NewaGyanKosh

नेपालभाषाया प्राचीन काव्य सिर्जना डा. जनकलाल वैद्यं च्वयादीगु नेपालभाषाया प्राचीन काव्य सम्बन्धी छगू ग्यसुलाःगु अनुसन्धानात्मक ग्रन्थ खः । नेपाल राजकीय प्रज्ञा प्रतिष्ठानं ने.सं ११२२ (वि.सं २०५२) य् पिकाःगु थ्व सफू डा. जनकलाल वैद्यं नेपालभाषाया प्राचीन काव्य सिर्जना विषयय् विद्यावारीधि यानादीबलय् प्रस्तुत यानादीगु शोधप्रबन्धयात सफूया रुपय् पिकयातःगु ग्रन्थ खः । थ्व सफू नेपाल राजकीय प्रज्ञा प्रतिष्ठानं पिकाय् न्ह्यः च्वमिं थ्व ग्रन्थयात टाइप लिथो यानाः पिकयादीगु खः । मुक्कं ३६३ पौ व झिंगुंगू अध्याय दुगु थ्व सफुलिइ झिंखुगूगु शदी निसें झिंगुंगूगु शदीया अन्ततक रचना जूगु नेपालभाषाया ४६१ पु (प्रकाशित २३५ व अप्रकाशित २३८) प्राचीन म्ये दुथ्यानाच्वंगु दु । थुपिं प्रत्येक छपु छपु म्येया विश्लेषण जक मखु व्याक्क म्येया सन्दर्भ प्रशंग तकं ब्वयातःगु दु । अले पुलां म्यँया वैज्ञानिक वर्गिकरण यानाः विषयवस्तुया आधारय् च्यागू विषयबस्तु गथे —भक्ति, श्रंगार, देशभक्ति, ध्याचू, उपदेश, शोक, स्तुति आदि शैलीया अधारय् वर्णनात्मक, इतिकथात्मक, सम्वादात्मक, अक्षरमाला आदि, अथेहे अभिव्यतिm कथं सहज, सरल, सुबोधता, संगीतात्मकता (लय, तालवद्ध) आदि कथं ब्वथलातःगु दु ।

अप्वः थें पुलां म्ये लाय्‌कू खलःया काव्य सिजृना जूगुलिं येँ, यल, ख्वपया लाय्‌कू खलकं पिलूपिं कवि, कवयित्री व भारदार स्रष्टापिनिगु अलग्ग परिचय नापं उमिगु काव्यया विषयवस्तु, अभिव्यक्ति, शिल्पगत पक्ष आदिया लिधंसाय् उमिगु परख यानातःगु दु । थथे थ्व सफुलिइ लाय्‌कू खलकं पिदंपिं झिंन्हय् कवि जुजुपिं, न्हय्‌म्ह कवयित्री लानिपिं व झिंनिम्ह ज्ञात कविपिनिगु विवेचना दुथ्यानाच्वंगु दु ।

अथेहे च्वमिया अध्ययन सीमादुने लाःगु (झिंखुगू शदी निसें झिंगुंगू शदीया) म्येया विवेचना यायेगु झ्वलय् अज्ञात च्वमिपिनिगु म्येयात जुजुपिनिगु शासनकाल कथं ब्वथलाः उकिया विवेचना यानातःगु दुसा थुगु समयावधिया म्येयात विषयवस्तु, शैली आदि कथं नं व्याख्या विश्लेषण यानातःगु दु । थ्व सफुलिइ नेपालभाषाया प्राचीन म्ये व म्ये च्वमिपिनिगु विवेचना विश्लेषण जक मखु अध्ययनय् दुथ्याःगु म्येया आधिकारिकताया लागि परिशिष्ठय् थ्व सफुलिइ विवेचना जूगु म्येया मूल पाठ व म्येँया श्रोत आदि नं न्ह्यब्वयातःगु दु । उकिं थ्व सफू नेपालभाषाया प्राचीन काव्यया इतिहास जक मखु नेपालभाषाया पुलांम्ये सिर्जना जुइकूगु समाज, संस्कृति व सभ्यताया इतिहास नं खः ।

नेपालभाषाया भाषा संन्हू मय्‌जु मोतिलक्ष्मी शाक्यया बाखं व प्रबन्ध विधापाखें अलग्गगु व्याकरणीय सम्बन्धी सफू खः । नेपालभाषाया भाषा संन्हू सफू वाङ्मय शताब्दीपुरुष सत्यमोहन जोशीया दच्छियंकं माने याःगु सछिदँ बुन्हिया लसताय् वय्‌क:यात हे देछानाः पिकाःगु सफू खः । कुतः पिकाकःया प्रकाशनय् ने.सं. ११४० य् पिदंगु थ्व सफुलिइ झिंनिगू अध्याय दुथ्यानाच्वंगु दु । सफूया भूमिकाय् झीगु भाषिक धनयात ल्यंकातयेगु तातुनाः थ्व सफू च्वयागु खः धकाः सफू च्वयाया उद्देश्य न्ह्यथनातःगु दु । थ्वहे उद्देश्य अनुरुप च्वमि मोतिलक्ष्मीं थ्व सफुलिइ तःम्हमछि नेपालभाषा साहित्यया विद्वानपिनिगु मन्तव्यया नापं भाषिक मौलिकता स्वरुपगु नेपालभाषाया छता निता मूल खँग्वः, खँभाय्, खँत्वाः आदि न्ह्यब्वयादीगु दु । नापं थ्व सफुलिइ नेवाः संस्कृतिया महत्वपूर्ण विशेषता अर्थात् नेवाः समाजय् म्ह्याय्‌मचाया भूमिकायात नं न्ह्यब्वयाः मिसा जाति प्रति सम्मान व गौरब देछायादीगु दु ।

नेपालभाषा नेपाःया ताहाकःगु साहित्यिक परम्परा नापं थःगु हे विविध लिपिं सम्पन्नगु भाषा खयाःनं थ्व भाषाया वैज्ञानिक ढंगं अध्ययन, विश्लेषण यायेगु ज्या आपालं लिपा तिनि जुल । सन् १८२८ स तत्कालीन नेपाःया रिजिडेन्ट जुयाः वःम्ह ब्रायन हफ्टन हजसन धैम्ह विद्वानं नेपालभाषाया अध्ययन यानाः थ्व चीन तिब्बती भाषा समूह अन्तर्गत लाःगु भाषा धकाः दकलय्‌ न्हापां वर्गिकरण याःगु खः । अनं लिपा अगष्ट कनरेडी (सन् १८९१) धैम्ह मेम्ह भाषा वैज्ञानिकं दकलय्‌ न्हापां नेपालभाषाया व्याकरणसम्बन्धी लेख प्रकाशनय्‌ हलसा भाषाशास्त्री जि.ए. ग्रियर्सनं (सन् १९०९) थःगु भारतया भाषा वैज्ञानिक सर्वेक्षण सफू Linguistic Survey Of India Vol.1 य्‌ नेपालभाषायात चीन तिब्वती भाषा अन्तर्गतया तिब्बती बर्मेली परिवारया सूची दुथ्याकेगु यात । नेपालभाषाया भाषावैज्ञानिक पारिवारिक सम्बन्धया पुष्टि रबर्ट सेफरं सन् १९५२ य्‌ ‘नेपालभाषा व चीन तिब्बती’ धैगु लेखय्‌ यानादिल । कर्क पाट्रिक (सन् १८११), डेनियल राइट (सन् १८७७) थेंज्याःपिं विद्वानपिंसं नेपालभाषाया आपालं शब्द संकलन नापं विश्लेषण यात । नेपाःया विद्वान शुक्रराज शास्त्रीं ‘नेपालभाषा व्याकरण’ (ने.सं १०४८) सफू च्वयाः नेपालभाषायात छगू स्तरीय भाषा दयेकेगु कुतः यात । नेपालभाषाया अध्ययन–अनुसन्धानया ज्याय्‌ डेनमार्कयाम्ह हाय्‌न्स जोर्गेन्सनया योगदान नं म्हो मजू । जोर्गेन्सनं अंग्रेजी भाषं A Dictionary of classical Newari, A Grammar of classical Newari (सन् १९४१) पिकयादिल । थ्व सफू नेपाःया भाषा वैज्ञानिकतय्‌गु निंतिं नमूना थें जुयाबिल । भारतीय विद्वान भि. मोडीं (सन् १९६७) वर्णविज्ञानया संरचनात्मक पद्धतिया लिधंसाय्‌ नेपालभाषाया वर्ण विश्लेषण यात ।

नेपालभाषाया भाषा अध्ययनया ख्यलय्‌ महत्वपूर्ण ज्या याःम्ह छम्ह भाषाशास्त्री अष्टिन हेल नं खः । हेलं ईश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्य, ठाकुरलाल मानन्धर, तेजरत्न कंसाकार आदि थेंज्याःपिं

भाषाविद्पिं नाप जानाः नेपालभाषाया वर्ण संरचना, वाक्यविज्ञान, कोश निर्माण आदिया ख्यलय्‌ आपालं महत्वपूर्ण ज्या यात । नेपालभाषाया भाषावैज्ञानिक अध्ययन–अनुसन्धानयया ख्यलय्‌ न्ह्यथनेबहः जुइक ज्यायाःम्ह मेम्ह विद्वान ईश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्य नं खः । वय्कलं अष्टिन हेल थेंज्याःम्ह भाषाविद्लिसे सहकार्य यानाः नेपालभाषायात रोमन आखलं लिपिवद्ध यानाः Jyapu Vocabulary (A.D 1976), A Concise Dictionary Newar -English (सन् १९९४) आदि थेंज्याःगु तःगू हे भाषावैज्ञानिक अध्ययन सम्बन्धी सफूया नापं तःपु रचना पिकयादिल । जापानया मन्टारो जे हासिमोतों नं नेपालभाषाया भाषिकातय्‌गु अध्ययन यानाः जापानं भक्तपुर भाषिकाया छगू कोश हे पिकयादिल । जर्मनीयाम्ह मय्‌जु उलरिके कोयल्भरं नेपालभाषाया वाक्य संरचनासम्बन्धी अध्ययन यानाः नेपालभाषाय्‌ दकलय्‌ न्हापां विद्यावारिधि उपाधि हासिल यानादिल । अथेहे कोयल्भरं ईश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्यनाप जानाः A Dictionary of Contemporary Newari (सन् १९९४) नांगु बृहत् कोश प्रकाशित यानादिल ।

नेपालभाषाया कोश निमार्णया ज्याय्‌ संलग्न जुयादीम्ह मेम्ह प्रमुख विद्वान् डा. कमलप्रकाश मल्ल नं खः । मल्लया प्रधान सम्पादनय्‌ A Dictionary of classical Newari (सन् २०००) नामक बृहत् कोश प्रकाशनय्‌ वःगु दु गुगु सफूयात जापानया टोयोटा फाउण्डेशनं The best book of the year या पुरस्कार प्रदान याःगु दु ।

थथे स्वतन्त्ररुपं नेपालभाषाया भाषा वैज्ञानिक अध्ययन यायेगु झ्वलय्‌ ज्या यानादीपिं मेपिं भाषाविद्पिं नं दनि । गथे – रमापतिराज शर्मा, काशीनाथ तमोट, अयोध्याप्रसाद प्रधान आदि । अथे हे विद्यावारीधी उपाधिया नितिं नेपालभाषाया विभिन्न विषययात कयाः अध्ययन अनुसन्धान यानादीपिं विद्वानपिं गथे – कमलप्रकाश मल्ल, शिशिरकुमार स्थापित, तेजरत्न कंसाकार, सुन्दरकृष्ण जोशी, क्यारोल जेनेटी, ज्योतिप्रभा तुलाधर, रुद्रलक्ष्मी श्रेष्ठ, तुयुबहादुर महर्जन, ओमकारेश्वर श्रेष्ठ आदिपिनिगु अध्ययनं नं नेपालभाषाया भाषावैज्ञानिक अध्ययनया ख्यलय्‌ तःजिगु ज्या जूगु दु ।

नेपालभाषाया मौलिक शव्दकोश भाजु पुष्परत्न सागरं च्वयादीगु नेपालभाषाया बःचाधंगु शव्द संग्रह खः । ने.सं १११८ य् पिदंगु थ्व शव्द संग्रहलय् २५०० ग्वः खँग्वः दुथ्याकातःगु दु । थुकी नेपालभाषाया प्रविष्टि, व्याकर्णिककोटी अले शव्दया अर्थ नेपाली नापं अंग्रेजी नं बियातःगु दु । थुलि बाहेक थुकी पर्यायवाची शव्द नं २०० गः दुथ्याकातःगु दु ।

थ्व नेपालभाषाया यासु धुकू सफूया सम्पादक व खँग्वः मुंम्ह भाजु इन्द्र माली खः । कुतः पिकाकःया लुखां थ्व सफू ने.सं.११३९ य् पिदंगु जुल । यासुयागु जक थ्व खँग्वः धुकू खः । थ्व सफुलिइ मुक्कं नेपालभाषायागु जक यासु मखुसे थौंकन्हय् झीगु भाषाय् दुथ्यानाच्वंगु, चलनचल्ती वयाच्वंगु यासु नं दुथ्यानाच्वंगु दु । थ्व सफुलिइ थ्यंमथ्यं ५३९० गः यासु दु ।

नेपालभाषायात एकाक्षरीय भाषा रूपय्‌ कयातःगु दु ।  श्वासया छगू झड्का अर्थात् छसासलं उच्चारण जुइगु वर्ण वा वर्ण समूह हे ‘आखः’ अर्थात् अक्षर (Syllable) खः । थ्व भाषाय्‌ प्रत्येक अक्षरया थःथःगु अर्थ दयाच्वनी गथे – ला/खा/जा/सा/ (Meat/Hen/Rice/Cow/) नेपालभाषाय्‌ २०गः स्वरवर्ण, २९गः व्यञ्जन वर्ण नापं यानाः ४९ वर्णःया Graphic/Set दु । थुकिया वर्ण देवनागरी लिपिया वर्णनाप आपालं ज्वःलाःगुलिं थुपिं हे वर्ण छ्यलाः नेपालभाषा च्वयेगु यानावःगु दु । नेपालभाषाया व्यञ्जन वर्णय्‌ दन्त्य /त/ वर्ग व मूर्धन्य/ट/ वर्गय्‌ पाःगु खनेमदु उकिं तद्भव शव्द बाहेक दन्त्य /त/ वर्ग हे छ्यलेगु जूगु दु । अथेहे ल्ह, ह्र, म्ह, न्ह चिना आखः मखुसे छगः वर्ण अर्थात् ल, र, म, न वर्णया महाप्राण कथं छ्यलेगु जूगु दु ।

नेपालभाषाया वाक्य संरचना मूलतः SOV (Subject +Object +Verb)  खः । लिंग भेद, वचन भेद मदु । भाषावैज्ञानिकतय्‌सं असर्वनामिक भाषा समूह दुने दुथ्याकातःगु नेपालभाषाया वाक्यय्‌ सर्वनामया छुं नं अंश क्रियाय्‌ प्रतिबिम्बित जुइमखु । निर्जीव वस्तु ल्याःखायेबलय्‌ वस्तुया आकार स्वरूपअनुसार संख्यानाप प्रत्यय छ्यलेगु जुइ गथे – /छपाः लप्ते/, /छपु गा/, /छफ्वःस्वां/, /छखा छेँ/ आदि । अथेहे पुनेगु (wear) क्रियाया छ्यलाय्‌ नं अंग्रेजी wear वा नेपाली भाषाय्‌ ‘लगाउने’ थें छता हे क्रिया छ्यलेगु मजुसे पुनेगु अंग स्वयाः छ्यलेगु जुइ । गथे –

दुतछ्वयेमाःगु जूसा /न्ह्यायेगु / क्रिया च्वनी । गथे – सुरुवाः न्ह्यायेगु, लाकां न्ह्यायेगु, घडी न्ह्यायेगु आदि । गःपतय्‌ जूसा /क्वखायेगु/ जुइ । गथे – सिखः क्वखायेगु, कोखा क्वखायेगु आदि । म्हय्‌ जूसा /फीगु/ जुइ । गथे – लं फीगु, स्वीटर फीगु आदि । छ्यनय्‌ जूसा /छुइगु/ जुइ । गथे  – स्वां छुइगु , लुस्वां छुइगु आदि ।

वचन

वचनया खँय्‌ निर्जिव बस्तुखय्‌ बहुवचन यायेमाल धाःसा छुं नं प्रत्यय तनेम्वाः, एक वचन व बहुवचन छगू हे जुइ । गथे – छपु कलम > आपाः कलम । तर सजिव बस्तुइ मानेवेत्तर प्राणीया लिउने /त/ प्रत्यय च्वनी । गथे  – खिचा > खिचात, लाखे > लाखेत, इमू >  इमूत आदि । तर मनुखय्‌ नं यदि थःथिति खँग्वः, सर्वनाम, तथा हनेबहपिंत /पिं/ प्रत्यय च्वनाः बहुवचन जुइ । गथे – जुजु >  जुजुपिं, भाजु् >  भाजुपिं, जि >  जिपिं, छि >  छिपिं, दाजु >  दाजुपिं, तता > ततापिं आदि । तर मनूतय्‌ दुने नं, जाति तथा पेशावाचक शव्द, चिकीधिकःपिं, हनेम्वाःपिंत /त/ प्रत्यय च्वनी । गथे – मचा > मचात, च्यः > च्यःत, सँय्‌ > सँय्‌त, जोशी > जोशीत, ज्यापु > ज्यापुत आदि ।

लिंग

लिंगया खँय्‌ पुलिंगं स्त्रीलिंगय्‌ यंकेत नं अप्वः थें यानाः शव्दया लिउने /नी/ प्रत्यय तया यंकेगु याइ । गथे – खँय्‌ > खँयनी, सापू > सापूनी, स्यस्यः > स्यस्यःनी । तर गुलिं शब्दय्‌ /मा/, /बा/, /थु/ न्ह्यतँसा तयाः स्त्रीलिंग पुलिंग छुटे यायेगु जुइ । गथे – माकिसि > बाकिसि, मासल > बासल, मामेय्‌ > थुमेय्‌ आदि । तर गुलिखय्‌ शब्द हे हिलेमाःगु जुइ । गथे – मां > बौ, भाजु > मय्‌जु, जुजु > लानि, बागः > भुतू आदि ।

अथेहे प्राचीन नेपालभाषाया शब्दया तुलनाय्‌ थौंकन्हय्‌या नेपालभाषाया शब्दया रूप व अक्षर संरचना (Syllable Structure) य्‌ आपालं सरलता वःगु दु । थौंकन्हय्‌ गथे नवायेगु खः अथेहे च्वयेगु यानाहःगु दु । गथे – खोपृङ् > ख्वप, बूगाय्मी > बुंग, ददाजु > दाजु, ससल > ससः, खलक > खलः आदि आदि । ताःहाकयेक नवायेथाय्‌ तःग्वः आखः मतसे दीर्घया चिं तयाः च्वयेगु यानाहःगु दु । यदि ताःहाकयेक नवायेमाःगु व्यञ्जन वर्ण इकार वा उकार जुलधाःसा दीर्घ इकार, दीर्घ उकार यानाः च्वयेगु जूगु दु । गथे – जनी, जी, मी कू, पू, तू । यदि अकार वा आकार जूसा विसर्ग तयेगु गथे – लः, जः, खाः, साः आदि । अथेहे न्हासं थ्वःगु आखः ताःहाकयेक नवायेमाःगु जूसा सिन्हफुति / ं/ (सिरविन्दु) तयेगु । गथे स्वां, गं, पं, बाखं । चीहायेक जक न्हासं थ्वइगु जुलसा चन्द्रविन्दु / ँ/ तयेगु । गथे – सँ, गँ, पँ, खँ, जँ, स्वँ, तँ आदि यानाः च्वयेगु यानाहःगु दु । अथेहे एकारय्‌ नं क्रिया जुल धाःसा च्वय्‌ ब्वयेकेगु गथे धाये, स्याये, खाये, साये आदि यायेगु । यदि संज्ञा वा अव्यय्‌ शब्द जुल धाःसा तुति सालेगु अर्थात् हलन्त यायेगु गथे – पसलय्‌, ससलय्‌, थासय्‌, तलय्‌, क्वय्‌, च्वय्‌ आदि यानाः च्वयेगु यानाहःगु दु । थज्याःगु हिज्जेया नियम फुक्कस्यां पालना मयाःसां आपाःस्यां पालना यानाहःगु दु ।

ने.सं. ११४१ पोहलाथ्व छ्याला पुन्हि कुन्हु नेपाःया वास्तुकला नाप स्वापू दुगु नेपालभाषाया वास्तुकला खँग्वः पुचः सफू कुतः पिकाकःपाखें पिदंगु खः । थ्व सफुलिइ च्वमि भाजु काशीनाथ तमोटं अनुसन्धान यानाः च्यासः व निन्यागः (८२५) वास्तुकला सम्बन्धी खँग्वः दुथ्याकादीगु दु । थ्व सफुलिइ आपाः यानाः लिच्छविकालीन वास्तुकला, नेपालभाषाया वास्तु खँग्वःया बारे संक्षिप्त अर्थ व व्याख्या यानातःगु दु ।

डा. सुन्दरकृष्ण जोशीं च्वयादीगु नेपालभाषाया वैज्ञानिक व्याकरण व्याकरण सम्बन्धी सफू खः । लाकौल पिथना पाखें ने.सं १११२ य् पिदंगु थ्व सफू नेपालभाषाया न्हापांगु भाषाविज्ञानया सिद्धान्तयात आधार मानेयानाः च्वयातःगु व्याकरण खः । प्रकाशकया धापू कथं थ्व व्याकरण क्याम्पसया नेपालभाषाया विद्यार्थीपिंत पाठ्य सफू आपूर्ति यायेगु तातुनाः प्रकाशन जूगु खः । झिंस्वंगू अध्याय दुगु थ्व सफुलिइ दुथ्याःगु अध्यायया शिर्षक खः — वर्ण व्यवस्था, रुप सन्धि, संज्ञा, क्रिया, विशेषण, क्रिया विशेषण, निपात, परसर्ग, ताजिग्वः, वाक्य विज्ञान । थुपिं व्याकरण सम्बन्धी अध्याय बाहेक ग्वाहाली ज्वलं, परिभाषिक शव्दावली, पिथनाया असुद्धी आदियात नं सफुलिइ अलग्ग हे अध्याय कथं दुथ्याकातःगु । थ्व व्याकरण नेपालभाषाया भाषिक विशेषतायात मनन यानाः भाषाविज्ञानया सिद्धान्तया लिधंसाय् च्वयातःगु व्याकरण ला जु हे जुल, थ्व बाहेक थ्व व्याकरण सफूया विशेषता धयागु नेपालभाषाया नाम ताजिग्वः (Noun Classifier) व क्रिया ताजिग्वः (Verb Classifier) या बारे दुग्येक विश्लेषण यानातःगु नं छगू खः ।

नेपालभाषाया सत्य वर्णमाला नेपालभाषाया सत्य वर्णमाला भाजु सत्यमोहन जोशीं मचातय्‌गु नितिं च्वयादीगु नेपालभाषाया वर्णमाला खः । लोकसाहित्य परिषद् पाखें ने.सं ११२१ य् पिदंगु थ्व सफू नेपालभाषाया सत्य वर्णमालाया निगूगु संस्करण खः । नेवाः मचातय्‌त थः मांभाषं आखः स्यनेगु तातुनाः च्वयातःगु थ्व सफुलिइ माआखः, बाआखः निसें नेपाल लिपि, रोमन लिपिया परिचय तक यानाः न्यय्न्यागू लु दु । खय्‌तला थ्व सफू मचातय्‌गु नितिं च्वयातःगु बाल साहित्य खः, तर अथे खयानं नेवाः जुयाः नेवाःतय्‌सं छ्यलीगु महिना, तिथि, ल्याः, दीशा, नखःचखः आदि मस्यूपिं वयष्क नेवाःतय्‌गु निंतिं नं थ्व सफू उलि हे ज्याख्यलय् जूगु दु ।

नेपालभाषाया वर्णयात माग्वः (स्वरवर्ण) व बाग्वः (व्यञ्जन वर्ण) यानाः निथीकय्‌ ब्वथले छिं ।

१) माग्वः अर्थात् स्वरवर्ण

नेपालभाषाय्‌ माग्वलय्‌ मान स्वरकथं इ, उ, ए, अ व आ यानाः न्यागः कयातःगु दु । प्रत्येक वर्णया दीर्घता, नासिक्य व दीर्घनासिक्य यानाः मेगु स्वथी नं दत । थुकथं नेपालभाषाय्‌ २० गः माग्व दत, थुपिं थथे खः –

मूलस्वर       इ      उ     य्‌      अ     आ

दीर्घस्वर इः     उः    एः     अः     आः

नासिक्य इँ      उँ     एँ      अँ     आँ

दीर्घनासिक्य     इँ(ः)   उँ(ः) एँ(ः)   अँ(ः) आँ(ः)

थुलि बाहेक च्यागः द्विस्वर अइ, अउ, अय्‌, आइ, आउ, आय्‌, इउ, उइ, नं दनि । थ्व द्विस्वरय्‌ निगः  – ‘आय्‌’ व ‘अय्‌’ यात पश्चिमा गुरुकूलं दीक्षित भाषाविद्पिंसं छगः माग्व– monopthong धाइ । ‘अय्‌’ व ‘आय्‌’ यात आइ.पी.ए.या धलः कथं छगः धाःसां नेपालभाषाय्‌ थुपि ध्वनि तात्विक रूपं परिवर्तन जुयावःगु द्वितियक स्वरजक खः । उकिं मानस्वरया झ्वलय्‌ नेपालभाषाया न्यागःजक स्वर वर्ण नालेमाःगु खनेदत ।

२) नेपालभाषाया बाग्वः अर्थात् व्यञ्जनवर्ण

नेपालभाषाय बाग्वः अर्थात् व्यञ्जनवर्ण २९ गः दु । उच्चारण स्थानया ल्याखं – द्वयोष्ठ्य –निगू म्हुतुसि ल्वाकाः नवायेगु ७, दन्तमूलीय १४, तालव्य १, हनुमूलीय ६, व स्वरयन्त्रमुखी १ दु । प्रयत्नया हिसाबं स्पर्शी १२, स्पघर्षी ४, संघर्षी २, नासिक्य ६, कम्पन १, पाश्र्चिक २, व अन्तष्ठ २ दु । अथेहे घोषत्वया ल्याखं सघोष १९ व अघोष १० दु । अथेहे प्राणत्वया ल्याखं अल्पप्राण १५ व महाप्राण १५ दु ।