NewaGyanKosh

पञ्चायतकालय् लादे याःगु ‘छगू देय्, छगू भाषा’या नीति, बहुदलीय व्यवस्था वयेधुंकाः नं थ्व नीति कायम हे जुयाच्वन । २००७ सालया क्रान्तिं तत्कालीन युवातय्‌त गुगु भाषिक साहित्यिक चेतना थनाब्यूगु खः बहुदल व्यवस्था लिपाया राजनैतिक क्रान्तिं अज्याःगु उत्साह, जागरण थनेमफुत । बरु साइबर संस्कृति, यातायात व शिक्षाया विकासं थनया च्वमिपिंत पिनेया विश्वनाप सतिकाः नेपालभाषा साहित्यया चाकःयात नं तचाः तब्या जुइकेबिल । थ्वहे कथं नेपालभाषाया बाखं, नाटक, उपन्यास, च्वखँ, चिनाखँ आदी न्हापान्हापाया थें निश्चित विषय व परिधीइ जक सीमित मजुसे न्हून्हूगु विषय न्हून्हूगु समस्या गथे— पहिचानया समस्या, विदेश पलायनया समस्या, डाइस्पोरियन समस्या, नारी अस्मिताया समस्या, अभिघाटया समस्या, तेश्रोलिंगीया समस्या आदिंं थाय् कयाहल । विषयगत रुपं जक मजुसे पिनेया साहित्यय् खनेदुगु न्हून्हूगु आयाम, प्रयोग, प्रविधित नं नेपालभाषा साहित्यय् न्हापालिपा स्वयाः याकनं दुथ्यनेगु जुल । सत्यया सर्वकालिकताय् विश्वास, अनुभूतिया एकताय् विश्वास आदि थेंज्याःगु सिद्धान्तयात गुगु उत्तर आधुनिकवादं क्वःथलेगु याःगु खः थुकिया प्रभाव ने.सं ११११ लिपाया नेपालभाषा साहित्यय् नं खनेदयावल । थ्वहे कथं थ्व इलय् वयाः निबन्ध, बाखं, उपन्यास च्वज्याय् नं म्हिगःया विधागत फर्मुलाय् जक सीमित मजूसे अन्तर विधात्मक सिद्धान्तयात छ्यलेगु यानाहःगु नं खनेदत । समानता, स्वपहिचान, आत्मसम्मानया सः हे मू विषय जुयावल । फलतः थ्व समयावधीइ पिदंगु– भगतदास श्रेष्ठ, पुष्पराज राजकर्णिकार, श्रीराम श्रेष्ठ, नवीन चित्रकार, माधव मूल, सुधीर ख्वबि, सुरेशकिरण, शाक्य सुरेन, सौरभ शाक्य, त्रिरत्न शाक्य, केशवमान शाक्य, प्रतिसरा साय्मी, रजनी मिला, सुदन खुसः, ईश्वरीमैंया श्रेष्ठ, रजनी मिला, राजेन्द्र पुता आदिपिनिगु काव्यय् नं शव्द जक पानाः मूल सः थ्व हे जुयाबिल । अथेहे न्हापा न्हापा स्वयाः मिसा च्वमिपिनिगु सहभागिता नं अप्वः खनेदत । उमिसं नं थःपिनिगु रचनाय् न्हापा स्वयाः नारी मुक्ति, नारी अस्मिता नारी सशक्तिकरणया नितिं सः बुलन्द यानाहःगु खनेदत ।

बाल साहित्यं नं थ्व इलय् वयाः विधागत पहिचान बीगु चेष्ठा याःगु खनेदत । बाल उपन्यास, बालकथा, बालगीत जक मखु बाल साहित्य सम्बन्धी थीथी पत्रिका गथे ‘ईलोहँः मचा क्यब’ आदि पिदन । शान्तदास मानन्धर, तेजप्रकाश श्रेष्ठ, नरेशवीर शाक्य, हरिगोविन्द श्रेष्ठ, शशीकला मानन्धर, राजभाइ जकःमि, मिना वज्राचार्य, रीतादेबी प्रधान, राजमान महर्जन आदि थ्व विधाय् च्वसा न्ह्याकूपिं श्रष्टापिं खः ।

वि.सं २०४६ सालया आन्दोलन लिपा नेपालभाषा साहित्यय् खनेदयेक विकास जूगु मेगु विधा खः –शोधलेखन । नेपालभाषा उच्च अध्ययनय् संलग्नपिं विद्याथीपिंपाखें तयार जूग शोध—ग्रन्थयात सफूया रुपय् पितहयाः नं नेवाः जाति तथा नेपालभाषा साहित्यया विषयय् आपालं खँ पितहःगु दु । अथेहे थ्व हे समयावधी वयाः न्हापा मजूनिगु नेपालभाषा साहित्यया इतिहास च्वयेगु कुतः काशीनाथ तमोट, प्रेमशान्ति तुलाधर, नर्मदेश्वर प्रधान थेंज्याःपिं श्रष्टापिं पाखें जुल । थ्व समय्य वयाः तःम्ह च्वमिपिंसं च्वसा न्ह्याकूगु छगू विधा न्हू बाखं नं खः । लक्ष्मण राजवंशी, यज्ञरत्न धाख्वाःपिं छगू छगू दर्जनं मयाक बाखं सफू पिकयाः कीर्तिमान तयादीपिं बाखंच्वमिपिं खः । अझ बाखं साहित्यया विकास यायेत लक्ष्मण राजवंशीं थःगु अग्रसरताय् बाखं दबू धस्वाकादिलसा, यज्ञरत्न धाख्वाः नं दान्यहीरा सिरपाः नीस्वनादिल । कृष्णभक्त बोडे, केदार सितु, दया खडगी, भवानी तुलाधर, निजिरोज श्रेष्ठ, विमलप्रभा, दिव्या ताम्राकार, रेण्ुा श्रेष्ठ, अञ्जना ताम्रकार, रीता महर्जन, अर्पणा शाक्य, रासा, अमीर रत्न ताम्रकार आदि थ्व समयावधीए सक्रिय जुयादीपिं बाखंच्वमिपिं खः । उपन्यास, नाटक विधाय् पुरुष लेखकपिनिगु जक आधिपत्य जुयाच्वंगुली शशिकला, अपर्णा प्रधानपिंसं उपन्यास च्वयाः मिसा उपन्यासकारपिं नं मिजं उपन्यासकारपिं स्वयां कम मजू धकाः क्यनाबिल । आख्यानकार मथुराकृष्ण साय्मिया आह्वानय् झिंनिम्ह नारी स्रष्टापिंसं झिंनिगू उपन्यास पिकयाः थ्व विधाय् नारी सहभागिता छक्वलं अप्वयेका बिल । अथे हे नजरराम मर्हजनं छगू दर्जन स्वयाः अप्वः उपन्यास च्वयाः आञ्चलिक उपन्यासया रसास्वादन याकादिलसा राज साय्मिं नं तःगू जासुसी उपन्यास पिकियाः जासुसी उपन्यासया ल्याः म्हो मजुइकल । आर मानन्धर, रास जोशीपिंसं नं ऐतिहासिक, पौराणिक उपन्यासया अनुभूति याकेबिल । अथे हे मल्ल के सुन्दरं छक्वलं प्यंगू उपन्यास— व लँपु थ्व पलाः, द पोष्टर, शंखधर, सेप्टेम्वर १७ थेंज्याःगु ग्यसुग्यंगु उपन्यास पिकयाः नेपालभाषा उपन्यासया स्तर च्वन्ह्याकेगु ज्या यानादिल । नाटक लेखनय् नं प्रकाशकुमारीं लुफि, शशिकलां न्हूगु सारी थेंज्याःगु पूधाः प्याखं पिकया नाटक लेखनय् नं मिसापिनिगु उपस्थिति क्यनाबिल । ज्ञानकाजि मानन्धर, विजयवहादुर मल्ल, पद्मरत्न तुलाधर, गणेशराम लाछि, परमानन्द वज्राचार्य, महेशमान लँजुवाः आदिपिनिगु नाटक नं थ्वहे समयावधीइ वयाः पिदन । तर मेमेगु विधाय् गुलि सफू पिदंगु खः थ्व समयावधीइ नाटक विधाय् म्हो हे जक सफू पिदंगु दु । काव्य विधाय् शाक्य सुरेन, सुधीर ख्वबि, बालगोपाल श्रेष्ठ, रामेश्वर जलन, केशरमान ताम्रकार, रजनीमिला, ईश्वरीमैंया श्रेष्ठ, ज्यापु जुजु, राजेन्द्र महर्जन, तुयु पुं, राजेन्द्र पुता, अञ्जना ताम्राकार, सिर्जना दुवाल, दया खड्गी ‘वेचैन’, वद्री वेदना, बुद्ध नेवाः, रासा, रामेश्वर जलन, पूर्णिमा डंगोल आदि थेंज्याःपिं श्रष्टापिं मध्ये गुलिस्यां कविता पाखे च्वसा न्ह्याकलसा, गुलिस्यां कविताया नापं हाइकु, मुक्तक, गजल आदि थें थीथी विधाय् च्वसा न्ह्याकेगु यात । थ्व इलय् वयाः सीदयेक विकास जूगु विधा हाइकु नं खः । हाइकु साहित्यया विकासय् इन्द्र माली, आनन्द जोशी, सुरेश प्रधान, विमल ताम्राकार, तुयु पुंपिनिगु प्रयास च्वछायेबहजू । अथेहे गजल विधाय् भूषणप्रसाद श्रेष्ठ नेपालभाषाया अद्वीतिय गजलकार खः । थ्व समयावधीइ वयाः लघुउपन्यास, लघुकथा लेखनय् नं आपाःसिया ध्यान वंगु खनेदु । मथुराकृष्ण साय्मिया प्यंगू प्यंगू भागतक पिदंगु माकुगु विष, ह्याउँमिला लघुउपन्यास व विमल ताम्रकार, अगिव बनेपाली, सुधिर ख्ववि, भूषणप्रसाद श्रेष्ठ, इश्वरीमैंया श्रेष्ठ, सुरेन्द्र शाक्य, गोविन्द श्रेष्ठ, कृष्णभक्त बोडे, दिव्या ताम्राकार आदिपिनिगु लघुकथा थुकिया दसु खः । लघुकथाया विकासय् सुधिर ‘ख्ववि’पिंसं न्ह्याकूगु सः छगू फरक अभिव्यक्ति अभियानया भूमिका नं च्वछायेबहजू । समालोचना विधाय् वयाः नर्मदेश्वर प्रधानया पाश्चात्य समालोचनाया सिद्धान्त, बुद्ध साय्मिया कविता थौंया मिखां , सिद्धिचरण श्रेष्ठया सिद्धिचरणया घमाः आदि न्ह्यथनेबहःगु समालोचनाया सफू पिदंगु दुसा मेपिं समालोचकपिं— चुन्दा वज्राचार्य, चन्द्रमान वज्राचार्य, मदनसेन वज्राचार्य, श्रीलक्ष्मी श्रेष्ठ, जनक नेवाः, बालगोपाल श्रेष्ठ, रामभक्त श्रेष्ठ, पूर्णकाजि ताम्राकार, प्रेमहेरा तुलाधर, रवि शाक्य, सिर्जना शाक्य, कुन्दनप्रसाद श्रेष्ठ, गोवद्धर्न शर्मा, राकेश महर्जन, बालगोपाल श्रेष्ठ आदिपिनिगु नं समालोचनाया सफू पिदंगु दु ।

बाखं म्ये भाषानिभाः प्रेमबहादुर कसाःजुं मुनेगुया नापं सम्पादन यानादीगु आख्यानात्मक नेवाः लोकम्येया संकलन खः । ने.सं ११२१ य् प्यंगूगु संस्करण कथं च्वसापासां पिथंगु थ्व सफुलिइ झिंन्हय्‌पु बाखंम्ये दुथ्याकातःगु दु, गुगु अप्वः थें सिन्हाज्या रागय् चिनातःगु खः । थ्व सफुलिइ दुथ्याःगु म्ये गुलिं तत्कालिन घटनां प्रभावित जुयाः च्वयातःगु बाखंम्ये खःसा गुलिं बौद्ध अवदान जातक बाखंया लिधंसाय् चिनातःगु म्ये खः । थुकी दुथ्याःगु सिलुतीर्थ, स्वयेनगु म्येयात दुवालाः स्वयेबलय् थुपिं म्ये आपालं पुलांगु खनेदुसा मेमेगु म्येँय् गद्दिनसिन शासकपिनिगु नां न्ह्यथनातःगु कथं जुजु राज्यप्रकाश मल्लया शासनकालं निसें जुजु रणबहादुर शाहया शासनकाल तकया म्ये दुथ्यानाच्वंगु दु । इतिहासं च्वयेमफुगु बाखनं कनेमफुगु गुलिखय् सत्यतथ्य नेवाः लोकम्यें कनेगु याःगु दु धैगुया दसु थ्व सफुलिइ दुथ्याःगु शितलामाजु, रानी विजयालक्ष्मी बाखं म्येयात नं कायेफु गुकी शासकपिनिगु अन्याय अत्याःयात निर्धक्क ब्वयातःगु दु । थ्व सफूया मेगु विशेषता भूमिकाया रुपय् न्ह्यब्वयातःगु बाखंम्ये सम्बन्धी सैद्धान्तिक ज्ञानया नापं थुकी दुथ्याःगु म्येया समिक्षात्मक विश्लेषण नं जूगु दु ।

साहित्यया छगू बिधा बाखं खः । बाखं बिधाय् जक हनेबहःपिं समालोचकपिंत च्वसु च्वकाः सफूया रुप बिउगु समालोचना सफू बाखं समालोचना खः । थ्व समालोचना मुनादीम्ह भरत साय्‌मि खः । पल्पसा साहित्य ख्यःया लुखां थ्व सफू ने.सं १०९५ य् पिदंगु खः । थुकी गुम्ह समालोचकपिनिगु समालोचना दुथ्यानाच्वंगु दु । थुकी प्रा.सुन्दरकृष्ण जोशीया नेपालभाषा साहित्यय् बाखं, प्रा. जनकलाल वैद्यया नेपालभाषा बाखंम्येँ दुने, काशीनाथ टमोटजुया पलेहः झिंनिगु सः, अपर्णा प्रधानया जिगु मिखाय् मतकी, भू महेश जोशीया सोतिपाँय् दुने व पिने, रामहरि जोशीया न्हूधाः छगू विवेचना, मंगलप्रसाद श्रेष्ठया मूति बाखं पुचःया सवाः काकां, प्रा.माणिकलाल श्रेष्ठया सुवर्णकेशरीया गुंच्वः मूपुली व प्रा. पुष्प चित्रकारया चिबाखं दुने झ्वय्‌प्यूगु मिखा दुथ्यानाच्वंगु दु ।

बाखंपुचः साहित्यया मर्मज्ञ रत्नध्वज जोशीं मुनाः सम्पादन यानादीगु गुम्ह बाखंमिपिनिगु गुपु बाखंया मुना खः । थ्व बाखंपुचःया पिकाकः चित्तधर उपासक ‘हृदय’ खःसा सफू ने.सं. १०७० इ पिदंगु खः । थ्व नेपालभाषाय् थीथी च्वमिपिनिगु बाखं मुनाः पिदंगु न्हापांगु बाखंपुचः खः । नेपालभाषा ख्यःया अग्रज बाखंमिपिनिगु स्यल्लाःगु बाखं मुनाः पिथनेगुया उद्देश्य— थःपिनिगु भाषाय् बाखं साहित्यया सफू खाकाः ब्वमितय्‌गु दथुइ थ्यंकेगु व बाखं साहित्यया श्रीबृद्धि यायेगु खः धकाः सम्पादक जोशीं भूमिकाय् च्वयादीगु दु । सम्पादकजुं बाखं साहित्ययात म्हसिके बीगु कथं थौंया न्हू बाखंया सैद्धान्तिक पक्षयात नं भूमिकाय् न्हयब्वःगु दु । अथेहे बाखंमिपिनिगु चीहाकलं म्हसीका नं बियादीगु दु । पिकाकःया खँ तसें चित्तधर हृदयं थ्व सफू छतका दामं न्यानाः याउँक ब्वनाः सिधयेके दइगु खँ न्ह्यथनादीगु दु । थ्व बाखं पुचलय् दुथ्याःगु बाखं खः— फत्तेबहादुर सिंहया थ्व हे लाले?, चित्तधर हृदयया द्योपाला, मोतिलक्ष्मीया समाप्ति, हृययचन्द्र सिंहया कय्‌तापुजा, रत्नध्वजया युवक, प्रेमबहादुर कसाःया अजि, सत्यमोहन जोशीया परिचय, गोविन्द बहादुर गोठालेया जिमचा, पूर्ण पथिकया पुलांदाजु, केशवलाल कर्माचार्यया जुंगेदाइया ग्वाय्, ईश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्यया मत सित, माधवलाल कर्माचार्य बी.ए.या थःछ्येँ, अशोकरत्नया व ख्वाः, लोचनरत्नया ग्वे निगः, आशाराम शाक्यया मह्रि छपा व आर. जी. ए.या ठण्डा बरफ।

महाकवि गिरिजाप्रसाद जोशीजुं च्वयादीगु थ्व छपु पूधाः प्याखं खः । तय्‌जु प्रकाशन पाखें ने.सं.११०२ य् थ्व सफू पिदंगु खः । ततःजाः जुयावनाच्वंगु बाखाछेँया अनुपातय् झनझन चिचीजाः जुयावनाच्वंगु मेगु बाखाछेँ दुने विक्षिप्त मनस्थिति घानाः म्वानाच्वंम्ह ककाया चाकःलिं चाःहिलाच्वंगु खः थ्व प्याखं बाखा  ।

 बागमती सभ्यता उद्भव व विकास सफू डा. साफल्य अमात्यं च्वयादीगु ने.सं ११३८स नेपालभाषा एकेडेमिया प्रकाशनं पिदंगु नेपालभाषाया छगू ग्यसुलाःगु सफू खः । झिगू अध्यायय् ब्वथलातःगु थ्व सफुलिइ नेपाःया केन्द्रविन्दु जुयाच्वंगु बागमति प्रदेशया सभ्यताया उद्भव विकास बारे थनया लोकोक्ति, पौराणिक बाखं निसें जुजु पृथ्वीनारायण शाह, राणा प्रधानमन्त्री जंगबहादुरया उदयतकया बागमती सभ्यताया स्वरुप न्ह्यब्वयातःगु दु । अथे हे बागमती सभ्यता ब्वलंकेगुली तत्कालिन लिच्छवी, मल्ल शासकपिं व बौद्ध विहारतय्‌गु महत्वपूर्ण भूमिका दुगु खँ नं थ्व सफुलिइ उल्लेख यानातःगु दु ।