नसाँ त्वँसा वासः नं खः सफूया च्वमि मय्जु रुक्मिणी श्रेष्ठ खः । थ्व ने.सं. ११२८ य् च्वमि थःम्हेस्यां पिकयादीगु सफू खः । थ्व स्वयाः झिदँ न्ह्यः थ्वया न्हापांगु ब्व नं पिदने धुंकूगु खः । न्हय्च्यापु च्वखँ दुथ्याःगु थ्व सफुलिइ नसाँत्वँसा नयेगु त्वनेगु ज्वलं जक मखु धकाः नसात्वँसाया मेमेगु महत्व नं न्ह्थनादीगु दु । झी पूर्वजपिंसं झीगु थीथी नखःचखःबलय् नयेगु यानातःगु नसात्वँसा स्वास्थ्यया हिसाबं, मौसमया हिसाबं आपालं बांलाःगु खँ न्ह्यथँसें झीसं छ्यला वयाच्वनागु आपालं नसात्वँसा थीथी ल्वय्या वासः कथं नं ज्या वःगु खँ थ्व सफुलिइ न्ह्यथनातःगु दु । अथेहे थ्व सफुलिइ झीसं छेँय् छ्यला वयाच्वनागु थीथी अन्न, केँ, बूबः, तरकारी, फलफूल, मसला, ला आदियात न्यागू वर्गय् ब्वथलाः छता छता नसाया छगू छगू यानाः उकी दइगु – क्यालोरी, उकिया गुण व छु छु ल्वय्या उपचारया निंतिं ज्याख्यलय् जू आदि न्ह्यब्वयातःगु दु।
NewaGyanKosh
-
नंसाः भगवती जात्रा
नेपाःगाःया प्यम्ह नांजाःपिं भगवतीमध्ये नंसाः भगवती नं छम्ह खः । वंशावलीइ च्वयातःकथं वि. सं. ६६४ पाखे जुजु शंकरदेवं मेगु मूर्ति दयेकाः प्रेतचतुर्दशीकुन्हु जात्रा न्ह्याकल धकाः च्वयातःगु दु । दँय्दसं चिल्लागा चतुर्दशी निसें चउलाथ्व पारुतक नंसाः भगवती लिसें चीधीम्ह गणेद्यः (लाल गणेश) व तःधीम्ह गणेद्यः (गोमा गणेश) या जात्रा हनी ।
चिल्लागा त्रयोदशीकुन्हु गुथ्याःतय् छ्वय्लाभू याइ । पाहांचःह्रेकुन्हु हाथुद्यः ब्वइ । न्हिनय् द्यःछें गणेद्यःपिं खतय् बिज्याकाः जात्रा यानाः चीधीम्ह गणेद्यःयात ज्यापुत्वालय् व तःधीम्ह गणेद्यःयात गैरिधारा देगलय् स्वनाः थाकुलिं द्यः पुज्यानाः म्हू समय् बी । बहनी नंसाः भगवतीयात द्यःछें खतय् बिज्याकाः जात्रा यानाः नंसाःया भगवती देगलय् स्वनी । थुबलय् थानकोटनिसें वयाः द्यः पुज्यानाः दुगु भोग बी । चान्हय् गुथिपाखें गमय् स्वनातःपिं द्यःपिंत व जात्रा याइगु लँपु नंसाः, कमलपुखू, नागपुखू, टुकुचा, गैरीधारा, सिंहदुवाः व नंसाः भगवतीतक बौजा ह्वली । आमाइकुन्हु गणेद्यः व भगवती द्यःयाथाय् द्यः पुज्यानाः भोग बीपिं म्वःम्वः दइ । न्हिनय् नंसाः प्यंगः थामय् मरःजा नकी । द्यःपिं गमं थनाः जात्रा यानाः प्यंगः थामय् दिकेहइ ।
संन्याःकाःइलय् सिन्हःयाः धकाः साकुना ससुद्यःपाःलानं द्यःपिंत अबिर छानाः स्वचाः चाःहिली । चउलाथ्व पारुकुन्हु सुथंनिसें द्यःपिंत जात्रा यानाः छेँय् छेँय्् पुजा फइ । न्हिनय् द्यःछँेय् थ्यनेवं चीधीम्ह गणेद्यः व तःधीम्ह गणेद्यः लसकुस यानाः दुकाइ । बहनी नंसाः भगवती छाय्पियाः पशुपतिनाथया ध्वाखाय् न्वलं स्वकः न्याकेवं मूल भट्टं द्यः पुज्याइ । अनंलि जात्रा यानाः लित हयाः जयवागेश्वरी ल्यूने दबुलिइ तयातःम्ह बछलामाजुयात स्वक्वः अन्याकाः लित हयाः नंसाः द्यःछेँय् थ्यनेवं पुज्यानाः लसकुस यानाः दुकाइ ।थन जात्राय् ब्वति काःपिंत समय्बजि नकी । चिल्लाथ्व दुतियाकुन्हु बहनी जात्रा याइगु लँपुइ च्वंपिंं द्यः दुवातय् पुज्यानाः मत बी । थ्वयात ‘मतयाः’ धाइ । पञ्चमीकुन्हु ‘प्यन्हु बिचाः पुजा’ धकाः मिसामस्त झःझः धायेक वसः पुनाः ताय् ह्वलाः गणेद्यः व नंसाः भगवतीयात पुज्यानाः समय् छाइ । बहनी जात्राय् ग्वाहालि याःपिं सकसितं भ्वय् नकेवं जात्रा क्वचाइ । -
नाः
छ्यंगुलिं दयेकातःगु खिपः थें ज्याःगु चिखि । मेय्या छ्यंगुलिं दयेकातइ । म्हुलिं थू ज्वलंया त्याः जुइ । छखेया च्वः यनाखय् व मेखेया च्वः ञसिँइ ची । ञसिँ क्वत्यलीबलय् थुकिं यनाः सालाः तु काकेगु याइ ।
-
नांजाःगु पुलांगु साः
नेपालय् लिच्छविकालनिसें चिकं उत्पादनया निंतिं साः दुगु अभिलेख लूगु दु । आःतक अभिलेखय् लूकथं नेपाःया पुलांगु साःया विवरण थथे दु ।
ल्याः साःया नां लागा ई
१ तैल्यशाला सांगा, काभ्रे सम्वत् ३२
२ नीलीशाला÷ननिसाल नक्साल, येँ सम्वत् ६१३
३ सालको विहार उकुबहाः, यल नेसं २६२
४ सालकोछेँ, सालखाछेँ यल नेसं ४३८
५ सालकोछे÷सालखाछे चालाछे सौगल, यल नेसं ४३८
६ क्वथो शाला भ्वँत, काभ्रे नेसं ४५८
७ थंथौ सार (थथुसाः) केलत्वाः, येँ नेसं ४८१
८ क्वथोशाला भ्वँत, काभे्र नेसं ४८५
९ क्वाथसाल केलत्वाः, येँ नेसं ५५१
१० यंगल सालछे मरुत्वाः, येँ नेसं ५५४
११ वँतुसालछे वँतु, येँ नेसं ५९६
१२ साल खोना, यल नेसं ६१०
१३ थथ्वसारछे मरुत्वाः, येँ नेसं ७३७
१४ सारलिवि (साःलिवि) थँहिति, येँ नेसं ७४९
१५ योता सार किलाघः, येँ नेसं ८५६
१६ सालतोल भ्वँत, काभ्रे नेसं ९३६
१७ थथुसाल भ्वँत, काभ्रे नेसं ९६८
१८ यूपताल साः प्याफः लागा, येँ विसं १९१०
१९ क्वथुसाः मरु लागा, येँ विसं १९१०
२० दैसाः मरु लागा, येँ विसं १९१०
२१ फल्चासाः झ्वःछेँ, येँ विसं १९१०
२२ न्हूसाः झ्वःछेँ, येँ विसं १९१०
२३ तंलाछि साः तंलाछि, येँ विसं १९१०
२४ लाय्कूसाल लाय्कूसाः, येँ नेसं १०२७ -
नाटक जिन्दगीया
उपन्यासकार भाजु रत्नबहादुर साय्मिया प्यंगूगु उपन्यास खः थ्व नाटक जिन्दगीया । ने.सं. ११२४य् ईलोहं प्रकाशनया लुखां थ्व उपन्यास पिदंगु खः । ज्याथःगु बैंसय् थ्यंपिं मांबौयात मस्तय्सं हेला याइगु प्रवृत्तियात क्यनाः थ्व उपन्यास च्वयातःगु दु ।
-
नातिकाजि श्रेष्ठ (संगीतशिरोभूषण)
नातिकाजी श्रेष्ठ जीवंकाछि नेपाली संगीत ख्यलय् थःत पानाझाःम्ह छम्ह च्वमि, लय्चिनामि व हालामिकथं तसकं नांजाःम्ह संगीत नक्षत्र खः । थ्वय्कःया जन्म ने.सं. १०४६ प्वहेलाथ्वः दुतिया, बसुबारखुन्हु यलया पूच्वय् जूगु खः । थ्वय्कःया अबु मोहनलाल मलेकु व मां चम्पादेबी मलेकु खः । थ्वय्कःया नां अमृतलाल मलेकु खःसा लिपा तिनि नातिकाजी जूगु खः ।
मचाइलंनिसें पाजुपिन्थाय् ब्वलनाः, म्ये संगीतय् भ्यलेपुनाः थ्वय्कः मचाबलय् हे पाजुबाज्यालिसें पशुपति व गुजेश्वरीया भजनय् वनेगु यायां संगीतय् दुहां झाःम्ह थ्वय्कलं वि.सं.या ४ सालय् नाटकय् नं संगीत तयेगु ज्या न्ह्याकादिल । गुरु तुयुनारायण श्रेष्ठपाखें संगीतया ज्ञान कयादीम्ह थ्वय्कलं निद्वलं मल्याक संगीत सिर्जना यानादीगु दु । वि.सं. २००७ साललिपा नेपाल रेडियो पलिस्थालिसें अन आवद्ध जुयादीम्ह थ्वय्कलं जिवंकाछि नेपाली गीत संगीतया सम्बद्र्धनय् हे थःत पानादिल ।थ्वय्कलं थःम्ह हे निसलं मल्याक म्ये हालादीगु दुसा न्हय्सलं मल्याक म्ये च्वयादीगु दु । थ्वय्कलं संकिपा व नाटकय् नं उतिकं हे संगीत तयादीगु दु । लोक, आधुनिक, राष्ट्रिय, भजनलिसें दक्वं विधाया संगीतय् प्रखरम्ह थ्वय्कलं आपलं सदाबहार म्येत सिर्जना यानादीगु दु । रेडियो नेपालय् उबलय् अप्वः याना हिन्दी म्ये संगीत व उकिया हे लिधंसाय् म्ये सिर्जना याइगु खः । थ्वय्कः झीगु थःगु हे शास्त्रीय, लोक व नेवाःम्येया लिधंसाय् न्हून्हूगु संगीत तरज यानाः थःगु हे बिस्कं पहलं आधुनिक म्ये संगीतया श्रीबृद्धि यानादीम्ह खः ।
नेवाः दबुली थ्वय्कः न्हापांनिसें खनेदुम्ह जक मखु नेवाः सांगीतिक खलः पुचलय् नं उतिकं हे सक्रियम्ह नं खः । थ्वय्कः नासः खलःलिसें मेमेगुली नं आवद्धम्ह खः । थ्वय्कलं नेवाःम्ये ग्वःपु सिर्जना यानादीगु सी मदुसां आपालं म्येत सिर्जना यानादीगु दु । रेडियो नेपालय् व दबुली आपालं म्येहालामिपिन्सं थ्वय्कःया लसय् नेवाः म्येत हालादीगु दु । तर वय्कलं गुलि नं नेवाः म्येय् संगीत तयादीगु खः झीगु न्ह्यःने धाःसा म्ह्व जक ल्यनाच्वंगु दनि ।
वय्ंकःया लुमंके बहःगु थीथी म्ये मध्यय् छुं छुं म्ये थुकथं दु– ‘आहा गजाःगु दिन थौं वःगु’ (सः तारादेबी च्वमि नातिकाजी श्रेष्ठ), ‘थौं थ्व सभाय् जिं छन्त मखं’ (सः प्रेमध्वज प्रधान, च्वमि दुर्गालाल श्रेष्ठ), ‘ताः दत मखनागु ल्वः मन ला रत्न’ (मूसः पन्नाकाजी शाक्य च्वमि नातिकाजी श्रेष्ठ), ‘न्हिलाच्वंगु थुगु क्यबचाय् वइन धकाः थें पासा’ (सः पद्मदेबी मानन्धर– न्हापां हालादीम्ह, च्वमि ईश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्य), ‘सँझ्याः व तिकिझ्यालं बांलाःगु येँ देय्यात’ (सः प्रेमध्वज प्रधान, च्वमि राममान तृषित्), ‘मतिनाया मुखूस्वां नं झ्वाल जुयावन हाय’ (सः तारादेबी, च्वमि दुर्गालाल श्रेष्ठ), ‘अफसोच जिं छु स्यू हा’ (सः योगेश वैद्य, च्वमि दुर्गालाल श्रेष्ठ), ‘नेपाः देश झीगु स्वतन्त्र राष्ट्र’ (च्वमि प्रेमबहादुर कसाः), ‘थ्व समाजया मिखाय् जि’ (सः प्रेमध्वज प्रधान, च्वमि दुर्गालाल), ‘नारायणजु गुँसा सिस रसन बिज्याक’ (ने.सं. १०७६, नासः खलःया ज्याझ्वलय् हालादीगु)
थ्वय्कःयात संगीतशिरोभूषण व गोर्खा दक्षिण बाहु प्रथमलिसें आपालं मान, पदवी व सम्मानं छाय्पियातःगु दु । थ्वय्कःया ‘संगीत शिरोभूषण नातिकाजी’ नामं जीवनी सफू नं पिदंगु दुसा ‘नातिकाजी राष्ट्रिय संगीत सम्मान’ सिरपाः नं नीस्वना तःगु दु । नेपाःया संगीत ख्यलय् गुबलें ल्वःमंके मफैगु म्हसीका ब्वयादीम्ह थ्वय्कः पार्किन्सन ल्वचं कयाः ने.सं. ११२४ कछलाथ्वः नःमि, आइतबारखुन्हु मदुगु खः । हुलाक विभागं थ्वय्कःया किपा तयाः न्यातका वंगु हुलाक टिकट नं पिथंगु दु । -
नातिवज्र बज्राचार्य
नेपालभाषा ख्यलय् नांजाःम्ह, सकस्यां म्हस्यूम्ह नातिबज्र बज्राचार्य मां मानकुमारी बज्राचार्य व बौ दानरत्न बज्राचार्यया क्वखं ने.सं. १०५८ सालया तछलागा तृतीया बुधवाःकुन्हु असं भोताहितिया दगुबहालय् जन्म जूगु खः । थ्वय्कः वि.सं. २०२२ सालया भाषा आन्दोलनं दनावःम्ह छम्ह भाषासर्जक खः ।
थ्वय्कलं वि.सं. २०२३ सालय् सफू धुकू चायेकाः नेपालभाषां पिदंगु सफू, पत्रपत्रिका मियाः नेपालभाषाया प्रचारप्रसार यायेत ग्वाहालि यानाच्वंगु खः । थुगु सफू धुकू अनौपचारिक रुपं नेवाःतय् सम्पर्क केन्द्र वा स्वापू तयेगु थाय् जुयाच्वंगु खः । अन भाषा साहित्य ख्यःयापिं भाषाह्यःमिपिं श्रस्तापिं नाप लानाच्वनी, भाषा साहित्य ख्यःया खँ जुयाच्वनी ।
चिनाखँ च्वयेगुली ल्हाः न्ह्याःम्ह थ्वय्कःया न्हापां पिदंगु ग्वःगः व न्हू सतकया स्वापू (ने.सं. १०८६), सितुया हेमन्त अंकय् पिदंगु खः । थनंनिसें ल्हाः न्ह्याकादीम्ह थ्वय्कःया न्हापांगु कविता सफू सुतिलः (ने.सं. १०९१) खः । अनं थःत थम्हं लुइकाबले (ने.सं. ११०२), जीवनया दुवातय् (ने.सं. १११३), जि हेरा (ने.सं. ११३०) सफू पिदंगु खः ।
थ्वय्कःया ल्हाः चिनाखँ च्वयेगुया नापं म्ये च्वयेगुलिइ नं उलि हे न्ह्याः । वय्कःया तय्जु (ने.सं. १०८३), स्वय्नगु (ने.सं. ११२१) व छ्यनय् तकुस्वां (ने.सं. ११३५) स्वंगू म्येचाः नं पिदंगु दु । थुकथं थ्वय्कलं थीथी चिनाखँया सफू, म्येचाः पिथनेगु नापं न्हसला लसता पौया सम्पादन नं यानादीगु दु ।
थुकथं नेपालभाषाया सफू पसः तयाः चिनाखँ च्वयादीम्ह वय्कलं थीथी संघ संस्थाय् आवद्ध जुयाः नं नेपालभाषा सेवा यानादीगु दु । गथे —प्रतिभा साहित्य परिवारया नायः, पासा मुनाया छ्याञ्जे (वि.सं. २०२२ सालंनिसें २०३१ तक) युवक बौद्ध परिषद्या प्रचार छ्याञ्जे (वि.सं. २०२५ निसें २०२८ तक), नेपालभाषा परिषद्या आजिवन सदस्य जुयादीगु दु ।
नेपालभाषा व नेवाः जातिया लागि वय्कलं यानादीगु योगदान व वय्कःया साहित्यिक पलाः व भाषासेवायात कदर यासें वय्कःयात थीथी संस्थापाखें सिरपाः हना देछासें सम्मानित याःगु दु । ने.सं. ११११ कौलागा ११ य् नेपालभाषा परिषद्पाखें चित्तधर सिरपाः, ने.सं. १११६ य् देछापौ, वि.सं. २०५८ साल श्रावण ६ गते विश्वब्यापी शान्ति अभियानपाखें हनापौ, ने.सं. ११२६ तछलाथ्व ७ कुन्हु नेपालभाषा एफएम न्यँमि गुथिपाखें हनापौ, ने.सं. ११२८ कौगाला ११ कुन्हु हःपाः गुथिपाखें हःपाः सिरपाः, ने.सं. ११३१ स विराट नेपालभाषा साहित्य सम्मेलन गुथिपाखें हनापौ, वि.सं. २०६३ य् हरिशंकर रंजितपाखें सम्मान, ने.सं. ११३७ य् उत्कृष्ट रचनाकारय् पेज ३ पिपल्स च्वाइस अवार्ड प्राप्त यानादीगु दु । थुकथं हे न्हिन्हिं सफू धुकू चायेकाः नेपालभाषा साहित्यया सेवा यायां वय्कः ने.सं. ११३९ थिंलागा १२ कुन्हु परलोक जुयादिल ।
-
नानिबाबु शाक्य
ने.सं. १०५६ दिल्लागाः दसमिखुन्हु यल चिकंबही त्वालय् मानबहादुर शाक्यया चीधिकःम्ह काय् जुयाः जन्म जूम्ह खः संगीतकार भाजु नानिबाबु शाक्य । थ्वय्कः छेँया प्रतिकूल अबस्थाय् नं नेपालभाषा व नेपाल संगीतया निंतिं थःत पानाच्वंम्ह छम्ह होनहार कलाकार खः । उगु इलय् त्वाःत्वालय् जुइगु खःप्याखनय् गुबलें प्याखंम्वः जुयाः गुबलें म्येहालामि जुयाः पिलूवइम्ह नेपाल संगीतया छम्ह अथक साधक खः । अथे हे थ्वय्कः सायाःया इलय् पिहां वइगु ख्यालःया नं ख्यालःमि खः । नापनापं थीथी खलःपुचःपाखें ग्वसाः ग्वइगु ज्याझ्वलय् व ब्वाला क्लब यलया ग्वसालय् लय् लय्पतिकं जुइगु साहित्य व संगीत मुंज्याय् नं थ्वय्कःया ब्वति दु । लजगाःया रुपय् वय्कलं जाकि, छुचुं, कःनि आदि क्यलेगु कल चले यानादी । ने.सं. ११२६ गुंलागाः नःमि, बसुबारखुन्हु वय्कः मन्त ।
-
नान्दि म्ये
पुलांगु ख्वाःपाः पुयाः हुलीगु द्यः प्याखयन् प्याखं हुइकीगु दबुलिइ प्याखं सुरु यायेन्ह्यः बाजं जक थानाः देववन्दना अर्थात द्यः ल्हायेमाःगु चलन दु । द्यः ल्हाये सिधलकि प्याखनय् पोखिं थायेगु धकाः (यलया काति प्याखनय्) विशेष कथं वाद्यवादन थायेगु चलन दु । पोखिं थायेधुनकि प्याखं हुइके न्ह्यव संगीत
नाट्यया ईश्वर नासःद्यःया म्ये छपु हालेगु परम्परा दु । थुगु इलय् हालीगु नासःद्यःया म्येयात हे नान्दी म्ये धाइगु खः । यलया अतिकं लोकंह्वाःगु कातिप्याखं व मोहनिया नवरथ (नवरात्र) जःछि पिथनीगु (चचा म्येया लसय् पयँताः व तिंछु थानाः अष्टमातृका गणया दक्व देवदेवीपिनिगु) प्याखनय् नं दबुलिइ प्याखं शुरु याये न्ह्यः नासः द्यःया गाछिगाः प्यनाः थथे नान्दि म्ये हालेगु चलन दु । -
नायः पुजा
ज्या यायेन्ह्यः नायलं याइगु पुजा । थःपिनि इस्तदेव अथबा अन नापसंया द्यःयात लुमंकाः छुं कथंया बिघ्न बाधा मजुइमा व ज्या सुथां लायेमा धकाः याइगु पुजा ।