लोकोपचारया छता मू विषय बौ तयेगु खः । थःथःगु क्षेत्रया सामाजिक, गतिविधि, धार्मिक तथा परम्परागत पारिवारिक रीतिथिति, गुरु पुरोहितपिनिगु मूल्य मान्यताया आधारय् उगु बखतया भूत, प्रेत पिशाच आदिया दोष भयप्रति नं विश्वास यानाः बौ नांया पुजा यायेगु चलन दुगु जुल । रोगगुणया आधारय् थीथी कथंया बौ थीथी थासय् थीथी स्वरुपं तयेगु याइ । ल्वगिया नामं ल्वय् विशेष स्वरुपं सम्बन्धित विशेष स्थानय् विशेष कथं हे तये यंकेगु पुजा हे बौ तयेगु पुजा खः । बौ खास यानाः दोलाचा, बौपाःचा, भ्यगः आदिइ तयाः पुजा यानाः सम्बन्धित थासय् तये यंकेगु याइ । थीथी थासय् थीथी कथंया बौतय्गु पद्धति थुकथं दु ।
कुलेबौ
नकतिनि बूम्ह मचाया स्वास्थ्य बांलायेमा व द्यवं संरक्षण यायेमा धकाः मचाबू ब्यंकेकुन्हु तइ । मचायात जाकि भागि याकाः भुइसिन्हलं जाकि वालाः कुलेय् जाकि, स्वां व ध्यबा छगः तयाः इताःमत छप्वाः च्याकाः कुले बौ वायेगु याइ ।
जाकि ह्वलेगु
इलिंफिलिं पुनाहः थें जुयाः कपाःस्याः, इकु, ल्ह्वये वइ थें जूसा नमवासे ल्वगियात जाकि छम्हू भागि याकाः भूतप्रेतया नामय् झ्यालं तुं छेँया जवंखवं ह्वलाबीगु याइ ।
जाबौ
छेँ भचा झिझां दं थें जुयाः ग्याः थें च्वन वा छेँयापिं सुयां नःगु म्हय् मथियाः गंसि जुयावंगु शंका जूसा भ्यगःचाय् कचिगु ग्वःगु ख्यें छगः, जा व बौ ज्वलंया नापं छेँया कुनय् कुनय् च्वंगु छकू चा नं बलिइ तयाः निभाः बीधुंकाः ‘जाबौ’ खुसिइ तयेयंकी ।
छेँबौ
वायु व भूतप्रेतया कारणं छेँय् मभिं जू थें शंका जूसा, भूत पन्छय् याये कथं स्वपाः बौपाःचाय् च्वकाबजि, बौस्वां स्वतां, (कनिवः स्वां, चिकंधलि स्वां, पयंपलि स्वां) लाभा, छाः, कचिगु हाकुमुस्या, ग्वःमाय्, हि छकूचा व स्वंला छकूचा तयाः बौ पुज्यानाः देगू छपु छपु च्याकाः स्वपाः बलिसं तियाः पिखालखुइ छपाः, दुवातय् छपाः व छ्वासय् छपाः स्वथाय् स्वपाः छेँबौ तयेगु याइ ।
थंजाबौ
जाब्व न्ह्यच्यातकि हस्कय् जुयाः नये मयइगु, नःसां नसा नयाः म्हय् मथीगु जुलकि बूगु जाया जासि मल्ह्वंसे भुतुलिइ तुं दिकाः ब्वःता छगलय् जा तानाः केँ, तरकारि सकतां तयाः ल्वगियात भागि याकाः ल्वगिया सँ छपु, फिनातःगु वसःया कापू छपु नं तयाः पिखालखुइ थंजाबौ तये यंकी ।
प्रेतबौ
बज्रयानी कथं इहि, ज्याःजंक्व, व्रतबन्ध थेंज्याःगु तःधंगु पुजा याइबलय् दुवातय् च्वंपिं भुतप्रेततय्त लुधंकेत व सिनाज्याया इलय् बुँज्या याःवनीपिंत पुना महयेमा धकाः देशय् भूत दुकायेत पे्रतबौ तइ । पे्रतबौ तइबलय् खासिइ जा तयाः बौज्वलं समेत म्येय्या आतापुति पुयाः बलिइ हिनाः, नाय्खिं बाजं थाकाः, काहाः समेत पुइकाः न्वलय् खासि यखानाः निम्हस्यां क्वबुयाः दुवाःपतिकं बौजा ह्वह्वं प्रेतबौ वायेयंकी ।
भूतबौ
आकाझाकां तिस्याना थें प्वाः स्यात, छ्यं स्यात, फनफन इकुल, ल्ह्वये वल धाःसा भुतिसलं पुनाहःगु धकाः भाःपी । धौभ्यगः छगलय् बजिम्व, च्वकाबजि समेत बौज्वलं तयाः बौ पुज्यानाः देगू छपु च्याकाः न्वमवासे वनाः मरुसतःया न्ह्यःने भुतिसलय् ‘भूत बौ’ तयेगु याइ ।
सिराबौ
ल्ह्वय् वल, इकुल, छ्यं स्यात धाःसा वालिं पुनाहःगु भाःपियाः जाकि छम्हूचाय् स्वकः नीलखं सिलाः, हलू, चिकनं बुलाः एकसरा दोल्चा छगलय् तयाः इताःमत छप्वाँय् च्याकाः ल्वगियागु सँ छपु तयाः ल्वगियात भागि याकाः छ्वासय् ‘सिराबौ’ तयेयंकी ।
देगू
न्यालांगूति हाकःगु सिन्काय् कपाय् वा इताःकापतं तूजिक निलाः घ्यलं वा चिकनं बुलाः धस्वाक्क ती जीक दयेकातःगु ताःहाकःगु इताःयात देगू धाइ ।
कै
हि व छ्यंगुलिइ विकार जुल धायेवं कै वयेगु याइ । कै थीथी कथंया दइ । गुगुं छ्यंगुलिइ द्यःने जक वइगु दुसा गुगुं दुनेंनिसें वइगु नं दइ । कै चाजक चासुइगु नं दइ, स्याजक स्याइगु नं दइ । गुगुं कै धाःसा स्याइ नं मखु चासुइ नं मखुसां चासु थें स्याः थें जुयाः अय् च्वने थय् च्वने मदयेक उसिंमुसिं जक दंकीगु कै नं दइ । कै खने मदुसां स्यानाः लिपा जक खनेदयावइगु कै नं वः, न्हापा हे कै निं लुयावइगु कै नं दु । संक्रामक ल्वय्कथं कैयात कया मतःसां थुकिं उत्पात याइबलय् संक्रामककथं कायेमाःगु अवस्था नं वयेफु ।
अलःकै
प्यनय् वइगु कै । ह्याउँसे च्वनी । स्वयेबलय् लाग्वारा थें च्वनी । पिमचाःनिबलय् नाकं स्याइ मखु । पिचायाः तग्वः जुयावःलिसे स्याइ । छगःनिगः जक नं वइ । प्यंह्वः छचाःलिं नं वइ । पुलां जुयाः तज्यात धायेव सुलु सुलु हि वयाच्वनेगु याइ । मुलेपतिं थ्यानाः फ्यतुइ थाकुइ । पाउँ, पालु अय्लाः व छ्वय्ला थुकियात बिख सरह जुइ । दिसा ताकुल धायेव दिसा च्वनेबलय् स्यानाः दुख बी । उकें अलःकै दुपिन्सं दिसा ताकु मजुइगु नसा नयेगु याइ ।
उकै
मिखाफुसि व मिखाया जःखः वइगु कै । मिखा फोहर जुल धायेव वयेगु याइ । चासुसे च्वनी । मिखा गे गे जक याये मास्ति वइ । बुलुमिइ खेँय् क्वाकाः क्वाः तयेगु याइ । निन्हुप्यन्हु लिपा लनावनी ।
क्वकै
म्हुतुसि व म्हुतुसि कापिइ वइगु कै । तग्वः जुइ मखु । चासु थें स्याः थें जुइ । नातागत जुयाः ज्वर पिचाये मफयाः दुज्वर दत धायेव वयेगु याइ । तागत दुगु नसा नकाः लंकेगु याइ ।
खिचाकै
म्ह फोहर जुल धायेव वइगु छता कै । कै वये न्ह्यः ज्वर वइ । म्हय् सालुक ग्वःचा ग्वःचा लाक वइ । धी चिनी मखु । कैग्वः तग्वः जुइ । कै पिचाल धायेव दुसुके मबिसे पाकय् जुइकेबी । छम्हं मेम्हेसिके पुने यः । चासु थें स्याः थें जुयाः उसिंमुसिं दनी । थ्व कै वइबलय् नासः हे मदु थें हिसि मदयाः खिचा थें चाःचाःतुलाः जक च्वने मन जुइ । चिकं थीकी मखु । लनावन धायेव म्ह छम्हं सिमनौ बुकाः जक चिकं थीकेगु याइ ।
चःतिकै
यक्व चःति वयाः गरम जुल धायेव वइगु कै । चिचीग्वः जुइ । च्वका च्वामुइ । धीधीचिंक दइ । चासुसे च्वनी । चासु वँयेबलय् हीसे च्वनी । ख्वाउँक छन्हुनिन्हु तल धायेव लनावनी ।
चासुकै
चासुसे च्वनीगु छता कै । थन जक वइ अन जक वइ धयागु जुइ मखु । ताथिना च्वनीबलय् फोहर थाय् सन धायेव थ्व कै वइ । छगःनिगः जक वःसां चितासू दइ मखु । कै खने मदुबलय् निसें लाय् ह्याउँसे च्वनाः चासुइ । चासु वंलिसे कै खने दयावइ । कै वःथाय् जक चासुइ मखु वया जःखः नं उलि हे चासुइ । चासुवँल धायेव ल्हाः लिकाये हे फइ मखु । घाः हे जूसां चासु जक वँयाच्वने मास्ति वइ । कै वयेत्यंथाय् वा कैचय् लाभाभेय् चिकं इलाः मी क्वाकाः चुइँक चुइँक पुकाः लंकेगु याइ ।
चिम्सँकै
चिम्सँ चबुनाः वइगु कै । चिचीचाग्वः जुइ । च्वका च्वामुइ । हीसे च्वनाः स्याइ । न्हि दायाः पाकय् जुइ । बांलाक पाकय् जुइकाः न्हि लिकयाः लायेकी ।
जालिकै
निप्वाः स्वप्वाः म्हुतु दइगु कै । कै वयेत्यंथाय् ला ह्याउँसे च्वनी । चासुसे च्वनाः स्याइ । कै पिचायाः न्हि दाल धायेव जालि थें निह्वः–स्वह्वः ह्वः दइ ।
झौकै
छ्यंगूया दुने वयाः लिपा तिनि खने दयावइगु छता कै । कै पिमचाःनिबलय् निसें हे चासुइगु व स्याइगु जुइ । कै पिचायेत्यंथाय् व छचाःलिं ला छानाः कै वइथाय् भचा च्वामु थें जुयाः ह्याउँसे जुइ । लिपा तिनि पिचाइ । पिचाल धायेव तसकं स्याइ । मसांकै व म्हुतुमरुकै थें हे जुइ । कै पाकय् जूलिसे न्हि दाइ । बांलाक पाकय् मजुइकं तियाः न्हि पिकाये मज्यू । न्हि पिकायेबलय् न्हिछेँ नापं वयेक पिकायेमाः । नत्र हानं न्हि दाया वयेयः ।
तःकै
छ्यंगूया दुनेंनिसें वइगु पुने यःगु छता कै । म्हय् जक मखु, ख्वालय् नं वइ । चासुसे च्वनी । थ्व कै वयाः लनावंसां छ्यंगुलिइ दाग थाइ । अज्याःगु दागं मनूतय्त छ्याकः याइ ।
तिंतिंकै
च्वामुयाः तिंतिंस्वाइगु कै । छथाय् हे यक्व वइ मखु, यानय् छगः प्यानय् छगः वइ । चासु थें जुयाः स्याइ । पाकय् जुल धायेव तियाः न्हि पिकाइ ।
धिकय्कै
मचातय्के म्हय् वइगु छता कै । छगःनाप मेगु कै प्यपुं थें जुयाः धीचिं थें खनेदइ । कै वयेन्ह्यः ज्वर वइ । थ्व कै वइबलय् मस्त न्हासें प्यासें जुयाः हिसि मदयेगु याइ । दुसुकी मखु । दुसुइ धकाः फसं कयेक ह्वाल्ल फ्वाल्ल याइ मखु । गुम्सय् जुइक तयाः कै पाकय् याकी । दुसुत धायेव तच्वः जूगु तायेकी । पाकय् जुइबलय् ह्याउँसे राकय् जुइ । चिल्लो पदार्थ थीकी मखु । बांलाक पाकय् जुल धायेव सिमनौ वा पाउदर बुकाः ति स्वसे याकाः कै लायेकी ।
फोहरकै
फोहर क्वानाः क्व वइच्वनीथाय् न्हुल बाय् सनाजुल धायेवं वइगु कै । फोहरया रापं थ्यूथ्यूथाय् तकं वइ । चासुसे च्वनी । क्वाःजलं पुकल धायेव चासु क्वलाइ । कै पिचाल धायेव लः जायावइ । फ्वंगायाः तज्यात धायेव हीसे च्वनी । लः जाये न्ह्यः हे कुचागु लाभा भेय् चिकं इलाः चुइँक चुइँक यानाः पुकल धायेव चासुगु छुं भचासां क्वलाइ । लः जायेगु नं दी । निकःस्वकः थथे यानाः थ्व कै लंकेगु याइ ।
भ्वसाकै
चिचीचाग्वयेक वइगु कै । मचातय्के वइ । चिग्वयेक भुल्ल्ल खनेदइ । कै वयेन्ह्यः ज्वर वइ । चिकंभ्याः थीकी मखु । सिमनौ बुकाः कै लंकेगु याइ ।
मसांकै
मछिं मछिंथाय् साःसालय् वइगु छता कै । कै पिमचाःनिबलय् निसें हे तसकं स्याइ । पाकय् जुयाः न्हि दाल धायेव न्हि पिकयाः गंगु छ्यंगू चुलाः पायेगु याइ ।
म्हुतुमरुकै
कै लुयावःसां कैया म्हुतु खने मदइगु कै । कै वःथाय् ला ह्याउँसे च्वनाः छाइ । कैग्वः खने दइ मखु । छानाः दुनें दुनें न्हि दाइ । फायाः न्हि लिकयाः वासः याइ ।
लःकै
लः जायावइगु कै । फोहर लखय् सन धायेव थ्व कै वइ । लः जायाः कै तग्वः जुइ । द्यःनेया छ्यंगू छबः लिकयाः लः पिकाइ । दुने ला मजाःतले ध्वतकि हीसे च्वनी ।
साकै (काउ पक्स)
सातय्के वइगु छता कै । यक्व वइ मखु । कै वःथाय् दाग च्वनी । थ्व कै वःपिंके तःकै वइ मखु । ख्वपय् याइबलय् घाः यानाः थुकिया ति तयाः कै वयेकेगु याइ ।
स्यःकै
स्यः थें ज्याःगु ति पिहां वइगु कै । ल्याय्म्ह ल्यासेतय् ख्वालय् न्यतालय् वइ । थ्व कै वल धायेव मिसापिन्त जूसा मिजंतसें व मिजंपिन्त जूसा ल्यासेपिन्सं स्वल धकाः हायेकेगु याइ ।