NewaGyanKosh

लिलाइबलय् याइगु ज्यायात लाज्या धाइ। थुबलय् थ्व हे ज्या यायेमाः धयागु दइ मखु। बखत अनुसार याइगु ज्यायात मालीगु थीथी कथंया सरसामान दयेकाः लिधंसाकथं भूमिका म्हितेगु याइ।
लाज्या निश्चित थासय् च्वनाः यायेमाः धयागु दइ मखु। थःयात गन ज्या छिन अन च्वनाः याःसां ज्यू। निभाः त्वयाः तांन्वःसां वा वःसां वां दायेक च्वनाः यायेमाः धयागु नं जुइ मखु। लाःलाःबलय् व न्ह्याःन्ह्याःबलय् जक नं याइ। छकःपतिं दिनाः नं याइ।
नू निलेगु, पुइँ सुकू थायेगु, खिपः निलेगु, खःमू थायेगु, घोचा दयेकेगु, भाता फायेगु, पिरिङ्ग थायेगु आदि लाज्यां यायेगु याइ। म्हे सुइगु, गूगु, भूबाःगु नं थुबलय् हे मर्मत यायेगु याइ। लवःकवः हेरबिचाः यानाः सुरक्षित यानातयेगु याइ। लैंसि चुं ल्हुइगु, आलुपुसा ल्ययेगु, प्याज पुसा हायेकेगु आदि नं लाज्याकथं हे याइ।
लाज्या याइबलय् थ्व ज्या मिसातसें यायेगु व ज्या मिजंतसें यायेगु धयागु दइ मखु। सुनां छु छु सः व व यायेगु याइ। सिधयेके हे माः धयागु जुइ मखु। याकःबुकः जक च्वनाः नं याइ , तःम्ह च्वनाः नं याइ। याकःबुकः जुयाः म्हाइपुइबलय् सःसःथे मे हालाः नं याइ।
तःम्ह मनू च्वनाः याइबलय् चकंथाय् च्वनाः याइ। ज्या यायां हासिख्यालि यायेगु, बाखं कनेगु, सामूहिक रुपं मे हालेगु आदि नं याइ। थवंथवय् सहलह ब्याकाः थःथःपिनिगु अनुभव कालबिल यायेगु नं याइ।
बुँइ पिवाः च्वनेबलय् व तुकाज्या क्वचायेकाः बरखामासं लाज्या यायेगु याइ। झ्वालांपालां वा वयाः बुँइ ज्या याये मजिया च्वनीबलय् नं सुम्क च्वनेगु पलेसा लाज्या यायेगु याइ।
न्ह्याःन्ह्याःबलय् व लाःलाःबलय् याःसां ज्यूगुलिं लाज्यायात म्ह्व जक मिहेनत तुइगु ज्याकथं कायेगु याः।
खिपः
सु, नालु बाय् सःखिं ताःहाकः जुइक निलाः दयेकातःगु वस्तु। पुचा लाइ। सुपौ बलय् पलिं चीबलय् भातां सु काकेगु व खःमुलिइ गाखि तयेगु याइ।

खःमू
तिबां थानातःगु थल। ०.५ इञ्चतिया ह्वःचा तयाः म्हुकुछिति जाः याइ। १.५—२ फुततिया व्यास दइ। च्वय् व प्यंचालय् प्वता व प्यं तःलय् प्वताधलिं तयाः तिबा बाय् पौबालां क्वातुक हिनातइ। छपा खःमुलिइ खुकु व खुकुत्या हाकःगु निपु खिपःया च्वतं खःमूया च्वय्या प्वताय् उतिग्यंक पाः तयाः प्यथाय् ची। निपां खःमूयां चिनाः ल्यंगु खिपः निकुति त्वःताः थवंथवय् तक्यंकाः न्वःया निखे च्वतय् हिनाः गाखि काइ।

घोचा
गसि वनीगु मायात गसि तयाबीगु कथि। प्यकुं निसें खुकु हाकः जुइ। म्हूचा लाइ। ती अःपुकेत प्वलय् फेच्याकाः च्वामुका तइ। मापतिं तीगु याइ।
नू
सु स्वानाः तु नीक निलातःगु खिपः। हाकःचा लाकाः तह मिलय् जुइक हाकलय् तँ तँ यानाः तइ। न्यातँनिसें गुतँ तकया याइ। गसिकथि व वालं चीत हिनी।

पुइँसुकू
सुं थानातःगु सुकू। पाचुगु सु प्वाँय्चा प्वाँय्चा तयाः सुयागु हे खिपः निलाः सु प्वाचय् प्यथाय् न्याथाय् हिनाः माःहने थें यानाः साधारण कथं थानातइ। प्वः पाचुइ। पुं नयेयःगु विरुवायात पुं मनकेत व प्वँ वःसां स्यंके मफयेकेत खः ग्वयाः त्वपुइगु याइ। न्हिनय् द्यः चकनीबलय् थू तुलातइ। सुपौ बलय् छचाःलिं भातां काकाः भीत तयाः फय् पनेगु याइ। बलय् खातासिँ द्यःने लानाः फ्यतुइगु नं याइ।

पिरिङ्ग
आलुपुसा तयेगु थल। ०.५ इञ्चतिया ह्वः तयाः क्वलाछि ब्या यानाः कुत्याति जाः यानातइ। ह्वतय् तँचा तँचा लुइक कथिया धलिं तयाः आलुपुसा तयेगु याइ।
लैंसि
लैं पुसाया गंगु धे। लैं पुसा पाकय् जुइकाः पानाः धे कुनाः तयातइ। लाज्यां हानं पानाः प्वाकलय् चुं ल्हुयाः धू जक हायाः केपु यचुकेगु याइ।

लिच्छविकालया प्रारम्भिक युगयागु छुं नं धातु मूर्तिया नमूना लुयावःगु खने मदुनि । अथे जुयाः उगु युगया धातुकला गथे खः धयागु बारे प्रस्ट प्रमाण व तथ्य मदु । तर ईस्वीया न्यागूगु शताब्दीया धातुया म्वहः व न्हय्गूगु व च्यागूगु शताब्दीपाखे धाःसा धातुया मूर्तित लुयावःगु खनेदु । थुगु इलय् लुयावःगु धातुया मूर्ति अति सुन्दर व अति आकर्षक खनेदु । थुगु युगया थीथी धातुकलाय् गुप्तकलाया छुं छुं प्रभावत लाःगु खनेदु । नापं थुगु कलाय् नेपाःया थःगु हे मौलिकपन व कलात्मक नमूनात नं न्ह्यब्वया तःगु खनेदु ।
लिच्छविकालया धातु मूर्तिइ विशेष यानाः देवी देवताया प्रतिमा दयेका तःगुलिइ चाकलाःगु मुखाकृति, तःफिगु म्हुतुसि, ग्वलाःगु मन्चा, सुलुक्क च्वंगु न्हाय्, अर्ध उन्मिलनया मिखा व तःग्वःगु कपाःया स्वरुपय् प्रतिमा दयेकेगु परम्परा खनेदु । थुगु कालय् म्ह्व जक धातुया मूर्ति वा प्रतिमाय् अलंकारण छ्यलातःगु दु । न्हाय्पनय् ततःधंगु कुण्डल, गःपतय् माः, ल्हाःया लप्पाय् केयुर व नाडीइ आकर्षक बाला आदि थुगु युगय् छ्यलातःगु खनेदु । लिच्छविकालया धातुमूर्तिया म्हय् खुसिइ लःया तरंग थें आकर्षक जुइकथंया वस्त्र छ्यलातःगु खनेदु । थुगु कालया धातुया बुद्ध मूर्तिइ ब्वहलय् संघातिं त्वपुयातःगु खनेदु । (सक्वया भविष्य व्याकरणया मुद्राया बुद्ध मूर्ति) । थुकथं लिच्छविकालया धातु मूर्तिइ अलंकरण म्हो जूसां यथार्थ व स्वभाविकता नापनापं खनेदु । थुगु युगया धातुमूर्ति नापं प्रतिमा आदि शास्त्रया आधारय् दयेकातःगु खनेदु । नापं मूर्तिइ आंगिक अनुपात मिले यानातःगु दु ।

बज्रपाणी बोधिसत्व
थौंकन्हय् संयुक्त राज्य अमेरिकाया न्यूयोर्कया क्रिस्टेन ह्यूमेनया निजी संग्रहय् नेपालय् दयेकातःगु बज्रपाणी बोधिसत्वया छगू धातुया मूर्ति संग्रह यानातःगु दु । थुगु धातुया मूर्ति ईश्वीया च्यागूगु शताब्दीपाखे दयेकातःगु नालातःगु दु । थीथी आभूषणं छाय्पिया तःगु उम्ह बज्रपाणी धातु मूर्ति अति हे आकर्षक खनेदु । बोधिसत्व द्विभुजी स्थानक मूर्ति मेगु छगू अर्ध गोलाकार कमलासनय् दनाच्वंगु दु । थुकिया जवपाखे मेगु छगू अलग हे कमलासनय् पुलितक जक वःगु गुजिकाःगु गाच्वः हिनातःगु ल्हातय् बाला, न्हाय्पनय् सादा कुण्डल तियातःगु चीधिम्ह पुरुष मूर्ति नं दु । निका ल्हाः छातितक हयाः छातियात ल्हातिं त्वपुया तःगु दु । थुकियात हे बज्रया प्रतीक बज्र पुरुष माने यानातःगु दु । बज्रपाणी बोधिसत्वं थःगु ल्हाः बज्रपुरुषया शिरय् तयाः जव ल्हाः छातिइ तक हयाः बज्र ज्वनाः क्वय् स्वयाः पलाः छिनाच्वंगु स्वरुपय् दु ।
रेसादार वसः व उकी गुजि ह्वनातःगु दु । वस्त्र निपा तुतिया दथुं कुहां वयाच्वंगु व आसनय् थियाच्वंगु दु । जँय् आकर्षक पेटीया आकारं आकृति दयेकातःगु थुगु मूर्तिइ तुतिया खम्पाय् जवपाखें भ्यसें लुयाच्वंगु गाच्वः चिनातःगु व गाच्वःया निगुलिं च्वकात खम्पाय् कत्तानाच्वंगु दु । ल्यंदुगु किनारा कुहां वयाः आसनय् वयाः थियाच्वंगु दु ।
ल्हाःया लप्पाय् केयुर, नाडीइ बाला, गःपतय् कण्ठहार तिसा तियातःगु दु । अथे हे बोधिसत्वं खवया ब्वहलं क्वखाया तःगु तःपुगु यज्ञोपवित जवया पुलितक कुहां वयाच्वंगु दु । न्हाय्पनय् ततःधंगु कर्ण कुण्डल व छ्यनय् मुखः पुयातःगु थुगु बोधिसत्वया मूर्ति आपालं अलंकृत खनेदु । मूर्तिइ मुखःया जवय् च्वकालुयाच्वंगु नापं दथुइ तबाला जुयाः खवं सँ गुजिकाःगु थें खनेदु ।

सैनिक (सैनिक अस्पताल, येँ)
न्हापांगु विश्वयुद्धय् सहीद जूपिं वीर योद्धा सेनातय्गु लुमन्तिइ वि.सं. १९८२ य् तिंख्यःया मिलिटरी हस्पिटलया कःसिइ वीर नेपाःया सिपाहीया धातुया सालिक पलिस्था याःगु खः । थुगु सालिक मूर्तिकार रत्नबहादुर तुलाधरं दयेकूगु खः ।
धातुकलाया थीथी मुद्रा
थुगु मुद्राय् निपा ल्हाः म्हया न्ह्यःने छातितक हयाः अञ्जुली दयेकेगु याइ । देवी देवता प्रति भक्तिभाव क्यनेगु निंतिं थुगु मुद्रा प्रस्तुत यायेगु याइ ।

अभय मुद्रा
थुगु मुद्राय् जव ल्हाः छातितक हयाः ल्हाः पिने स्वकाः तप्यंका तइ । ग्याये मज्यू धयागु संकेत स्वरुपया थुगु मुद्राकथं कयातःगु दु । विशेषकथं बुद्ध मूर्तिइ थुगु मुद्रा प्रस्तुत यानातःगु दु ।

कट्टयावलम्बित मुद्रा
ल्हाः जँय् तयातःगु मुद्रायात कट्टयावलम्बित मुद्रा धाइ । थुकी खव ल्हाः ह्वालुकाः ल्हाः खव जँय् तयातःगु दइ । विशेषकथं वराह अवतार, विष्णुया मूर्तिइ थुकथंया मुद्रा प्रस्तुत यायेगु चलन दु ।

ज्ञान मुद्रा
थुगु मुद्रा ज्ञाननापं स्वापू दुगु मुद्रा खः । थुकी जव ल्हाः मोडे यानाः छातिपाखे स्वकाः म्हालपतिंचा व सिखांपतिंचा स्वाकातःगु दइ ।

तर्जनीहस्त मुद्रा
थ्व मुद्राय् जव ल्हाः मोडे यानाः ब्वहलय् तक थ्यंकाः ल्यूने स्वकातइ । मेमेगु पतिंचा म्हूचिनाः च्वलापतिं तप्यंका तयेगु याइ । सुचिहस्त मुद्राय् च्वलापतिंचां क्वय् स्वकेगु याइसा तर्जनी मुद्राय् व हे पतिंचा च्वय् स्वकेगु याइ ।

तर्पण मुद्रा
थुगु मुद्राय् निपाल्हातं छातितक हयाः ल्हाःपा पिने हे स्वकेगु याइ । थथे निपां ल्हाःपा क्वय्पाखे स्वकातःगुयात तर्पण मुद्रा धाइ ।

दण्डहस्त मुद्रा
थुगु मुद्रायात गजहस्त मुद्रा नं धयातःगु दु । थ्व मुद्राय् निकाः ल्हातं म्हया न्ह्यःने यंकाः ल्हाःपा तप्यंक क्वस्वका तःगु जुइ । थ्व मुद्राय् ल्हाः तप्यंक न्ह्यःने स्वकातइगु जुयाः थुगु मुद्रायात दण्डहस्त मुद्रा धयातःगु दु ।

धर्मचक्र मुद्रा
थुगु मुद्रा बुद्धया ज्ञानप्रचार नाप स्वापू दुगु मुद्रा खः । थुगु मुद्राय् जव ल्हाः व्याख्यान मुद्रा व खव ल्हाः ज्ञान मुद्राया स्वरुप प्रस्तुत यायेगु याइ । थ्व मुद्राय् निपां ल्हाः छातितक तयातयेगु याइ ।

ध्यान मुद्रा
थुगु मुद्रायात योग व समाधि मुद्रा नं धयातःगु दु । (वनर्जी १९५६ ः २५२) । मुलपति थ्यानाः उकिया द्यःने निपां ल्हाः पुइकाः तयातःगु अवस्थाया मुद्रायात ध्यान मुद्रा धयातःगु दु ।
थुगु मुद्राय् मूर्तिया मिखां नासिक वा उन्मिलन अवस्थाय् कनाच्वंगु जुइ । हिन्दू व बौद्धधर्मया आपालं द्यःपिनिगु मूर्तियात ध्यान मुद्राय् दयेकातःगु दु । विशेष यानाः शैव व अमिताभ बुद्ध ध्यान मुद्राय् न्ह्यब्वयेगु चलन दु ।

बज्रहूंकार मुद्रा
थुगु मुद्राय् निपां ल्हाः छातितक हयातःगु दइ । थुगु निपा ल्हाः छपां मेगु ल्हाः क्रसया अवस्थाय् जुइ । छपा ल्हातिं बज्र व मेगु ल्हातिं गं ज्वनाच्वंगु दइ । थथे निपा ल्हाःया ल्हाःपा छातिपाखे स्वकाः तयेगु याइ । विशेष यानाः बुद्धया मूर्तिइ थथे मुद्रा दइगु खः ।

बरदमुद्रा
वरदान बीगु संकेत स्वरुप थुगु मुद्रा प्रस्तुत यानातःगु दु । मूर्तिकलाय् वरदान बीगु स्पष्ट यायेत थुगु मुद्रा प्रस्तुत यायेगु याइ ।
थुगु मुद्राय् जवल्हाः शरीरया न्ह्यःने क्वय् क्वकया तःगु दइ । नापं ल्हाःया पतिंचा फुक्क त्वःताः ल्हाः पिने हे स्वकातयेगु याइ ।
भूस्पर्स मुद्रा
थुगु मुद्राय् जव ल्हातिं भूमिइ थियाच्वंगु दु । उगु ल्हातिं मूर्तिया म्हपाखें स्वकाः ल्हाःपतिंचां जक भूमिइ थियाच्वंगु खः । थुगु अवस्थाय् खव ल्हाः मुलपतिं थ्यानाच्वंगु मूलय् च्वय्पाखे ल्हाःपा स्वकातःगु दइ । विशेषकथं बुद्धया आसन मूर्तिइ थुकथं मुद्रा दइगु खः । भूस्पर्स मुद्रा बुद्धया मारप्रतिया विजयसम्बन्धी किंवदन्तिं स्पष्ट जूगु मान्यता तयातःगु दु । बुद्धं थःगु थाय् बोधिवृक्ष सिमाक्वय् धकाः म्हसीका जुइगु कथंया नं थुगु मुद्रा अवलम्बन याःगु विश्वास यानातःगु दु । यद्यपि थुगु मुद्रा बुद्ध व बौद्धधर्म नाप स्वापू दुगु मुद्रा खः । हिन्दू धर्म वा अन्य देवी देवतातय्गु मूर्तिइ धाःसा थज्याःगु मुद्राय् प्रस्तुत यायेगु चलन मदु ।

विस्मयहस्त मुद्रा
थ्व मुद्राय् जव ल्हाःया चुल्यां च्वय्तक ल्हाः फातापुइका तयेगु याइ । ल्हाःया लप्पा ब्वहलय् तक हयाः शरीरपाखें स्वकातइ । थ्व मुद्राय् ल्हाःया फुक्क पतिंचा तप्यंक यानातयेगु याइ । नापं जव ल्हाःया च्वलापतिं व अंगू पतिं मन्चाय् थियाः थुगु मुद्रायात प्रस्तुत यायेगु याइ ।

व्याख्यान मुद्रा
व्याख्यान मुद्रां व्याख्या यायेगु वा धर्म प्रवचन यायेगु ज्याया प्रस्तुति चिं खः । थुगु मुद्राय् जव ल्हाः मोडे यानाः छातिया नापं लाकाः ल्हाफ्वःपाखे स्वकी । अले ल्हापाः पिने स्वकाः म्हालपतिं व सिखापतिं स्वानाच्वंगु जुइ । थ्व निपु पतिंचिया दथुइ चाकलाःकथं खनेदइ । नापं मेगु स्वपु पतिंचा धाःसा तप्यकं दनाच्वंगु जुइ ।

सिंहकर्णहस्त मुद्रा
थुगु मुद्राय् ल्हाः तप्यंक तयाः ल्हाः म्हूचिनेगु याइ । सिकापतिंचा व म्हालपतिंचा ल्यूनेया ब्व थहां वयाः सिंहया न्हाय्पं थें स्वरुप जुइ । अथे जुयाः थुकियात सिंहकर्ण हस्त मुद्रा धयातःगु दु । नापं थुगु मुद्रायात कटकहस्त मुद्रा नं धायेगु चलन दु ।
सुखासन
आरामकथं फ्यतुइगु शैलीयात सुखासन धयातःगु दु । थ्व आसनय् देय्पागु तुति जक मुलपतिं थ्यानाः जव तुति भूमिपाखे क्वकया तयेगु याइ । मुलःपतिं मथ्यासे तुति आसनक्वय् क्वकायेगु नापं आसनय् हे चुयाः पुलिइ ल्हाः तयाः च्वनेगु नं याइ । उमामहेश्वरयात थुगु आसनय् प्रस्तुत यायेगु याइ ।

सुचिहस्त मुद्रा
थ्व मुद्राय् जव ल्हाः म्हया ब्वहलं च्वय् यंकातयेगु याइ । नापं ल्हाः पिने स्वकाः च्वलापतिंचा तप्यंकाः म्हालपतिंचा खुल्ला तयाः मेगु स्वपतिचां नं म्हूचिनाः बन्द यानातःगु जुइ ।