NewaGyanKosh

अबु तिर्थप्रसाद सिंह व मां तिर्थशोभा सुवालया कोखं वि.सं. २०३२ मंसीर १० कुन्हु येँया तम्वःगल्लीइ सञ्चारकर्मी व भाषिक अभियन्ता मय्‌जु शर्मिला सुवालया जन्म जूगु खः । विज्ञान विषय (आइ.एससि) ब्वनेधुंकूम्ह मय्‌जुं स्नातकोत्तरया ब्वनेज्या धाःसा नेपालभाषाय् यानादीगु खः । वय्‌कः मय्‌जुं थः मांभाय् नेपालभाषा नापं मेगु स्वता भाय् नेपाली, अंग्रेजी व हिन्दी नं छ्यलादी । नेपालभाषाया साहित्यिक पौ पलेस्वां ने.सं. ११३१ थिंलागा ३ थ्यंल्याः ६ या सम्पादक मय्‌जु सुवालया नेपालभाषा साहित्यिक ख्यलय् न्हापांगु साहित्यिक सृजना विलागः छधाः प्याखं जिगु अनुभव खः । रेडियो उपत्यका ८७.६ मेगाहर्जय् नेपालभाषाया ज्याझ्वः (वि.स.२०६५–२०७२) न्ह्याकामि वय्‌कः सन् २०१२, २०१३ व २०१७ य् जूगु मिस ज्यापु ब्युटी पेजेन्टय् नेपालभाषा प्रशिक्षक जुयाः ज्या यानादीगु खः ।

अथेहे योमरि पुन्हीया लसताय् ने.सं ११३४, ११३५ व ११३७ या राष्ट्रिय ज्यापु दिवस विशेषांकया संयोजक जुयादीम्ह खः । वय्‌कःयात ज्ञानज्योति सिरपाः (ने.सं ११३१), सिद्धि सिरपाः (ने.सं. ११३२), गुक्वःगु ज्यापु दिवस रेडियो पत्रकारिता सिरपाःपाखें नं हनेधुंकूगु दु । वय्‌कलं ने.सं. ११३७ य् चक्रमान डंगोल स्मृति विशेषया संयोजक जुयादीम्ह वय्‌कःया नेवाः संस्कृति सम्पदा सम्बन्धी थीथी च्वसु थीथी पत्रपत्रिकाय् पिदनाच्वंगु दु ।

मां भगवती मानन्धर व बौ अमृत नारायण मानन्धरया म्हयाय् शशिकला मानन्धरया जन्म येँ, बसन्तपू, पुण्यबहाः त्वालय् ने.सं. १०७९ यँला अष्टमिकुन्हु जूगु खः । थीथी व्यक्तित्वया धनी शशीकला मानन्धर छम्ह च्वमि जक मखु पत्रकार, उद्घोषक, ज्याझ्वः न्ह्याकामि, कलाकार आदि नं खः । उकिं वय्‌कःयात बहुमुखी प्रतिभा सम्पन्न च्वमि कथं म्हसीकेगु याः । वय्‌कःया च्वसा बाखं, उपन्यास, छधाःप्याखं, पूधां प्याखंया नापं फिल्मया स्कृप्ट लेखनय् तकं न्ह्याःगु दु । त्रिचन्द्र कलेजं पिदनीगु जः पत्रिकाय् पिदंगु आखिर झीगु हे ल्हाती (ने.सं.१०९७ य्) नांगु कविता शशीकलाःया दकलय् न्हापांगु नेपालभाषाया रचना खःसा ने.सं ११०२ सालय् पिदंगु नःमि वय्‌कःया न्हापांगु बाखं सफू खः । अथेहे निप्यय्‌गु जा वय्‌कःया मेगु पिदंगु बाखं सफू खः । अनं लिपा वय्‌कःया ने.सं ११०६ सालय् शैली नांगु उपन्यास प्रकाशित जूगु खः । थ्व उपन्यास नेपालभाषाया न्हापांगु मिसा च्वमिया उपन्यास खः । शैली धुंकाः वय्‌कःया पिदंगु मेगु उपन्यास खः —लँय् लूम्ह, जल्लथीगु लँपु, मतिनाया सगरमाथा, चिचीपागु ल्हाः, संकल्प । ने.सं ११३१ सालय् पिदंगु चिचीपागु ल्हाः नेपालभाषाया मय्‌जु च्वमिपिनिगु न्हापांगु बाल उपन्यास खः ।

बाखं व उपन्यास धुंकाः वय्‌कलं नाटक नं च्वयादिल । वैत हिस्याये मज्यू ने.सं. ११०८ सालय् व पलाःख्वाँय् एकांकी ने.सं १११० सालय् मञ्चन जुलसा चन्द्रहार एकांकी ने.सं ११४१ सालय् मञ्चन जुल । अथेहे वय्‌कःया न्हूगु परसि (ने.सं ११२७) नांगु पूर्णाकी नाटक सफू नं प्रकाशित जूगु दु । थुकथं वय्‌कः नेपालभाषाया न्हापांम्ह मिसा उपन्यासकार, मिसा पूर्णांकी नाटककार व मिसा बालउपन्यासकार जुयादीगु दु । वय्‌कलं थःगु बाखं, उपन्यास व नाटक फुक्क धयाथें सामाजिक विषययात कयाः रचना यानादीगु दु ।

मय्‌जु शशीकलां पत्रकारिताया ख्यलय् नं ज्या यानादीगु दु । वय्‌कलं नेपालभाषाया थीथी पत्रिका गथे – विश्वभूमि, इनाप, सन्ध्या टाइम्स, लहना, नेपालभाषा टाइम्स आदिइ च्वसु, रिभ्युया लिसें जिमि बाज्यां मुलय् तयाः कनातःगु बाखं कोलमय् नं अन्तर्वार्ता कयाः च्वसु च्वयादीगु दु । २०३७ सालंनिसें नेपालभाषाया थीथी ज्याझ्वःया उद्घोषण यायेगु ज्या न्ह्याकादीम्ह शशीकलां इमेज एफ.एम, स्वनिगः सछि एफएम, मेट्रो एफ.एम आदिइ नं ज्याझ्वः न्ह्याकादीगु दु । थौंकन्हय् वय्‌कलं नेवाः एफएम १०६.६ मेगाहर्जय् साहित्यिक ज्याझ्वः न्ह्याकाच्वनादीगु दु । ने.सं ११०१ सालनिसें नाटकय् म्हितेगु नं सुरु यानादीम्ह मय्‌जु शशीकलां थः बनस्पति विभागया वैज्ञानिक अधिकृत पदं रिटायर्ड जुइधुंकाः हाकनं कलाकार जुयाः म्हितेगु यानादिलसा चिहाः संकिपा— पसः, लाखेपाः व ध्व छध्वः रेखा आदि थेंज्याःगु सर्ट फिल्मया स्क्रिप्ट च्वयादिल । ध्व छध्वः रेखाया सर्ट फिल्मयात नेपालभाषा चीसंकिपा धेंधेंबल्लाखय् न्हाप सिरपाः नं प्राप्त जूगु दु । अथेहे वय्‌कः बुद्धाबदान व वैद्यवाः टेलिसिरियल, अले मां, झीगु कर्म, कुमती आदि संकिपाय् नं आवद्ध जुयादीगु दु ।

नेपालभाषा एकेडेमिया कार्यकारिणी दुजः नं जुयादीम्ह शशीकलायात वय्‌कःया योगदानया कदर यासें थीथी संस्थां थीथी सिरपाः व सम्मान लःल्हाःगु दु । गथे— चित्तधर हृदय राष्ट्रिय प्रतिभा पुरस्कार (ने.सं ११२१), गंकी बसन्धुरा पुरस्कार (ने.सं.११२३), जरिमैंया साखः लुमन्ति सिरपाः (ने.सं ११२८), प्रेम–मोहन सिरपाः (ने.सं ११३६), तेज–तीर्थ सिरपाः (ने.सं ११३८), सत्यमोहन जोशी शताब्दी महोत्सव पदक (ने.सं ११३७), दिनेश लुमन्ति सम्मान (ने.सं ११४०) आदि  ।

नेपालभाषा साहित्य लेखनय् शाक्य सुरेनया नामं च्वयादीम्ह भाजुया नां सुरेन्द्रमान शाक्य खः । वय्‌कःया जन्म वि.सं.२००९ सालय् त्रिशुली बजारय् जूगु खः । वय्‌कःया कूल छेँ लिसें थाय्‌बाय् यल, हःखा त्वाः खः । वय्‌कःया बाःया नां इन्द्रमान शाक्य व मांया नां हर्षमाया शाक्य खः । वय्‌कःया न्हापां प्रकाशित रचना बुद्धया प्रयोगात्मक उपदेश नांगु च्वसु खः । थ्व बि.सं.२०२५ सालय् नेपाली युबक बौद्ध परिषदया बुलेटीनय् पिदंगु खः । प्रारम्भिक चरणय् शिक्षण पेशा ज्वनादीम्ह वय्‌कः लिपा आइएनजिओ पाखे ज्या यानादिल ।

वय्‌कः बहुआयामिक च्वमि खः । नेपालभाषाय् वय्‌कलं बाखं, कविता, हाइकु, मुक्तक, प्याखं, म्ये, गजल, च्वसु आदि च्वयेगु यानादी । वय्‌कः बौद्ध विद्वान नं खः । बौद्ध धर्मया विषयय् वय्‌कःया यक्व हे च्वसु पिदनाच्वंगु दु । वय्‌कःया साहित्यिक सिर्जना थीथी पत्रपत्रिकाय् निरन्तररुपं पिदनाच्वंगु दु । वय्‌कःया प्रकाशित कृति– सामया सेवा (प्याखं), छम्हू आकाश (मुक्तक मुना) खः ।

वय्‌कः सिलु (म्हिचापौ), नेवाः पौ (वाःपौ) या प्रबन्ध निर्देशक खः । समय (बाखं मुना), ज्वलान्हाय्‌कं पत्रिका वय्‌कलं सम्पादन यानादीगु दु । सघन पाइला नांया कृषि पत्रिकाया वय्‌कः संस्थापक व संम्पादक खः । वय्‌कलं भिक्षु कालुदायी महास्थविर स्मृति ग्रन्थ, स्व. भिक्षु रत्नज्योति महास्थवीर, धर्मरत्न शाक्य त्रिशुली स्मृति ग्रन्थ सफूया सम्पादन यानादीगु दु ।

साहित्यकार, बौद्ध विद्वान, नेपालभाषाया भाषिक अभियन्ता व भाषिक न्ह्यलुवा, समाज सेवी यक्व ख्यलय् संलग्न जुयाः ज्यायानादीम्ह वय्‌कः नेपाल राष्ट्रिय शिक्षक संगठन जिल्ला समिति, आशा सफूकुथि निर्माण कमिति, नेपालभाषा एकेडेमि, साहित्य मूलुखाया दुजः जुयाः ज्या यानादीगु दु । अथेहे नेपालभाषा मंकाः खलः यल, नेवाः देय् गुथि, आदिवासि नेवाः अभियान, नेवाः राजनीतिक अभियान आदि संस्थाया वय्‌कः सल्लाहकार खः । वय्‌कः हलिं नेवाः दबू केन्द्रया उपाध्यक्ष खःसा आदिवासी जनजाति लेखक साहित्यकार राष्ट्रिय समितिया नायः खः । संघीय समाजवादी फोरम पार्टीया वय्‌कः सक्रिय दुजः खः ।

वय्‌कलं पंचवीरसिंह सिरपाः, रेवतीरमनानन्द स्मृति धार्मिक लेख सिरपाः कयादीधुंकूगु दु । वय्‌कःयात लोकसाहित्य परिषद, पासा पुचः त्रिशुली, सिलु परिवार त्रिशुली, बौद्धजन विहार, हलिं नेवाः दबू केन्द्र, नेवाः पुचः नारायणघाट आदि थीथी संघसंस्थां हंगु दु ।

नेवाः अभियन्ता भाजु शान्तप्रकाश श्रेष्ठया जन्म ने.सं. १०७४ चौलागा १२ शुक्रवाः कुन्हु जूगु खः । वय्‌कःया मांया नां कान्छी श्रेष्ठ व अबुया नां चन्द्रलाल श्रेष्ठ खः । वय्‌कःया थाय्‌बाय् थक्वाः अर्थात थानकोट खः । स्वनिगःया पश्चिम भेगय् च्वनाः वय्‌कः नेवाः जातिया हकहितया नितिं निरन्तर सक्रिय जुयाच्वनादीम्ह व्यक्ति खः । स्वनिगलय् नेवाः वस्ति वस्तियात लक्षित यानाः सतक विस्तारया नामय् डोजर आतंक सृजना यायेवं वय्‌कः पश्चिम लागाय् जक लिकुना च्वनेमफुत । सतक विस्तार पीडित संघर्ष समितिया केन्द्रिय उपाध्यक्ष जुयाः वय्‌कः थुकिया विरुद्धय् बुलन्द सः थ्वयेकाः दनादिल । भाजु शान्तप्रकाश श्रेष्ठजुं नेवाःतय् आर्थिकस्तर थकायेत हलिं नेवाः गुथि नीस्वनाः थीथी ज्या यानावयाच्वनादीगु दु । थौंकन्हय् वय्‌कः हलिं नेवाः गुथिया संरक्षक जुयादी । अथेहे वय्‌कः नेवाः देय् गुथि नेपाल मण्डलया केन्द्रिय सल्लाहकार, मंगलोदय् क्याम्पस निर्माण समितिया कोषाध्यक्ष व नेपाः राष्ट्रिय पार्टीया केन्द्रिय दुजः नं जुयादी ।

बां गंगाराज शाक्य (काजी) व मां रत्नमाया शाक्यया कोखं ने.सं. १०७५ य् यलया क्वाथबहाल नःत्वालय् बाखंकनामि, साहित्यकार भाजु शान्तराज शाक्यया जन्म जूगु खः । वय्‌कलं ल्वःमनेधुंकूगु लोक बाखंत, ज्ञान कायेबहःगु पुलांपुलांगु बाखंत कनादिया न्यनामिपिंत ज्ञान कायेगु ह्वःताः चूलाका झायाच्वनादीगु दु । थ्व बाहेकं जीवनी व च्वखँ च्वयाः नं नेपालभाषाया सेवा याना झायाच्वंगु दु । वय्‌कःया न्हापांगु बाखं ने.सं १०९८ य् आनन्दभूमि (५/९)इ न्याःया वा मगाः पिदंगु खः । नेपालभाषा साहित्यया ख्यलय् भाजु शाक्यया भूमिका बाखं च्वयेगु व कनेगु जक मखसे सम्पादन पाखे नं च्वन्ह्याः । सम्पादन यायेगु हे झ्वलय् ने.सं. ११०२ य् बसुन्धराया अन्तिम निर्णय प्याखं पिथनादिलसा नेपालभाषाया हनेबहःपिं ने.सं. १११९ य् पिथनादीगु दु । वय्‌कलं थःम्ह च्वयादीगु, थीथी पत्रिकाय् पिदनेधुंकूगु बाखंत मुना उखेथुखे मलाःगु बाखंचा कुतः पिकाकःपाखें ने.सं. ११२० पिथनादीगु खः । थ्वयां दछि लिपा लुफि बाखं सफू पिथनादीगु दु । वय्‌कलं ने.सं. ११०१ य् अन्तर्वार्ता बाखनय् स्वर्ण पदक, ने.सं. १११३ य् न्हूगु विश्वभूमि सिरपाः, ने.सं. ११४३ य् लोकसाहित्य परिषद्ं बीगु करुणाकर सिरपाः त्याकादीगु दु ।

बौ बुद्धिलाल नेवाः व मां पुण्यवती नेवाःया कोखं ने.सं. १०७२ दँय् मकवानपुरया शुद्धपुर, कौमारी च्वकय् च्वखँ च्वमि भाजु शान्तलाल नेवाः नन्दसुवाया जन्म जूगु खः । प्रमाणपत्र तगिंया सेवाकालिन तालिम प्राप्त यानादीम्ह भाजु नन्दसुवाःया नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् न्हापांगु कृति चित्लाङ्गय् प्यथी नेवाःतय् भाय् छुं खँग्वः निबन्ध ने.सं. ११०२ सितु पत्रिकाय् (अंक ६०) पिदंगु खः । छम्ह नेवाःया मचा जूगुलिं नेवाः जाति व नेवाः समाजयात च्वछायेगुली नुगःह्वःम्ह नन्दसुवाःजुं चित्लाङ्गया नेवाः जातिया हे विषययात कयाः च्वयादीगु सफू चित्लाङ्गया नेवाः जाति व नेवाःतय् ल्याः (ने.सं. १११२) व चिलंया नेवाःत (ने.सं. १११५) पिथनादीधुंकूगु दु । थःगु मांभाय् नेपालभाषा साहित्यया थपु यायेगु मनंतुनाः साहित्य ख्यलय् पलाः न्ह्याकादीम्ह भाजु नेवाःया च्वसा च्वखँ विधाय् जक मखु नाटक साहित्य ख्यलय् नं च्वन्ह्याः । वय्‌कलं सामाजिक नाटक धायेदंगु भिखा छेँ च्वयादीगु दु । थुकथं चित्लाङ्गया नेवाः जाति व भाषाया विषयय् थीथी च्वसुत च्वयाः स्थानीय भाषाया थपु यायेगुलिइ ग्वाहालि यानादीम्ह भाजु शान्तलाल नेवाः छम्ह भाषिक अभियन्ता नं खः ।

थ्वय्‌कःया जन्म ने.सं. १०५८ दिल्लागाः तृतिया, सुक्रबारखुन्हु मां नानीमाया व बौ दिव्यहर्ष बज्राचार्यया कोखं येँया थथुपुइँया नःघः, गंबहाः हेमवर्ण महाविहारय् जूगु खः । थ्वय्‌कलं संस्कृतय् साहित्याचार्य व नेपालीइ एमए यानादीगु खः। थ्वय्‌कलं भ्वँतया आजाद हाइस्कूल, आनन्दकुटी विद्यापीठ, प्रभात प्रौढ हाइस्कूल नापं न्हय्‌गू ब्वनेकुथी नेपालभाषा, नेपाली व संस्कृत विषयय् शिक्षक जुयादीगु दु । सरकारया थीथी ज्याकुथिइ सेवा यायेधुंकाः पब्लिक युथ कलेज, नेशनल कलेज आदि धुंकाः रत्न राज्य लक्ष्मी क्याम्पसनिसें नेपालभाषा प्राध्यापनया ज्या न्ह्याकाः पद्मकन्या बहुमुखी क्याम्पसय् सहप्राध्यापक जुयादिल ।

नेपाल बौद्ध परिषद्पाखें स्थापित सुगत बौद्ध महाविद्यालयया बौद्ध धर्म व दर्शनया प्राध्यापक व वि.सं. २०७९ निसें स्वदँतक उगु शिक्षण संस्थाया क्याम्पस प्रमुख नं जुयादिल । ताइवानया धर्मगुरुं चायेकूगु नेपाल बोधिसत्व बौद्ध विद्यालय, बुढानीलकण्ठय् दत्यातक बौद्ध धर्म व संस्कृत भाषा प्राध्यापन यानादिल । थ्वय्‌कःया च्वसा नेपालभाषा निबन्ध, समालोचना व अनुवादय् ख्यलय् न्ह्याःगु जुल । खास यानाः पाठ्यसफूया लिधंसाय् समालोचना, विवेचना, शब्द अर्थ छ्यायेगु व पूर्वीय व पाश्चात्यया सैद्धान्तिक पक्षय् खनेदुसां उपलब्धिमूलक धाःसा पूर्वीय समालोचनापाखें जूगु जुल ।

ने.सं. १०९८ स ‘जः’ दँपतिइ ‘साहित्यय् छन्दया थाय्’ शीर्षकय् वय्‌कःया न्हापांगु च्वसु पिदंगु खः । वय्‌कलं रस मञ्जरी (अलंकार, ने.सं. १०९९), सँदेय्‌या लिसः (खण्डकाव्य)या न्ह्यसःलिसः (ने.सं. ११०९), अर्हतनन्द महाकाव्यया विवेचना (ने.सं. १११०), पद्यःपुचःया संस्कृत शब्दार्थ व अर्थ (ने.सं. १११०), जुजु रणजीत मल्लया कुशाचरित (प्याखं) (ने.सं. ११०३), जुजु रणजीत मल्लया मदनचरित (छधाःपाखं) (ने.सं. ११०३), मल्लकालया मुक्कं नेपालभाषा नाटकया धलःपौ (ने.सं. ११०५), जुजु रणजीत मल्लाया ययात्युपाख्यान (ने.सं. ११०६), जुजु रणजीत मल्लया षडदर्शन (छधाःप्याखं), (ने.सं. ११०८), जुजु रणजीत मल्लया वीरवीरणी प्याखं (ने.सं. १११३), सिद्धिचरणया उर्वशी (ने.सं. १०९९), न्यायविकासिनी (मानव न्यायशासत्र) (ने.सं. ११०७), स्वयम्भू पुराण (ने.सं. ११२१), प्रज्ञापारमिता हृदयसूत्र, सुखावति ब्यूह सूत्र, बःचाधंगु नेवाः खँग्वः धुकू (वि.सं. २०४४), शारङधरीय शब्दकोष सफूया गुलिं सम्पादन, गुलिं अनुवाद, गुलिं सहसम्पादन यानादीगु दु । अथेहे वय्‌कः बुद्धयान स्मारिकाया प्रधान सम्पादक, नेपाल ऋतुपौया सम्पादक नं जुयादीगु दु । नेपालभाषा परिषद्या दुजः, नेपाल बौद्ध परिषद् यलया संस्थापक दुजः व उपाध्यक्ष नं जुयादीगु दु ।

शान्ति प्याखं सफुलिइ निपु रुपक दुथ्याःगु दु । गोबिन्द हरि नेकुं च्वयादीगु थुगु सफू धर्मोदय सभा चतुर्थ बौद्ध विश्व सम्मेलन पाखें ने.सं. १०७७ य् पिदंगु खः । रुपक सफुलिइ अन्याय अत्याचारया पलेसा शान्तिया माग जूगु व दुःखपीडा क्लेश तंकेत शान्ति माः वनेगु कथं अभिव्यक्ति बियातःगु दु ।