NewaGyanKosh

सिनाज्यां वाःपीबलय् बुँ पाले अःपुकेत न्हापा हे बुँ पालातयेगु ज्यायात बुँपाःज्या धाइ। बुँपाःज्यां कय्गू, बकुलाः, छ्व, आलु आदि सय्बाली काये क्वचायेकाः बाझः जुयाच्वंगु बुँ पालेगु याइ।
बुँपाःज्यां निह्राः पालाः ख्वं मल्यंक भस्म यानाः बुँ पालेगु याइ। न्हापांगु ह्राः पालीम्हं निताः पालाः चा पाला थाय्तुं तइ। दथुइ स्यः छस्यःचा ल्यंकाः हानं अथे हे यानाः पाली। निह्राः अथवा स्यः पालीम्हं छपाँय् जवय् छपाँय् खवय् छसिकथं उतिग्यंक तयाः पालाथाय् तिक्व दयेकाः पौ लुइकी। घाँय् दःसा निह्रालं चापाँय् भपुइकाः घाँय् ल्हाकेगु याइ।
बुँपाःज्यां पौ थपाय्हाकः हे यायेमाः धयागु मदु। बुँया ब्या बाय् हाकः न्ह्यापाखें नं दयेकेफु। सिनाज्यां लः कुने अःपुकेगुयात ध्यानय् तयाः पौ ताःहाकः चिहाकः यायेगु याइ। प्वःपाखे द्यामय् छपौ बल्लाक भुनी। सिनाज्यां थ्व हे पौया चा कयाः द्यांप्वः तयेगु याइ। प्वःपाखे चा सालाः प्वः थथ्याकाः पालेगु याइ। जाःकूया सिकं पाँय् तयातःगु बाजःवंगु कू छ्यली।
छ्व ह्वलातःथाय् बुँ पालेबलय् कूया क्वम्हू ज्वनेगु ल्हातिइ छ्वख्वतं सुइ धकाः छ्वख्वं छलय् यानाः पाली। हय्काःगु कू सिकं थ्यःगु कुलिं थ्ययेक पालाः छ्वख्वं छलय् यायेगु याइ। हय्कायेक पालीबलय् थिनेगु याइ मखु। छ्वख्वं छलय् याये मसःपिन्सं कूचुइ रबरया कवच तयेगु याइ। बुँपाःज्या ब्वला खानाः व ब्वला खाये मफुपिन्सं मंकाःज्या थनाः याइ। शुद्ध तांन्वइगु बखतय् लाइ। याकःबुकलं यायेत अल्सि चाइ। छकःपतिं आलु घासा ल्वसा तयाः छ्वालुक दयेकातःगु थ्वँ त्वनाः म्ह याग्लाप्याग्ला मवंकेगु याइ।

क्वम्हू
कूया म्वलं क्वय्या ब्व। थम्हूसिकं चिपु जुइ। पिचुक सुनातइ। कूया पाः बरोबर यानातइ। जव ख्वनं देय्पा व देय्पा ख्वनं जव ल्हाः क्वम्हुलिइ तइ।
छ्वख्वं
छ्व लइबलय् हानाप ल्यनाच्वनीगु छ्वमाया दं। ताःहाकः जुइमखु। दरु जुइ। सी धाः थें दइ। न्यासि वनेबलय् व बुँ पालीबलय् ख्वं छलय् याये मफुत धायेव घाः लाइ।

थिनेगु
बुँ पालेबलय् बलं चापाँय् ल्यहें थनेगु। तःताय्क बुँ पाल धायेव चापाँय् ल्यहें थने थाकुइ। थिनाः कायेमाली। थिनेबलय् कूचु त्वःधुलीगु भय दइ।

थ्यय्क
बुँ पालेबलय् कू भचा तस्वाके। थ्यःगु कुलिं बुँ पालेबलय् कूधाः भचा न्ह्यःने वं थें जुइ। चापाँय् ख्वातुइ। सुरु सुरुइ कू वाये सयेकीपिन्त थज्याःगु कू छ्ययेकेबी। कूचु न्वइबलय् कूम्वःया तःलय् न्वकू तयेगु सु तफि यात धायेव कू थ्यइ। थ्यःगु कुली नाःयाथाय् सिकं पाःपाथाय् कूचु व कूया फासला तब्या जुइ। थ्यःगु कुलिं बुँ पालेबलय् छ्वख्वतं सुइगु व कुलिं घाः जुइगु भय दइमखु।

पाँय्
कूपाःया सिइ तयातइगु धाः। कूपाँय् तइबलय् मिइ छुयाः सिया च्वसं पाःलय् मुगःधाः दयेक छ्यानाः सि उतिग्यंक सालुकी। कुं भचा ब्वयेकी। पाँय् दुगु कुलिं ज्या याये अःपुइ।

बाजः वंगु कू
पाः भचाभचा ज्यले धुंकूगु कू। यक्व तपाः व यक्व चिपाः नं जुइमखु। पाँय् तयातइ। बाजः वंगु कुलिं ज्या यायेबलय् याकनं न्यली मखु।

हये काये
बुँ पालेबलय् कूयात भेसें लुइके। चापाँय् सालुक पाले। कूचु न्वइबलय् कूम्वःया तःलय् सिकं द्यःने सु तफिक तयाः चु न्वयातये।

आना
बुँया ल्याकत यायेगु छगू बिधि । छपीया भिंmखुब्वय् छब्वया ल्याः । ध्यबाया ल्याखं प्यंगः जुइ । ३४२ बर्गफुत दइ ।
दांछि
बुँ दाइबलय् दकलय् म्ह्व कथंया ल्याः । ध्यबाछगःया प्यब्वय् छब्व । बर्गफुटया हिसावं २१ बर्गफुट व चानचुन दइ ।
ध्यबाछगः
आनाया प्यब्वय् छब्वया ल्याः । दांछि दांछि प्यथाय् दइ । बर्गफुटया ल्याखं ८५ बर्गफुत व चाःचू दइ ।
पी
बुँया ल्याकत याइबलय् दकलय् च्वय्या ल्याः । आनाया ल्याखं १६ आना दइ । बर्गफुटया ल्याखं याये बलय् ५७७६ बर्गफुट दइ ।

स्वयेक पानाः वा गाले गाकाः कःलि व घाँय्म्वः धू यचुक्क लिकाये धुंकूगु वा दुतहयाः कुतिइ स्वथनेगु ज्यायात बुरांज्या धाइ। थुकियात स्वःबुरां नं धाः।
बुरांज्या याइबलय् वाया अनुपात स्वयाः पासा थ्वयेगु याइ। वा यक्व दयाः नं तापाक ल्ह्ययेमाःपिनि खलः यक्व दुगु मंकाःज्या थनाः बाय् ब्वला खानाः यायेगु याइ। मंकाः खलः बाय् ब्वला खलः तयाः जक मगाइगु अवस्था जुल धाःसा निखलकं तयाः नं यायेगु याइ। भचाभचा जक ल्ह्ययेमाःगु व तापाक नं ल्ह्यये म्वाःपिनि निम्हप्यम्ह जक पासा तयाः नं याइ। वा नं यक्व मदु, तापाक नं ल्ह्यये म्वाःपिनि जाहान भ्वछि जक च्वनाः नं याइ।
बुरांज्यां वा थनेत न्हापां द्यः पुज्यायेगु याइ। मंकाःज्या, ब्वलाज्या खलःया थाकुलि बाय् अन वयाच्वंपिं मध्यय् थकालिम्हं बाय् कजिं द्यः पुज्याइ। खलःपिं दक्वं वाद्वँया छचाःलिं च्वनी। पुजाय् पुजाज्वलंया लिसें तपागु वः छपा नं तइ। द्यः पुज्याये क्वचायेकाः वाद्वँय् दुने वः सुचुकाः खलःपिन्त मायेके बियाः न्ह्यइपुकेगु याइ। थकालिं उजं बीवं छचाःलिं च्वनाच्वंपिं सकलें जानाः वाद्वँय् दुने ल्हाः दुतछ्वयाः वः मालेगु याइ।
वः मालेबलय् वाद्वँ घाराघुरु याये दइ मखु। सभ्य जुयाः ल्हाः दुतछ्वयाः मालेगु याइ। सुनां लुइके फु वयात भाग्य दुम्ह धाइ। वः नयेगु हक वः लुइकूम्हेसिगु जूसां वं जक नइ मखु। सिन्हः तिनाः समय् नइबलय् थवंथछि सकसियां इनाः नइ।
छेँया हामा, मध्यय् थकालि बाय् इमिसं उजं बियाः अन मध्यय् छम्हसित वा थंकेबीगु याइ। पाथि बाय् दालां वा थनी। वा थनीबलय् थःपिनि इष्टदेव, बुद्ध भगवान बाय् लुइपाखे स्वयाः भिंगु मती तयाः द्यःपिनि नां कयाः काकां मफुइमा धकाः आसिकाः यानाः थनेगु याइ।
म्हे अथवा द्वलाखःमुलिइ तयाः वा ल्ह्यइ। द्वलाखःमू न्वलय् व म्हे म्हेकुन्वलय् तक्यंकाः कुबी। छकुया छमुरि ल्याखं तइ।
बुरांज्यां मनाछ्वय्ला व वः ल्वसा बियाः थ्वँ त्वंकी। सतीथाय् जूसा निधू स्वधुलिइ छकः व तापाःथाय्् जूसा धुच्चापतिकं त्वंकी। न्हिनय् बजि नइ मखु। वा ल्ह्यये सिधयेकाः घासाता तयाः भ्वय् थें यानाः नकेगु याइ।

कःलि
जाकि मदुगुु वा। वा असाः जुल धायेव वाग्वः फुदने मफयाः कःलि जुइ। वा दाइबलय् वाया लिसें कःलि नं हाइ। वा पाइबलय् फयेकाः बाय् हासां गालाः लिकाइ।

गाले
वाय् दइगु कःलि व घाँय्म्वः धू हासां फय् वयेकाः लिकाये। वा गालेत छम्हसिनं खुचं वा तुयाः सालुका छ्वइ। मेपिन्सं हासां गालेगु याइ। वाद्वँया अनुपात स्वयाः मनू च्वनी। चिद्वँ जूसा छम्हनिम्ह जक च्वनी। तःद्वंगु गाले मालीबलय् हासां हे नं छ्वयेगु याइ। वाद्वँय् छचाःलिं प्यम्ह न्याम्ह च्वनाः गालेगु याइ। गालीबलय् सकसिनं छखें पाःलाक्क हासा संकी। छकःपतिं द्वँ चाःहिलाः सिथं सिथं नं गालाछ्वइ।

तपागु वः
बुरांज्यां पुजाभलय् समय्या नापं तइगु वः। माय् बाय् मूयागु जुइ। सालुसे च्वंकी मखु। घाराघुरु याइबलय् नं मस्यनीकथं याताप्याता मवंक बुक्क छुनातइ।

दाला
पं बाय् तिंया बालां ह्वः मदयेक द्वक बांलुइकाः थानातःगु थल। च्वय् भचा चकनी। च्वय्या सिइ प्वता तयाः पतिं बाय् तिबां क्वातुक हिनातइ। उतिग्यंक पाः तयाः सिँकथिया ख्वः प्यख्वः तइ। ख्वःया सिँ च्वय्पती चिपु यानाः मायागु ज्या कयाः सिइ थ्यंक छस्वा यानाः चिनातइ। प्यनय् चिकिचाग्वःगु धलिं निगः बेथां तयाः चिनातइ। प्यमानां निसें च्याफा न्ह्यंगु तक दइ। वा थनेत पाथिया पलेसा थुकिं नं तुइगु याइ।

न्वः
खःमू कुबीगु पंया लवः। स्वकु स्वकुत्या हाकः जुइ। भतिचा तीमा बांलुइ। गौ दथुइ लाकीमखु। पिचुक सुनातइ। ग्वःगु व बालागु यानाः निगू कथंया दइ।

पाथि
पं बाय् हापां दयेकातःगु च्यामाना न्ह्यंगु थल। च्वंनिसें क्वथ्यंक अपाँइत्याः जुइ। त्याःकथं च्यामाना पाय्छि जुइक जाः यानातइ। प्यनय् तौ दइ।

म्हेकुन्वः
म्हे कुबीगु न्वः। निकु निकुत्याति हाकः यानाः गौ दथुइ मलाकुसे भचा तीमा बांलुइका तइ। निखें च्वतय् चिचिचाकीगु की तानातइ। ग्वःगु व बालागु दइ।

उलाज्या/ओलाज्या
उलावा/ओलावा पीगु ज्यायात उलाज्या ÷ओलाज्या धाइ । बुँ माथं वंसां लः कुने थाकुथाय् पाखाबुँइ थ्व वा पीगु याइ । उलावा पीत वापुसा तयाः पुवाचा दयेकाच्वनी मखु, तप्यंक वाग्वः हे पीगु याइ ।
उलावा पीत बुँइ लः कुनी मखु । ख्वं मल्यंक दायेपाले यानाः चा नचुकी । चाय् खिग्वाराकी दःसा थुबलय् हे ल्ययाः मदयेका छ्वइ । बुँया सिथय् सिथय् झाः, ततःग्वःगु द्यां दःसा छबालाचा त्वःती । अथे छुं मदुसा सिथं सिथं वाः प्यने थें सतिवा, कःनि, मुस्या पीगु याइ ।
बछला तछलां वा वयाः चा बांलाक प्यात धायेव उलावा पीगु याइ । थुकियात लः यक्व म्वाः । मदयेकं धाःसा मज्यू । पाखाबुँ जूसां वा वल धायेव लः मुनीथाय् थ्व वा पी मखु । वा पीबलय् लाछि कवः उतिग्यंक ककस्चा बाय् पाःककीचां क्वानाः निगः निगः वाग्वः वंक पी । लिबाक्क पाकय् जुइगु वा पी मखु । याकनं पाकय् जुइगु स्वलामार्सि, पुनवा पुवा, ध्वंखवःचा, प्यासिवा आदि पीगु याइ ।
तसकं निभाः छानाच्वनीगु बखत जूगुलिं उलावा पीगु ज्याबलय् म्ह यागला प्यागला वने यःगुलिं लःया प्यास नं लनीगु व बल नं दइगु कथं छकः पतिं छ्वालुक दयेकातःगु तिथ्वँ त्वंकेगु याइ । त्यानुसा अनंतुं झासु लनेगु याइ । बँय् वतुक धाःसा फ्यतुइ मखु । पुतुं च्वने थाकुल धाःसा पिराचाय् फ्यतुनाः नं ज्या याइ ।
उला पीबलय् सिनाज्यां वा पीबलय् थें पुवाचा गाइ मगाइ धकाः धन्दा काये माली मखु । वाग्वः हे पीगु जूगुलिं अप्वः जूसां सितिकं छ्वयेमाली मखु ।
वामा बःचामा जुल धायेव उलावायात क्वानाः घाँय् पुयाबीगु याइ । क्वचायेक क्वाइ मखु । तसकं निभाः थीबलय् नं क्वाइ मखु । घाँय् दयावल धाःसा निकःस्वकः नं क्वानाबीगु याइ । दिल्लां वा वयाः चा प्यानावःलिसे उलावा बांलानाः ब्वलनी । हः नं जायावइ । मा तमा जुयावःलिसे क्वय्या हः क्वहः जुजुं वनी । मा नाकं तमा जुइ मखु । छगुइँ निगुइँ वा त्वल धायेव म्हा खिनाः हःपा दायाः क्वहःगु हः लिकयाः ग्वाराचा ग्वाराचा यानाः वामाया कापिइ कापिइ तयाबीगु याइ ।
वा पाकय् जुइगु बखतय् छुं त्यानाः दुख बिल धाःसा छुँच्वः तयेगु याइ । घ्वंछुँतसें दुख बिल धाःसा धनुसच्वः तयाः छुँ क्यंकेगु याइ ।
उलावा लयेत इंचा बांलुक ज्वयेकेगु याइ । भचा मज्वल धायेव हे हानापं ल्यहेंदना वयेयः । चा नाइसे च्वनाः छ्वासुल धायेव झन् हे वइ ।

ककीचा/क्वकीचा
क्वलाछिति हाकःगु भचा चाःतूगु नँया ज्याभः । छखे च्वामुइ मेखे म्वः ज्यानाः म्वलय् म्हूचा लाःगु म्हुकुछि हाकःगु चु तयातइ ।

खिग्वाराकी
छाःकी थें ज्याःम्ह तुइसे च्वंम्ह की । धंवा निपु दइ । पाकय् मजूगु कम्पोष्ट साः व सौखिइ दाइ । थ्व किलं माया हा नयाः मा हे न्हंकाछ्वइ ।

ख्वं
बुँ पालेबलय् ल्यहें मदंगु चा । भस्म यानाः बुँ पालेबलय् ख्वं ल्यंके मज्यू । ख्व‌ं दुथाय् बाली बांलाइ मखु । ततःता यानाः बुँ पाल धायेव ख्वं ल्यनी ।
घ्वंछुँ
ततःधिकःपिं छुँत । बुँछुँया छगू प्रजाति । ततःग्वःगु द्यां, द्वंब्वः आदि थासय् गः दयेकाः च्वनी । उलावा त्यानाः दुख बी । हालीबलय् घ्वं घ्वं सः वइ ।

तिथ्वँ
प्वकय् लः तयाः कःपू मदयेक वँयातःगु छ्वालुगु थ्वँ । चाकुसे च्वनी । तांन्वयेक ज्या सने मालीबलय् सिचुकेत त्वंकी । पुलां जुलकि छाइ ।

धनुसच्वः
घ्वंछुँ क्यंकेगु च्वः । यातुसे बल्लाःगु पंबालाया निखे च्वतय् खिपःया निखे च्वतं ची । छखे जक गौ दुगु कुछिति हाकःगु पँथय् गौ च्वसं ह्वः निह्वः खनी । थुकी छुँतय्त यःगु नसा तइ । थुकिया अःखः दिशाय् चिचिचाह्वःगु ह्वः निह्वः खनी । थुकिया ३ इञ्चति च्वय् चिह्वःगु ह्वःया अःखः दिशाय् हानं ह्वः निह्वः खनी । क्वय्यागु व च्वय्या चिह्वःगु ह्वतय् माःहने थें यानाः खिपतं चिनाः यातुगु पँबालाया दथुइ तइ । खिपः द्यःने ह्वालुइ कथंया मेगु पंत्वाः छत्वाः दिकाः पंबालाय् चिनातःगु खिपतय् धनुसय् वाण तये थें यानाः तइ । खिपतं यानाः छुँया नसा नये छिनीमखु । खिपः चातकि वाण थें तयातःगु पँथं
छ्यनय् च्वाइ ।

ध्वंख्वःचा
येँ देय्या फुसिंख्यलय् उलावाकथं पीगु स्थानीय जातया वा । वाग्वः भचा तुयु तुयु नयाः यचु खनेदइ । स्वलां पाकय् जुइ ।

पाखाबुँ
पाः ज्वलं लूगु बुँ । थथ्याःथाय्या बुँ । वा वःसां लः थाके फइ मखु । थज्याःथाय् बुँइ वा पीगु सिकं उलावा पीगु याइ ।
पाःककीचा
क्वलाछिति हाकःगु नँया ज्याभः । प्यलांगु बाला यानाः छखे फालाचिंका तइ । फालाय् धाः दइ । भचा चाःतुइ । मेखे ग्वलाइ जुइकातःगु म्वलय् म्हूचा लाःगु चु दइ ।

पुनवा पुवा
पुवा जातया वाय् दकलय् याकनं पाकय् जुइगु छगू उपजातिया वा । उलावा यानाः पीगु याइ । मा नाकं तमा जुइमखु । मायागु द‌ं तज्याःसां वागुइँयात असर जुइ मखु । वाग्वः चिचिचाग्वः जुइ । ग्वाराचा ग्वाराचा लाइ, तुयूगु उन जुइ । वाग्वः चुलुइ, छुलुछुलुं वनी । जाकि नं तग्वः जुइ मखु । नेवाः संस्कृतिइ आखे दयेकेत थुकिया जाकि दतले मेगु काइ मखु । जाय् यक्व पोष दइ, आपाः नयेफइ मखु । ताउत तक फुदना च्वनी ।
प्यासिवा
येँनं उत्तरपाखे च्वंगु फुसिंख्यलय् उलावा पीत
छ्यलावयाच्वंगु छगू स्थानीय जातया वा । वाग्वः भचा ह्याउँ नः थें जुइ । ख्वला ख्वातुइ ।

वाःप्यने
बार तये । बाली यानाथाय् वाय्त्यःफ्वाय्त्यः मजुइकेत व बस्तुं बाली स्यंके मफयेकेत वाः प्यनेगु याइ । वाः प्यनेत खाः म्हुइगु, वालं चीगु, गःत तनेगु याइ ।

सतिवा
दुसि थें ज्याःगु छता अन्न । तुमा थें च्वनी । कःनिइ दाहा वयाः वा पिहां वये थें वयाः वा सइ । उला पीथाय् पाखाबुँुइ वाः प्यने थें यानाः पीगु याइ ।
स्वलामार्सि
उलावा पीत छ्यलीगु पिनाः स्वलां पाकय् जुइगु छता जातया वा । मा यक्व तमा जुइ मखु । दं नाकं तपु जुइ मखु । हः नाइसे च्वनी । ज्या यायेबलय् ल्हातय् न्ह्यइगु म्ह्व जुइ । चिकु सहः याये मफु । लिपा पीत मज्यू । लः म्ह्व जक दइथाय् बुँइ प्यूसां स्यनी मखु । वाग्वः मोटा जुइ । याउँसे च्वनी । जाकि बाति लाइ मखु । जा भचा क्वाचुइ । मुकं थुकिया जक जा नये थाकु । मेगु जाकिनाप ल्वाकछ्यानाः नइ । थ्व वायात थापाचिनिया नं धाः ।