुदाय दुने मिसाचिंनं हि खने दये न्ह्यः हे थुगु संस्कार याइसा नेवाः बाहेकया समुदाय दुने हि खनेदइगु दिंकुन्हु हे याकःचाः कुने यंकेगु याइ । न्हापान्हापा नेवाःसमुदाय दुने नं हि खनेदइगु दिनय्‌ हे कुनेगु याःगु खनेदु । बाःह्राः च्वनीम्ह मिसामचायात क्वथाय्‌ सुचिनिचि यानाः बँ थिलाः निभाःया जः हे दुहां मवइगु क्वथाय्‌ झिंनिन्हुतक तइ । बाःह्राः तयेन्ह्यः मिसामचायात म्वःल्हुकाः, पूमजूगु वसतं पुंकाः छेँया थकालि नकिंनं धौसगं बियाः क्वथाय्‌ दुत यंकी । झिंनिन्हुतक निभाःया जः व मिजंया ख्वाः क्यनीमखु । चिभ्याः नकेगु व अमय वस्तु थीकीमखु । बाःह्राः क्वथाय्‌ बाःह्राःख्याः तइ । उगु हे थासय्‌ सलिखय्‌ जाकि, ग्वय्‌, ध्यबा छगः तइ । छुं नं नयेन्ह्यः ख्याःयात छानाः नइ । बाःह्राः पासा धकाः मिसामचा छम्ह पासा तइ । झिंनिन्हुतक मिसामचायात क्वथाय्‌ तयाः मिसातय्‌सं पालना यायेमाःगु ज्याखँ स्यनेकनेया लिसें यौनशिक्षा बीगु याइ । उगु हे क्वथाय्‌ म्वःल्हुकी । प्यन्हु वा खुन्हु दुकुन्हु मिसामचायात क्वंचिकं सायेकाः क्वलं बुइकी । बाःह्राः पिकाये कुन्हु लुसि ध्यंकाः अलः तयेकाः बांलाःगु वसतं पुंकी । प्वाकःसपः हिंकाः, अजलं उइकाः समाः यानाः गाभलं भुंकी । पिने हयाः न्हापां सूद्र्यःयात दर्शन याकी । बौम्हेसिया न्हापां ख्वाः क्यनाः मण्दलय्‌ फ्यतुकी । वयांलिपा कुमारी पुजा याकाः स्थान गणेश दर्शन याके छ्वइ । फुकीतय्‌त पासःबजि लःल्हाकाः भ्वय्‌ नकी ।

बाःह्राः पासा

बाःह्राः च्वंम्ह मिसामचायात क्वथाय्‌ म्हितेत झिंनिन्हुतक मद्दिक च्वनीम्ह ज्वलिंज्वःम्ह मिसा पासा । झिंनिन्हुया दुने मेमेपिं नं मिसा पासा च्वनेत वनी ।

बाःह्राः स्वयेगु

बाह्रा तःम्ह मचायात क्वथाय्‌ तयातःगु झिंनिन्हुया दुने निनिपाजु, थःथितिपिन्सं छुस्यामुस्या मरि, सिसाबुसा ज्वनाः नकःवयेगु ।

बाःह्राःख्याः

बाःह्राः क्वथा दुने बाःह्राः तःम्ह मिसामचाया पासाया रुपय्‌ ग्वाखंप्वालय्‌ कपाय्‌याम्ह मनू बान्किइ दयेकाः किसली तयाः स्वनातःम्ह ख्याःया चिं ।

बिचाः फये

मनू सीगु छेँय्‌ सीगुयां कन्हय्‌कुन्हु थःथिति, पासाभाइ, जःलाखःला व सिक्वताक्व मनूत छु गथे जुयाः सीगु धैगु न्यनेकने याःवयेगु । थुगु इलय्‌ छेँया पिने सुकू लायाः मि तःम्ह काय मिजंपिं छेँजः व दुःखं च्वंपिं स्याःपिं फुकीत गाभलं पुयाः झ्वःलिं दुःख शोकय्‌ च्वनाच्वनी ।

बुराबुरि जंक्व (ज्याःजंक्व)

न्ह्य्‌न्हय्‌दँ न्हय्‌ला, न्हय्‌न्हु व न्हय्‌गू पला (७७ वर्ष ७ महिना ७ दिन ७ पला) दयेकाः बुराबुरियात न्हापांगु जंक्व याइ । थुकियात भीमरथारोहण धाइ । थुकी ग्रहमण्डल दर्शन याकी । चय्‌च्यादँ, च्याला, च्यान्हु व च्यागू पला (८८ वर्ष ८ महिना ८ दिन ८ पला) दयेकाः निक्वःगु जंक्व याइ । ८० दँनिसें ८८ दँ दुने निक्वःगु जंक्व यायेज्यू धकाः न्ह्यथनातःगु दु । अष्टाशिति च वर्षाणि मासानि च दिनानि च । देवरथति विख्यातं सहस्रचन्द्रं दृश्यते ।। उकिं ८१ दँय्‌ नं निक्वःगु जंक्व याःपिं दु । ८३ दँ ४ ला दयेकाः नं याःपिं दु । थुकियात देवरथारोहण धाइ । थुकी बसुन्धरा मण्डल दर्शन याकी ।

ग्वीगुदँ, गुला, गुन्हु व गुंगू पला (९९ वर्ष ९ महिना ९ दिन ९ पला) दुकुन्हु स्वक्वःगु जंक्व याइ । नव नवति वर्षाणि मासानि च दिनानि च । महारथेति विख्याता द्वादश शतचन्द्र धृक् ।। थुकियात महारथारोहण धाइ । उकी उष्णीषविजयीमण्डल दर्शन याकी । भिंmनिसः चन्द्र दर्शन जुइ । न्हापांगु जंक्व यायेगु दक्वसियां छगू हे ई खःसां निक्वःगु व स्वक्वःगु जंक्व पाः । गुलिसियां निक्वःगु जंक्व मलमासयात ल्याः तयाः ८१ दँय्‌ याइसा गुलिसियां ल्याः मतसे ८३ दँ ४ लाय्‌ याइ ।

येँया वज्राचार्यतय्‌ ८८ दँ ८ ला, ८ दिनय्‌ यानाच्वंगु दु । थुगु इलय्‌ जन्म जूम्ह मनुखं द्वःछि चन्द्रमा खंगु ल्याखं चन्द्रमा खनेदइगु बहनी पुन्हिकुन्हु याइ । उकिं निक्वःगु जंक्वयात सहस्रचन्द्र दर्शन नं धाइ । सछि व च्यादँय्‌ न्याक्वःगु जंक्व याइ । न्याक्वःतक जंक्व याःगु खनेदु । स्वक्वःगु जंक्वय्‌ जंक्व याःम्हेसित स्वर्गया प्रतीककथं झ्यालं थकायेगु प्यक्वःगु जंक्वय्‌ हाकनं जन्म काःगु ल्याखं क्वंचाय्‌ तयाः तछ्यानाः पिकाइ ।

जंक्वय्‌ द्यःया आसनकथं रथ वा खतय्‌ तयाः देय्‌ चाःहीकी । रथ वा खः दयेकीबलय्‌ न्हापांगु जंक्वय्‌ सूर्यग्रह दशापाखें फायेकेगु व सूर्य देवताया वाहनकथं न्हय्‌म्ह सलया किपा च्वइ । निक्वःगु जंक्वया रथय्‌ चन्द्रमाया वाहनकथं न्हय्‌म्ह हँय्‌या किपा च्वइ । स्वक्वःगु जंक्वय्‌ विष्णुया वाहनकथं न्हय्‌म्ह गरुडया किपा च्वइ ।

अय्‌लिंमय्‌लिं

जंक्व यायेत कुमाःतय्‌थाय्‌ कयाहइम्ह द्यः । चीभाः बाय्‌ स्तुपया आकार जुइ । जंक्व याइपिनि निम्ह म्ह्याय्‌मस्त वनाः अय्‌लिंमय्‌लिं द्यः काःवनी । नाय्‌खिं व काहाः बाजं न्ह्यः न्ह्यः तयाः क्वतः व पुजा कलश ज्वनावनी । द्यः छीम्ह नीसी यानाः द्यां लानाच्वनेगु याइ । द्यः न्हूम्ह छिनाः बियाहइ । थ्व छीत अय्‌लिंमय्‌लिं काःवंपिसं ज्वनावंगु पुजा याये धुंकाः जक छीगु याइ । द्यः ज्वनावःपिं पिखालखु न्ह्यःने थ्यन धायेव लसकुस यानाः दुतहइ ।

जंक्वखः

जंक्व याइपिं तयाः सालीगु खः । सिँयागु दयेकी । प्यचाः घःचाः दइ । घःचाः नं सिँयागु दयेकी । घःचालय्‌ स्वथाय्‌ मिखा बां च्वइ । मुलेपतिं थ्यानाः फ्यतुइ छिं कथं थाय्‌ जुइकी । न्ह्यःनेपाखे जवं खवं सिंहया प्रतिमा तइ । च्वय्‌ छत तयाः झल्लरं छाय्‌पी । लिधनेत लिउने छिंक सिपौ धंकातइ । खिपत. चिनाः खः साले अःपुकातइ । हासाय्‌ वा व ध्यबा तयाः आसन दयेकाः फ्यतुकेगु याइ । बसा लायाः जहान परिवार दक्वसिनं खः सालेगु याइ ।

बसा लाये

बँय्‌ कापः लाये । जंक्वखः सालीबलय्‌ बँय्‌ लाकीमखु । बसा लायाः जक साली । कापः निथू स्वथू दयेकातइ । लिउनेच्वंगु तुलायंकाः न्ह्यःने लाइ ।

मत काये

ल्हाः च्वख याये । जंक्वभ्वय्‌ क्वचायेकाः कन्हय्‌कुन्हु मत कायेगु याइ । थुकियात ल्हाः च्वख यायेगु धाइ । मत काइबलय्‌ ल्हातिइ वा तयाः उकी द्यःने इताःमत तयाः भागि यानाः बँय्‌ तइ ।

बुसँखा

बुसाँनिसेंयागु सँ न्हापां खायेगु ज्या । मचाया छ्यनय्‌ च्वंगु सँ लँुवहःया ख्वःचां खानाः अम्बः हाम्वः तयाः न्याम्ह थकालिं कलश लखं म्वःल्हुइकेगु ज्या । बुसँखायात बसखा नं धाइ ।

ब्यंकेकु छ्वये

मचाबूब्यंकेकुन्हु थःछेँखलःपाखें थःम्ह्याय्‌यात माःगु वसः मचायात माःगु सामान फुक्क तयाः कुमियात तयेकेछ्वयेगु ।ं

ब्यंपाःलाः

गुथिइ नियमकथं दछियंक ज्या याय्‌त पाः बियातइ । थथे पाः बियातःगु दछि क्वचायेधुंकाः उम्ह पाःलाःयात धाइगु खँग्वः । पाः ब्यने धुंकूपिं पाःलाःत ।

ब्याः (बेल)

इहि याइबलय्‌ मदयेक मगाःगु छता सि । इहि याइबलय्‌ ब्याःयात सुवर्णकुमारया प्रतीककथं काइ ।

ब्याः वनेगु

मनू सिनाः प्यन्हुनिसें खुन्हुया दुने थःथितिपिं बजि, धौ, साखः÷चिनि, पालु ज्वनाः सीगु छेँय्‌ ब्याः वनेगु याइ ।

भम्चा खँल्हाये

इहिपाबलय्‌ भम्चा पित बीधुंकाः मिजंपाखेंया गुरुजु व मिसापाखेंया गुरुजु दुवातय्‌ च्वनाः वा गणेद्यःया न्ह्योने च्वनाः मिसा व मिजंया बारे खँल्हाये ।

मचाजंक्व

जा नकेगु संस्कारयात मचाजंक्व धाइ । मिसामचा जूसा मचा बुयाः न्याला वा न्हय्‌ला, मिजं जूसा खुला वा च्यालाया दुने मचायात संस्कार यानाः साइतय्‌ जा नकी । थुगु दिनय्‌ मचायात तिन्खाःतासया जंक्व लं फिकाः वहःया कलिं न्ह्याकी । थःछेँ खलःपाखें मचायात जुछि वसः ज्वनावइ । मचायात धौ, खेँ, न्या, अय्‌लाः सगं बी । थुगु इलय्‌ थकालिपाखें मचायात न्यापतिंचां न्याय्‌ नकी । न्यापतिनं नकूगु धैगु प्राणवायु, अपानवायु, समानवायु, उदानवायु व ब्यानवायुया चिं खः । गुलिसियां पुरोहित तयाः पुजा यानाः गुरुपारें नकी । गुलिसियां अबुं न्हापां नकेगु चलन दु । वयांलिपा छेँजः सकसिनं नकेगु चलन दु ।

मचाजंक्वयात जंक्व जक नं धाः । जंक्व जन्मकुण्डलीपाखें वःगु खः । जन्मकुण्डलीयात जातः धाइ । मचा जंक्व व बुराबुरि जंक्व निथी दु । थ्व निगू हे संस्कारय्‌ जातः पुजा यानाः ग्रहदशा फाय्‌केगु याइ । मचायात पंचगब्य बियाः कलशया लखं स्नान याकाः ग्रहपाखें रक्षा यानाः मंगल जुइमाः धैगु कामना याइ । जा नकीगु दिनकुन्हु हे घ्यःकस्ति फ्ययेकेगु, फलफूल नकेगु अले खीर वा जा नकी । न्हापा घृतमहप्राशन्न, फलप्राशन्न धकाः ब्यागलं याइगु खःसा आः अन्नप्राशन्नया ज्याय्‌ छक्वलं याइ । चायागु थलय्‌ नैंक्याः झम्सि, मिश्री तयाः नकी । फल नकेधुंकाः कँय्‌या देमाय्‌ वा ज्याभः, तिसा, कलम, मसिथल, सफू, थाज्या थायेगु ज्वलं, चा, अप्पा, वसः व ग्रहरक्षामाः तयाः मचायात मायेकाः लक्षण स्वयेगु याइ । वहे लक्षणकथं लिपा ज्या स्यनेगु याइ । ग्रहरक्षामाः क्वखायेकाः, थाय्‌भु नकी, वसतं पुंकाः, तिसां तीकाः, तपुलिं पुइकी (वज्राचार्य, ११२५ः ३०) । जा नके क्वचायेकाः निनिं द्यः पुजा याकाः पाजुं मचायात बुयाः द्यःयाथाय्‌ ब्वनायनी ।

मचाबू लहीके

मचा बुयाः लछि लत्या दयेव न्हापां थःछेँपाखें सुसाःकुसाः याकेत वनेगु । दिदिअजिं मचा ज्वनाः मचायात च्वकिं पीकाः थःगु पिखालखुंनिसें थःछेँया पिखालखुतक च्वकि ह्वलाः मचायात थःछेँया लुखा भागि याकाः दुत यने । लँय्‌ दुछि दुवातय्‌, दुवातय्‌ छ्वासय्‌ च्वकि ह्वलावनी । दिदीअजिं मचा बुयाः थःछेँतक तये यनी । दिदीअजिं ग्वाहालि याःगुकथं थःछेँखलं वसः वा काप बियाः लितछ्वयाहइ ।

मचाबू स्वःवने

मचा बुयाः लछि मदुवं मचाबू लह्यू वय्‌न्ह्यः थः छेँखलःपिन्सं बजि, ला, चुंला, वः, मह्रि तयाः ज्वरेयानाः मिजंया छेँय्‌ वयाः मचाःबूम्ह म्ह्याय्‌यात नकःवयेगु ।

मन्दः च्वये

मनू सिनावनाः स्वन्हु दुकुन्हु छेँय्‌ छगू क्वथाय्‌ क्वतलय्‌ न्याता रंग छ्यलाः दथुइ अक्षोभ्य बुद्ध च्वयाः अस्थि सिले विधिकथं कलशपुजा याये । थुकियात रजमण्डल, दुर्गती परिशोधन मण्डल धाइ । थुगु मण्डलय्‌ सिनाः स्वन्हु, न्यान्हु व न्हय्‌न्हु बिजोर दिनय्‌ पुजा यानाः म्ह्याय्‌मस्तय्‌त मन्दः उलाः क्यनी । सीम्ह मनूया पलाःख्वाँय्‌ छु दिशाय्‌ खनेदुगु खः उगु दिशापाखें सीम्ह दुहांवंगु धैगु विश्वास याइ । मन्दःया छचाःखेरं पाल्चा मत च्याकाः तइ । थथे मन्दः च्वयेगु ज्या बौद्ध परम्परा खः । दक्व जातय्‌ च्वयेम्वाः ।

मुकाबजि

सीम्ह मनूयात उयाः दिपया ज्या दक्व क्वचायेधुंकाः मि तयाः वःपिं काय्‌पिं, दिपय्‌ वंपिं फुकी व छेँजःपिंत बलिं पियाः छेँय्‌ दुकायेधुंकाः बजि पालु चि चाकु वा मह्रि तयाः नकेगु ।

मोकि

मो धैगु कपाः, कि धैगु किपा खः । भ्वँतय्‌ अष्टमंगलनापं पूर्णकलश, वज्रया किपा च्वयाः इहि मचाया कपालय्‌ कुम्हःकां चिकातःगु किपा ।

यःमह्रि क्वखायेके

इहिपा जुयाः न्हापांम्ह मचा बुइबलय्‌ मचा निदँ दइबलय्‌ निगः, प्यदँ दइबलय्‌ प्यगः व झिंनिदँया बुदिंबलय्‌ झिंनिगः यःमह्रि माः हनाः क्वखायेकी । दुने हाम्वः तयाः जाकिचुंया चैत्य बांलुइकाः यःमह्रि दयेकी । माः दयेकीबलय्‌ चिचिग्वःयानाः ल्वंचामह्रिया दथुइ तयाः क्वखायेकी ।

रक्षामाः

नवग्रहपाखें वइगु दशा फायेकेत क्वखायेकीगु माः । थुकियात ग्रहरक्षामाः नं धाइ । थुगु मालय्‌ झिता तत्व तयाः दयेका तइ । हिंगुलि, कौ, कुठ (सिँ थें जाःगु वस्तु), पलेस्वां पु, अगुरु (भच्चा पालु व खायू बुटि), म्हः, न, हथं, सिजः तइ ।

आदित्य रक्तपाषाण किचड् सोमं तथैव च ।

कूठमङ्गारकं ज्ञेय श्रीपद्मं बुधमेव च ।।

बृहस्पत्या गुरु विद्या शुक्र ज्योति सीसम्तथा ।

लोह शनिश्चरं ज्ञेय राहोश्च हठ बीजफलम् ।।

ताम्रं केतुश्च विज्ञेया जन्मतोरोप्य मेव च ।

एतैश्च ग्रह रक्षन्तु बालानां हित हेतवे ।।

लय्‌प्यं थये

मनू सिनाः लछि दयेकाः लय्‌लय्‌ पतिं तीर्थय्‌ वनाः वा छेँय्‌ पिण्ड थये । झिंनिगू तिर्थय्‌ झिंनिकः पिण्ड थयेगु । तीर्थय्‌ वनाः पिण्ड थल धाःसा फिया चैत्य व नाग दयेकी । जातकथं थाय्‌कथं पिण्ड दयेकीबलय्‌ जाकि बजि व छ्वचुं तयाः न्हायाः पिण्ड दयेकी ।

लाखा बिये

मिसायापाखें गुलि लाखा काय्‌गु खः धाइ वहे कथं इहिपा याय्‌न्ह्यः मिजंपाखें मिसायात ज्वःपस्ताः मह्रि बीगु । थ्व हे मह्रि थःथितिपिन्त ब्वनापौया रुपय्‌ चकंछि, बापा, छपा यानाः इनाबी । उगु मह्रि स्वयाः मिसाया इहिपा भ्वय्‌बलय्‌ क्वसः ज्वनाः भ्वय्‌ वइ । लाखामह्रि छपाया छधार्नी दइ । उज्वःगु झिंनिपायात छलाखा धाइ । ब्वनापौ बीगु चलन मदुगु इलय्‌ मह्रिपाखें ब्वनापौया ज्या यानाच्वंगु खःसा थौंकन्हय्‌ लाखा कायेगु चलन खनेमदु ।

लिकुपिण्ड

मनू सिनाः सिथं यकीबलय्‌ सिपँय्‌ थ्यनाःतइगु इलय्‌ वा क्यलेबलय्‌ वइगु म्व तयाः सीम्हेसिया तुति क्वय्‌ च्वनाः पुरोहितपाखें दयेकीगु पिण्ड वा श्राद्ध ।

ल्वःचाः

मनू सिनाः दूमाला च्वंपिं मिसात मुनाच्वंगु इलय्‌ निभाः बीधुंकाः थःथितिपिं पिनेनिसें थः नाता क्यंकाः ख्वयाः सीगु छेँय्‌ विचाः वये ।

ल्वःचाःबजि

मनू सीगु खुन्हु दुकुन्हु बहनी दुःखंच्वंपिं फुकीत सकलें च्वनाः म्ह्याय्‌मचां हलू मतसे प्यता घासा ज्वरे याकाः नकीगु भ्वय्‌ ।

वःलाछिब्यंके

मचा बुलकि मब्यंकूतले दुखं क्यनी । उगु इलय्‌ तःधंगु बांलाःगु ज्या यायेमज्यूगुलिं फुकीतय्‌ छुं ज्या यायेगु मपंकेत मचा बुयाः कन्हय्‌कुन्हु हे ब्यंकेगु ।

सँ प्याके

ह्वंकाः कन्हय्‌कुन्हु मिसाया थःछेँपाखें छ्वयाहःगु समाःज्वलं च्वलामू, ज्वलान्हाय्‌कं, चुसापा, भत्तुनतू कुम्वःका छ्यलाः भाःतम्हं कलाम्हेसित सँ छ्यंकाः न्यागः सपः हिंके ।

समिलु

इहिपाबलय्‌ मिसायात मिजंया छेँय्‌ छ्वया हइबलय्‌ प्यन्हु वा थःछेँ मवःतले माःगु व्यवस्था यायेत छ्वयाहःम्ह मिसा पासा ।

सरुवा जाकि

वा व जाकि ल्वाकछ्यानातःगु अन्न । संस्कार व संस्कृतिया पुजाआजाय्‌ द्यःया आसन तयेत छ्यलीगु छतजि जाकि ।

साब्वंम्हिचा

कय्‌तापुजाबलय्‌ कय्‌तापुजा याःम्ह मचायात धनुष लःल्हाइबलय्‌ उकी घाका तइगु जाकि बजि दुगु तुयूगु व म्हासुगु म्हिचा । थुगु म्हिचायात लिछिम्हिचा व न्हिछिम्हिचा नं धाइ ।

सिसापालु क्यने

मिसाया मचा बुइव थःछेँखलःयात इमू चाकु, ग्वय्‌ मलय्‌, पिपी, लवं, यला, चि, पालु, भुयूसिन्हः छम्ह मनूयात बियाः थःछेँय्‌ छ्वयेगु । थथे बियाः छ्वइबलय्‌ कायमचा जूसा चाकु छग्वारा वा छत्याः, जिफ्वः, ग्वय्‌ क्वपुइकाः छ्वइ ।

मिसामचा बूसा चाकु बाग्वः वा बात्याः ग्वय्‌ वा जिफ्वः थपुइकाः छ्वइ । थुकिं धायेम्वाःक थःछेँ खलकं काय वा म्ह्याय्‌ बूगु सीकाकाइ । थःछेँ खलःपाखें नं उलि हे तनाः छ्वयाहइ ।

सिथारपुजा

मचा जंक्व यायेन्ह्यः मचायाके ज्ञान व शिक्षा दयेमा धकाः याइगु संस्कार । न्हापां मचायात पुजा यानाः लसकुस याइ । मचायात निराञ्जन यानाः खुफा वा तयाः भुइ श्रीखण्ड च्वलाः मञ्जुश्रीया मन्त्र च्वयाः वा द्यःने तइ ।

खुइप्यप्वाः मतं वायात चाःहीकी । उगु श्रीखण्डं च्वयातःगु मन्त्रया रस मचायात त्वंकी । थ्व हे वायात सुनाः मचाया जंक्वबलय्‌ भुजा (जा) थुइ ।

सिन्चा छाये

संस्कारया ज्याय्‌ मिसातय्‌त जवंखवं फायातःगु सँया दथुइ भुयूसिन्हः च्वय्‌ थ्यंक तये । इहिपाबलय्‌ व्हंकेधुंकाः मिजंनं मिसाया छ्यनय्‌ भुयूसिन्हलं सिन्चा तयेकी । इहिपाया वंजला वनीबलय्‌ मिजं नं द्यःया न्ह्यःने च्वनाः सिन्चा छाइ । शाक्य वज्राचार्यतय्‌ देपुजा दशमीपुजा व मेमेगु पुजाय्‌ मोहनी फयाः पुजा याइगु इलय्‌ थःगु परिवारया मिसातय्‌त सिन्चा छाइ ।

सिसाबुसा नके

ग्वय्‌ बीधुंकाः इहिपा मजूनिगु ई दुने मिजंयापाखें मिसाया छेँय्‌ इलय्‌ब्यलय्‌ ऋतुकथंया फलफूल बियाः छ्वयेगु । थ्व दक्वसियां चलन मखु ।

होम्पिदने

वज्राचार्यतय्‌ बरे छुइगु व आचार्याभिषेक क्वचायेकाः पीठय्‌ वनाः बरे छूम्ह मचायात मूलाचार्य यानाः चचा हालाः याइगु होम पुजा ।

ह्वंके

मिजं व मिसाया छ्यं ल्वाकाः मिजंया ल्हातय्‌ मिसाया ल्हाः लःल्हायेगु । मिसा व मिजंया छ्यं ल्वाकीबलय्‌ थकालिं निम्हसियां छ्यंया द्यःने कलश तयाः बाताय्‌ लः हायेकी ।