NewaGyanKosh

नेपालभाषा साहित्यय् मय्‌जु च्वमिपिनिगु सिर्जनशील योगदान बारे बासःदँ मय्‌जु प्रेमहिरा तुलाधरं च्वयादीगु न्याम्ह साहित्यकार मय्‌जुपिनिगु म्हसीकाया सफू खः । थ्व सफू नेपालभाषा मिसा खलकं थःगु झिंच्यादँ बुंदिंया लसताय् ने.सं ११२७ य् पिकाःगु खः । थ्व सफुलिइ दुथ्याःपिं न्याम्ह सिर्जनशील मय्‌जुपिं खः – शीलशोभा ताम्रकार (भोजपुर), नारायणदेवी श्रेष्ठ (येँ), प्रकाशकुमारी प्रधान (पाल्पा), मोतिलक्ष्मी उपासिका (येँ), युरिमाया तुलाधर (येँ) । थ्वय्‌क:पिं न्याम्हेसिगु जीवनी थ्व सफुलिइ दुथ्याःगु दु ।

नेपालभाषा स्यने विधि नांया थ्व सफू भाजु डा. बज्रमुनि बज्राचार्यं च्वयादीगु खः । थुगु सफू ने.सं. ११४२ य् किर्तिपुर नगरपालिकापाखें पिदंगु खः । थ्व नेपालभाषा ब्याकरण सम्बन्धी सफू खः । थुकी छन्हुया छगू ब्व ब्वंकेगु यानाः लछिया दुने क्वचाय्केकथं स्वीगू ब्वय् ब्वथलातःगु दु । थुगु सफूया मू विशेषता धैगु नगरपालिकापाखें स्थानीय विषय ब्वंकीपिंत अःपुक भाषा स्यनेगु तातुनाः च्वःगु खः । नेपालभाषा व नेपाली भाषा निगुलिं दुथ्याकाः नेवाः व गैरनेवाःतय्‌त भाषा स्यनेगु लागि च्वयातःगु नेपालभाषा व्याकरणया सफू खः ।

नेपालभाषा स्यनेगु कलाविधि सफू भाषा प्रशिक्षण ख्यलय् तःदँ न्ह्यःनिसें संलग्न जुयाच्वनादीम्ह सुवर्णमान तुलाधरं च्वयादीगु नेवाःभाय् स्यनीपिंत गुकथं भाय् स्यनेगु धकाः निर्देशन याइगु शिक्षण विधिया सफू खः । ने.सं ११२७ य् नेवाः देय् दबूया लुखां पिदंगु थ्व सफुलिइ नीच्यागू अध्याय दु । थ्व सफू प्रकाशनया मू उद्देश्य भाषा प्रशिक्षकपिं तयार यानाः थाय्‌थासय् नेपालभाषा शिक्षण कक्षा संचालन यानाः नेपालभाषा प्रचार प्रसारया अभियान सफल यायेगु खः । न्ह्यागु नं भाषाय् छुं नं छुं वैयाकरणिक तत्वं अर्थ बोध जुयाच्वंगु दइ । थुपिं अर्थ बोधक तत्वत खः — प्रत्यय, संरचनात्मक शव्द, सार्थक शव्द, पदक्रम, उच्चारण । तर थुमिगु सापेक्षिक महत्व भाषा पिच्छे पानाच्वनी । थज्याःगु खँयात ध्यानय् तयाः नेपालभाषाया स्वरुपयात बांलाक मनन् यानाः थ्व सफूया रचना यानातःगु खः ।

नेपालभाषा हाइकुया जातः सफूया च्वमि भाजु कृष्णभक्त बोडे खः । थ्व सफू कुतः पिकाकःया लुखां ने.सं. ११३५ य् पिदंगु खः । थ्व सफू खोज मूलक, जानकारी मूलक छगू दस्तावेज खः । हाइकु छु खः ? थ्व गथे जुइमाः धयागु लिसें नेपालभाषाया हाइकु च्वमितय् परिचय, प्रकाशित हाइकु सफूया विवरण व परिचय नापनापं हाइकु च्वमिपिनि प्रतिनिधि हाइकु नं थ्व सफुलिइ दुथ्यानाच्वंगु दु । नेपालभाषा साहित्यय् हाइकु विधायात विकास यायेया निंतिं जुयाच्वंगु गतिविधि नं थुकी दु ।

नेपालभाषाया ए वर्ण सफू सहप्राध्यापक ओमकारेश्वर श्रेष्ठया ने.सं ११३८ य् पिदंगु सफू खः । नेपालभाषा केन्द्रीय विभाग पाखें पिदंगु थ्व सफू भाषाविज्ञान विषयया सफू खः । नेपालभाषा लेखनय् छ्यलावयाच्वंगु प्यथीकथंया य, ये, य्, ए या सर्वेक्षण व उकिया सरलीकरण व स्तरीयकरण यायेगु तातुनाः च्वयातःगु सफू खः ।

नेपालभाषाया कविता संग्रह भाजु माधवलाल कर्माचार्य, नर्मदेश्वर प्रधान व इन्द्र माली स्वम्ह नेपालभाषाया नांजाःपिं समालोचकपिं जानाः सम्पादन यानादीगु ने.सं १११६ य् नेपालभाषा परिषद्पाखें पिदंगु नेपालभाषाया कविता संग्रह खः । थुकी महाकवि सिद्धिदासयागु कवितां निसें ल्याय्‌म्हम कवि सुरेशकिरणया कविता तक यानाः पीप्यम्ह कविपिनिगु १३२ पु कविता दुथ्यानाच्वंगु सफू खः । सम्पादक भाजुपिंसं थुकी दुथ्याःपिं कविपिनिगु काव्य प्रवृत्ति ब्वँमिपिंसं अझ बांलाक म्हसीके फयेमा धैगु मनसाय नं छम्ह कविया प्रतिनिधिमूलक स्वपु स्वपु कविता दुथ्याकातःगु दु । थुकथं थ्व कविता संग्रहय् नेपालभाषाया पुनर्जागरणकालया कविपिनिगु कवितां निसें थौंया आधुनिक कविपिनिगु कविता तक दुथ्याःगु दु । थुलि जक मखु काव्यया प्रवृतिगत हिसाबं परिस्कृतवादी कविता, स्वच्छन्दावादी कविता आधुनिक कविता दुथ्यानाच्वंगु दुसा स्वरुपया हिसाबं नं दोहा चौपाइ निसें छन्दोवद् कविता, सनेट, गद्य कविता, मुक्तक, सायरी गजल तकं नं लानाच्वंंगु दु । थ्व सफूया मेगु विशेषता थुकी दुथ्याःपिं कविपिनिगु प्रकाशित कृतिया धलः नं बियातःगुलिं नेपालभाषाया काव्य विषयय् अध्ययन अनुसन्धान याइपिंत अःपुकाब्यूगु दु ।

नेपालभाषाया क्रियातय् पुसाग्वः धुकू सफू व्याकरणविद्, भाषा शिरोमणि भाजु रमापतिराज शर्मां च्वयादीगु खः । थ्व सफू ने.सं. ११३१ थिंलाथ्व यःमरिपुन्हि मंगलवाः कुन्हु कुतः पिकाकःपाखें पिदंगु खः । थ्व सफुलिइ आःतक मदुनिगु, थौंकन्हय् मदयावनेधंकूगु व लिपा ब्वलना वयेफुगु स्वताजि ल्याःखायेत नापं थ्व तालिका ज्याख्यलय् जू । झीगु भाषा मुंक्कं दुधं क्रियाया पुसाग्वःया धुकू जूगुलिं वसपोलया थ्व सफुलिं झीगु भाय्‌या ख्वाःपाः म्हसीकेत तसकं हे तिबः जू वः ।

नेपालभाषा परिषद्या लुखां ने.सं १०९१ य् पिदंगु नेपालभाषाया जातः सफू कविकेशरी चित्तधर हृदयया तःदँया कुतःया संकलन खः । वैत तंका तिनि ल्वीका धकाः उखेलाः थुखेला जुयाच्वंगु झीगु भाषा साहित्यया मूवंगु दसिज्वलंत न्यादँ बिक मालाः लुइकाहयागु धकाः हृदयजुं थ्व सफूया प्रकाशकीय न्ह्यथनादीगु दु । सफुलिइ हृदयजुं नेपालभाषा व थ्वया साहित्यया इतिहास अध्ययन यायेगु नितिं नेपालभाषाय् छापा आखलं सफू पिदने न्ह्यः झीगु भाषाया ल्हातं च्वयातःगु थीथी विषय थीथी थासय् च्वंगु अभिलेख, ग्रन्थतय्‌गु अध्ययन बिनाः नेपालभाषाया प्राचीन अध्ययन पूवनी मखु धैगु महशुस यानाः नेपालभाषा व थ्वया इतिहासया जातः प्वलीगु दसितय्‌गु नमूना तत्कालिन थीथी पुस्तकालय, संग्रहालय व थीथी व्यक्तिपिं पाखें संकलन यानादीगु खः । थज्याःगु संकलनया पुचः हे थ्व नेपालभाषाया जातः सफू खः । थ्वहे कथं थ्व सफुलिइ २८२ शिर्षकय् नेपालभाषा प्रयोग जूगु ने.सं २२४ या वगत गुह्यकया अन्ते निसें ने.सं १०२७या स्तोत्रसमुच्चयया विज्ञापन तकया लिखित व उत्कृण दसितय्‌गु नमूनायात देवनागरी लिपिं हीका समयक्रम मिले यानाः थ्व सफुलिइ न्ह्यब्वयातःगु दु । थथे थ्व सफुलिइ दुथ्यानाच्वंगु दसित गुलिं चा, ल्वहं, सिँ, सिजः, ली आदिइ कियातःगु खःसाः गुलिं ताडपत्र, भ्वजपत्र, कापः, म्हासु भ्वँतय् ल्हातं च्वयातःगु खः । अथेहे थज्याःगु ज्वलंया विषय —छेँ, बुं, ध्यबा, वस्तु आदि सम्बन्धी, दानपत्र, क्रयपत्र, वन्धकपत्र, लालमोहर, अथे हे देगः, छेँ, सतः, हिति, धः, तुं, पाः, तँ, जःधुं पुखू, गढ, क्वाथ आदि दयेकागुया अभिलेख कथंसा, गुगुं प्याखं क्यंगु, बाखं कंगु, देगः चीभाः आदिया प्रतिष्ठा, थीथी देव देवीआदिया जात्रा, जुजु राजकुमारपिनिगु विवाह, व्रतवन्ध, जुजुपिनि मेगु देश नाप जूगु हताः, सन्धी आदि जक मखु पुलांगु रचनात्मक व सिर्जजनात्मक ग्रन्थया नमूना गथे —गोपालराज वंशावलीया, अमरकोश, तन्त्राख्यान, महासत्वपाख्यान, महाकाल चचा आदि, अथे हे ल्हासा अदालतया निर्णय, व्यक्तिगत पौ आदि जूगु दु । थुपिं दसि नमूनात केवल स्वनिगः दुनेयागु जक मजुसे स्वनिगलं पिने —बनेपा, चित्लांग, भोजपुर, तानसेन अझ गुलिं ल्हासायागु तकं जूगु दु । थथे थीथी कथंया थीथी विषयया थीथी थासं प्राप्त जूगु थीथी नेपाल लिपिं च्वयातःगु हस्तलिखित नमूना दसित नेपालभाषाया व थ्वया प्राचीनभाषा साहित्य अध्ययन यायेत आपालं ज्याख्यलय् जूगु कच्चा पदार्थ चूलाकेगु ज्या थ्व सफुलिं याःगु दु । तर थुपिं नमूना दसित अप्व थें द्वितीय श्रोत पाखें प्राप्त यानातःगु व मूल अभिलेख नाप बांलाक रुजु मयानातःगु कारणं आपालं अशुद्ध पाठ नं दुथ्यानाच्वंगु दु ।

नेपालभाषाया त्वाथः नेपाःया चैनपुरय् च्वनादीम्ह लप्टन लोकमान श्रेष्ठं च्वयादीगु नेपालभाषाया अर्थ नेपाली भाषं बियातःगु शब्दकोशया सफू खः । भाजु दिलिप श्रेष्ठं साहित्य सदनपाखें ने.सं १०७३ पिथंगु थ्व सफू लोकमान श्रेष्ठं नेवाः जुयाः नं नेवाःभाय् मसःपिं स्वनिगलं पिने चैनपुरय् च्वंपिं नेवाःतय्‌त नेपालभाषा सयेकेबीगु व नेपाली भाय् मसःपिं नेवाःतय्‌त नेपाली भाय् सयेके जीक च्वयादीगु सफू खः । थ्व सफुलिइ छगू छगू विषयया शब्दयात छगू छगू अध्याय गथे म्ह ब्व छगू अध्याय, थःथिति खँग्वः मेगु अध्याय, नसा स्वंगूगु अध्याय, यानाः पीनिगू अध्याय दुथ्याकातःगु दु । थ्व छगू बःचाधंगु कोशया सफू खयां नं छगू ऐतिहासिक धायेबहःगु सफू खः ।

झिदँय् छकः काइगु जनगणनाय् वि.सं. २०६८या जनगणनाय् नेवाःतय् जनसंख्या व नेवाःभाय् मांभाय् कथं ल्हाइपिनिगु जनसंख्या वास्तविक ल्याः स्वयाः म्हो जूगुलिं लिपायागु २०७८ या जनगणनाय् थथे मजुइमा, नेवाःत सर्तक जुयाः थःपिनिगु भाषा जाति सम्बन्धी सही तथ्यांक जनगणनाय् दुथ्याकेमा धकाः थःगु मातृभाषा, जाति आदिया नां गुकथं जनगणना काःवइपिंत बीमाः धकाः जनसंख्या शिक्षाया खँ नं थ्व सफुलिइ न्ह्यब्वयातःगु दु । अथे हे मातृभाषाया परिभाषा छु खः छुकियात मातृभाषा धाइ धैगु सन्दर्भय् — मामं ल्हाइगु भाय्, मांनं स्यंगु भाय् व थः पुर्खापिसं ल्हाइगु भाषा मातृभाषा जुइधकाः मातृभाषाया परिचय नं थ्व सफुलिइ न्ह्यब्वयातःगु दु ।