यल क्वाःबाहाःया लिउने इलाननिइ मिच्छु बाहाः (चैत्यवर्ण विहार) अवस्थित दु । थुकियात भिच्छु बाहाः नं धायेगु याः । दथुइ तग्वःगु चैत्य व धर्मधातुमण्डल दु । द्यःछेँया मूलुखा कलात्मक जू तर थुकिया फुसय् च्वंगु तोरणय् द्यः मदयेधुंकल । दुने क्वाःपाःद्यःकथं उत्तर स्वःम्ह चैत्यधारी बोधिसत्व स्थापना यानातःगु दु । मातनय् तोरण लिसेंया स्वपाः झ्याः दुसा च्वतय् विमानझ्याः छुनातःगु दु । थुकिया निर्माणकालसम्बन्धी ऐतिहासिक प्रमाण लुयावःगु खनेमदु । आः थन उपलब्ध अभिलेख मध्ये ने.सं. ८०७या अभिलेख चैत्य जीर्णोद्धार सम्बन्धी दु । थुगु बहालय् ८४म्ह संघया दुजः दु । उमिगुपाखें थन दछियंकं थीथी धार्मिक क्रियाकलाप जुयाच्वंगु दु ।
NewaGyanKosh
-
मिजं
डेल्टा मल्टि मिडियापाखें ने.सं.११२५ स निर्माण जूगु थुगु संकिपाया निर्माता भाइकाजी महर्जन नयन व हेमसिं महर्जन खः । थुकिया निर्देशक राज शाक्य खःसा थुकी सुरजबीर बज्राचार्यया बाखं दुथ्याः । थुकी कलाकारकथं राजु महर्जन, सुरेन्द्र महर्जन, सनि अवाले, सुरोज महर्जनपिं दुथ्याः । संकिपाया छायाँकार भाइकाजी महर्जन खः । थुकी छम्ह मिसाया जीवनय् मिजंया भूमिका व मिजंया जीवनय् मिसाया भूमिकायात कयाः दुवालातःगु दु ।
-
मिजलाया जलं
मिजलाया जलं भाषाथुवाः मथुरा साय्मिया मिजला उपन्यासयाबारे थीथी साहित्यकारपिंसं ब्यूगु लिच्वःत (प्रतिकृया) मुनां बिमल ताम्राकारया सम्पादनय् कुतः पिकाकःया लुखां नेपाल संबत् ११३७ य् पिदंगु सफू खः ।
-
मिथिला– च्वः प्वः मदुगु लुमन्ति दुने
मिथिला– च्वः प्वः मदुगु लुमन्ति दुने निबन्ध सफू मङ्गलप्रसाद स्यस्यःया वृति खः । ने.सं ११२६ य् प्रसाद प्रकाशनपाखें पिहांवःगु थ्व निबन्ध संग्रह च्वमिं थः तिरि मय्जुया लुमन्तिइ च्वयादीगु खः ।
-
मिना महर्जन
अबु बाबुकाजी महर्जन व मां प्राणमाया महर्जनया कोखं वि.सं. २०२० य् किपूया भाजंगालय् म्येहालामि मिना महर्जनया जन्म जूगु खः । वय्कः २०३६÷३७ निसें गायन ख्यलय् मदिक्क सक्रिय जुयाच्वनादीगु दु । वय्कलं म्ये हालेगु लिसें चिहाः संकिपा, म्यूजिक भिडियोय् थःगु अभिनय कला नं न्ह्यब्वया दीगु दु । वय्कलं दयेकूगु म्यूजिक भिडियो ‘करुणां भय्ब्यूगु’, ‘मांया यःम्ह म्हयाय्मचा’ तसकं लोकंह्वाः । इन्द्रेणी सांस्कृतिक समाजया ज्यासना पुचलय् आवद्ध वय्कः ज्ञानमाला भजनय् नं सक्रिय जुयादी । -
मिफुति
केशरमान ताम्राकारया बाखं सफू खः —मिफुति । थुकिया पिकाकः रवि प्रसाद श्रेष्ठ खः । ने.सं. १०९७ य् पिदंगु थुगु सफूया द्यबः उज्ज्वल कुन्दन ज्यापुं कियादीगु खः । सफुलिइ च्यापु बाखं दुथ्यानाच्वंगु दु । जुइतिनिगु म्हगस, छपाः किपा वर्तमानया, थौंया दुने–चन तताजु, कुकुल्यां कू, पू मवंगु अभिलाषा, पौभाः थौंया इतिहासया व थ्वःगु सः थुकिइ दुथ्याना च्वंगु बाखं खः । थीथी सिरपाः त्याकेधुंकूगु व पत्रपत्रिकाय् पिदनेधुंकूगु बाखं थुकी दुथ्याकातःगु दु । मेगु छगू ग्यसु लाःगु कृति –मिफुति शीर्षकय् थःगु धापू तसें माणिकलाल श्रेष्ठं च्वयादीगु दु– ‘केशरमानजुया बाखनय् छगू उज्ज्वल पक्ष जिं खना व खः –थौं न्ह्याक्व हे खिउँसां कन्हय् झःझः धाइतिनि धयागु उज्ज्वल विश्वास लेखकयाके दु । प्रगतिवादया नामं थौं जुयाच्वंगु मभिं मनिंया विरोध जक यानाः धात्थें स्वस्थ साहित्य जुइमखु, धात्थें जनपक्षीय धायेगु अर्थ जनताया न्ह्यःनेया लँय् बांलाक्क मत (प्रकाश) क्यनेगु खः ।’
-
मिमननि बहाः (निमनका विहार/निम्हनिम्ह विहार)
यँया झोछेँ त्वाःया जोरगणेशं भचा च्वय् वनाः माथेमा चुक थ्यनेवं जवपाखे च्वंगु तःकूगु थाय् खः – मिमननिबहाः । थ्व विहारयात निमनका विहार वा निम्हनिम्ह विहार धकाः नं जनमानसं म्हस्यू । क्वाःपाःद्ययाथाय् तयातःगु शिलापत्रय् ने.सं. ५४८ या ई न्ह्यथनातःगु स्वयेबलय् बिकमाःबहाःया तसकं पुलांगु कचा बहाःकथं कायेफु । थ्व बहाःया क्वाःपाःद्यः उत्तराभिमुख विश्वव्याकरण मुद्राया बुद्ध खः । ने. सं. १००२य् पलिस्था यानातःगु क्वाःपाःद्यया मू लुखाया फुसय् तोरणय् अक्षोभ्य बुद्ध (दथुइ), प्रज्ञापारमिता (जवय्), षडक्षरी लोकेश्वर (खवय्) कियातःगु दु । मू लुखाया न्ह्यःने न्यागाः पिण्डगाः, मन्दःपाः छपाः, चिभाद्यः छगः नं झ्वलिं पलिस्था यानातःगु दुसा शिवलिंग नं पलिस्था यानातःगु दु । मू लुखाया जवंखवं याकःझ्या, तोरंया च्वय् पसुकाझ्याः व जवंखवं याकःझ्याः, वयां च्वय् विमानझ्याः व च्वय् मेगु साधारण झ्याः तयातःगु दु ।
बहालय् आःतक लुयावःगु ने.सं. ६१६ व ने.सं. ६२९ या दसूकथं बहाःया इतिहासयात भचा कुलेत स्वःगु खनेदु । बहाःया आगमय् खनेदुगु ने.सं. ६१६ या शीलापत्रय् रुपसिं पाल, वया निम्ह कलाः व काय म्ह्याय्िपनिगु नां तयाः दान याःगु धयातल । मेगु रत्नमल्ल जुजुया शासनकालय् अर्थात् ने.सं. ६२९ या शीलापत्रं बहालय् दँय्दँसं हेरुक पुजा व श्रावण औंशीया झिंस्वन्हुया न्हिकुन्हु शाक्यमुनि बुद्धया पुजा यायेत चन्दा बियावंगु स्पष्ट धयातल । थथे हे बहालय् तयातःगु शिवलिंगया स्वापू व चैत्यया स्वापू बहालय् ग्वाहाली यानावंपिं संघसदस्यपिं पाल जातया शाक्यत लिसे खनेदु । छग धापूकथं थुपिं फुक्कं न्हापा ब्रम्हू खः, तर बहाःयापिंसं अस्वीकार याना वयाच्वंगु दु । ने.सं. ५४८ निसें पाल शाक्यपिनिगु ल्हातय् थ्व बहाःया एकति अधिकार दया वयाच्वंगु खनेदु ।
-
मिमलः
मिमलः नेपालभाषाया न्हापांगु बाखंपौ खः । थुकिया पिकाकः प्रेमरत्न तुलाधर खःसा सम्पादक सुवर्ण केशरी तुलाधर खः । व्यवस्थापक पुष्परत्न तुलाधर खः । ने.सं. १०९४ य् पिदंगु कछला–सिल्लाया ल्याखय् नेपालभाषाया झिंच्यापु व विदेशया स्वपु बाखं दुथ्याना च्वंगु दु । नापं बाखं साहित्यया बारे जनकलाल वैद्य, माणिकलाल श्रेष्ठ व बाखंमिया ल्याखं पूर्णदास श्रेष्ठया च्वसु नं दुथ्याकातःगु दु । दथु–दथुइ विदेशया च्यापु चिबाखं नं घाकातःगु दु । थुकथं मिलखय् मुक्कं नीगुपु बाखं व स्वपु च्वसु दु । पौया ल्याखं विज्ञापन नं तयातःगु दु । निलापौ जुयाः नं थ्व छगू नेपालभाषाय् बाखं साहित्यया ग्यसुग्यंगु कृति जू वंगु दु ।
बाखंया धलखय् हे च्वमिपिनिगु चीहाकलं म्हसीका नं बियातःगु दु। चित्तधर हृदयया पौ, जनकलाल वैद्यया फू फू मत, माधवलाल कर्माचार्यया फाला वनेमाल, धर्मरत्न यमिया छिमि नारांद्यःसा जिमि द्यःखुँ, अशोक उमंगया न्हू सतकया छेँ, मय्जु प्रकाश प्रधानाङ्गया सीताया संसार, दुर्लभलाल सिंहया नुगःया चाल, मोहनमान श्रेष्ठया थथे नं जुइयः, केशव साय्मिया म्हगस, मय्जु मोतीलक्ष्मी शाक्यया ह्वयेत पियाच्वंम्ह मुखू, देव साय्मिया नँन्याः वा मगाः, प्रमिला साय्मिया जि जुजु, भूषणप्रसाद श्रेष्ठया लाखय् लसिंतय्गु बाखं, मनदेवी तण्डुकारया न्हूसतकया दुक्यं किपा, रामशेखरया स्वर्ग व नर्क व मथुराकृष्ण साय्मिया निर्णय थुकी दुथ्यानाच्वंगु बाखं जुल ।
अथेहे अस्ट्रेलियाया जोन मरिसनया वँचुगु ब्याय्च, भारतया हरिशंकर परसाईया टर्च मीम्ह, फ्रान्सया एमिल गाबोरिओया ध्वग्गीगु छेँ थुकी दुथ्यानाच्वंगु विदेशी बाखंया अनुवाद खः । थुकथं हे मचा लहीगु पहः व संका नांगु चीनया नीति बाखं निपु, मन्तुना नांगु मलेसियाया बाखं, ब्रम्हचारी नांगु सँदेय्या लोक बाखं, पासा नांगु अमेरिकी विलियम सरोयाया चिबाखं, खँ नांगु अफ्रिकी हेरोल्ड कोर्टलैन्डरया चिबाखं, दान नांगु बेलायती पाल राशया बाखं, भावी राजनीतिज्ञ नांगु भारतया पुष्पारानी मूंदडाया चीबाखं नं दुथ्याका तःगु दु ।
-
मिरा राणा
मिरा राणा छम्ह लोकंह्वाःम्ह लय्चिनामिलिसें म्येहालामि खः । थ्वय्कःया जन्म ने.सं. १०७१ कौलाथ्वः दसमि, बुधबारखुन्हु येँया कमलपुखुली जूगु खः । थ्वय्कःया अबु पं. शम्भुप्रसाद मिश्र व मां निर्मला मिश्र खः ।
थ्वय्कःया अबु संगीत प्रविण, तबलालिसें संगीतया ज्ञाता खः । छेँय् अबुं म्येपिन्त संगीत स्यनाच्वनीबलय् थ्वय्कःया नुगः उखे सालीगु । थ्व हुनिं वय्कःयात संगीतया ख्यलय् सालाहल । वि.सं. २०२२ सालय् झिंप्यदँति दुबलय् हे थ्वय्कलं रेडियो नेपालया छगू प्रतियोगिताय् म्ये हालादीगु खः । उगु प्रतियोगिताय् सिरपाः त्याके मखंसां सः बांलाःगुलिं थ्वय्कलं स्वर परीक्षा हे मबिसें म्ये हालेगु ह्वःताः चूलाःगु खः । लिपा वि.सं. २०२८ सालं जूगु प्रतियोगिताय् गायनय् न्हाप लाकादिल । थ्वय्कलं हालादीगु आपालं म्येत लोकंह्वाः । उकी मध्यय् ‘मखमली चोली चाँहिदैन’, ‘मेरो पाउमा आज कोही पाउजू बाँध’ खः ।
शास्त्रीय संगीतया नं ज्ञान दुम्ह थ्वय्कलं भारतया इलाहाबादं संगीत विशारद यानादीगु खः । वसिबें न्ह्यः येँया संगीत महाविद्यालयपाखें नं संगीत सयेकादीगु खः । थ्वय्कलं विदेशय् च्वनाः संगीत स्यनेज्या नं न्ह्याका च्वनादीगु दु । आधुनिक, लोक, भजन व थीथी विधाय् थीथी भाषाभाषी लिसें संकिपाय् तकं म्ये हालादीगु दु । लिसें थ्वय्कलं विदेशी भाषाया नं म्येत हालादीगु दु । थ्वय्कलं भिंmन्हय्सः स्वयां मल्याक म्ये हाला दीधुंकल । वि.सं. २०२८ सालय् संकिपा ‘मनको बाँध’य् छपु पाश्चात्य शैलीया म्ये ‘यो मात चढेको रातमा’ हालादीगु दु । थ्व हे म्ये हालेधुंका थ्वय्कःयात नेपाःया न्हापांम्ह क्याब्रे म्येहालामि अले न्हापांम्ह मिसा पप म्ये हालामि धकाः धायेगु यात । थ्वय्कलं हे दकलय् न्हापां दबुली पाश्चात्य शैलीया म्ये हाहां प्याखं नं हुलेगु यानादीगु खः ।
थ्वय्कलं न्हापा नेपालभाषाया म्ये प्रतियोगिताय् ब्वति कयाः न्हाप सिरपाः नं त्याकादीगु दु । नेवाः संगीत ख्यलय् नं थ्वय्कलं आधुनिक, भजन जक मखु दकलय् न्हापां पाश्चात्य शैलीया नेवाः म्ये हालादीगु दु । ने.सं. १०९६ स ‘झीगु सः’ पाखें ग्वसाः ग्वःगु निक्वःगु म्ये नखः ज्याझ्वः याःबलय् थ्वय्कलं अज्यागु म्ये हालादीगु खः । उबलय् तसकं लोकंह्वाःगु थुगु म्ये खः ‘म्ये छपु हाले थें प्याखं छकः हुले थें ।’ थुगु म्येया च्वमि दुर्गालाल श्रेष्ठ खःसा लसय् हनादीम्ह गणेश परियार खः । थ्वय्कलं आपालं नेवाः म्येत हालादीगु सीदुसां पिदनाच्वंगु धाःसा खुपु न्हय्पुति हे जक दु । वय्कलं हालादीगु नेवाःम्ये थुकथं दु– ‘का न्हैं मंैचा मंसीर मैनासं’ (सत्यनारायण राजभण्डारीलिसें), ‘ल्हाः ज्वनाः साले मते’ (च्वमि विष्णु जल्मि, लय् कृष्णमान डंगोल), क्वलं बुइ मखुत यःमां’ (तारादेबीलिसें, च्वमि विष्णु जल्मि, लय् कृष्णमान डंगोल), ‘अतृप्त लोकय् धनजन माया’ (लय् कृष्णमान डंगोल), ‘सतिनाः जिनापं च्वंसा’ (प्रकाश श्रेष्ठलिसें, च्वमि भूषणप्रसाद श्रेष्ठ, लय् द्वारिकालाल जोशी), ‘गुलि न्ह्यैपु फय् थ्व वःगु’ (प्रकाश श्रेष्ठलिसें, च्वमि दुर्गालाल श्रेष्ठ, लय् द्वारिकालाल जोशी)
वि.सं. २०२८ सालं थ्वय्कःया उदयजंग राणालिसें इहिपाः जूगु खः । थ्वय्कःपिनि निम्हकाय् दु । रेडियो नेपालय् वि.सं. २०३५ सालंनिसें सुइछदँतक्क जागिर नयाः अवकास कयादीगु खः । थ्वय्कलं आपालं मान सम्मान व पदवीत कयादीगु दु । -
मिलन शाक्य
चित्रकार, संस्कृतिविद् मिलन शाक्यया जन्म ने.सं. १०८२ प्वहेलागाः अस्तमि, सोमबारखुन्हु येँया ओमबहालय् अबु नीलरत्न शाक्य वं मां भुवनलक्ष्मी शाक्यया कोखं जूगु खः । एम. ए., बी. एफ. ए. व संस्कृतिइ विद्यावारिधि यानादीम्ह वय्कलं प्राध्यापन यानादी । वय्कः त्रि.वि., नेपाल राजकीय प्रज्ञा प्रतिष्ठानया प्रज्ञा सभासद् जुयादीगु दु । वय्कलं नेपालभाषाया थी थी सपूm, दँपौ व पत्रपत्रिकाया ख्वाःपौ डिजाइन नं यानादीगु दु । वय्कलं थी थी पत्रिकाय् कला संयोजन व सम्पादन नं यानादीगु दु । वय्कलं सन् १९७८ स न्हापांखुसी मंकाः कला ब्वज्याय् ब्वति कयादीगु अले सन् २००६ य् ‘गणेश इन मेडियभल नेपाल’ व सन् २००८ य् ‘कल्ट अफ भैरव इन नेपाल’ शीर्षकय् कलासम्बन्धी कार्यपत्र न्ह्यब्वया दीगु खः । वय्कलं सन् १९८१ निसें १९९७ तक जर्मनी, स्विट्जरल्याण्ड, पोल्याण्ड, जापान, फिनल्याण्ड, लाहती, हेलेसिन्की व भारतय् याकः कला ब्वज्या यानादीगु दु ।
भारतय् मंकाः कला ब्वज्या नं यानादीगु दु । वय्कःयात वि.सं. २०४४ या राष्ट्रिय युवा वर्ष पुरस्कार, राष्ट्रिय कला प्रदर्शनी २०५४ य् ल्यू सिरपाः, सन १९८० स एज्राज्याककिट्स इन्टरनेशनल प्राइज व जापानं उत्कृष्ट पुरस्कार द्यछाःगु दु ।