NewaGyanKosh

येँ देसं क्वय्‌छि पूर्वपाखे मनोहरा खुसि सिथय तजाःगु चसिगुँ (चाँगुँ) च्वकाय्‌ अतिकं आकर्षक अले भब्य कलात्मक संरचना चाँगुनारायणया देगः खः । जःखः चसिमा दुगु गुँच्वका जूगुलिं थुकियात चाँगुँ धाइगु खः । नितजाःगु प्यागोडा शैलीया तग्वःगु देगःदुने नारायणद्यःया बांलाःगु मूर्ति थापनायानातःगु दु । थुकियात हे चाँगुनारायण धाइगु खः । प्यखें लुखादुगु नितजाः पौया थुगु देगः नेवाः पुर्खापिनिगु स्थापत्य कलाया छगू ज्वःमदुगु सिर्जना खः । वैष्णव सम्प्रदायया थीथी आख्यान व पुराणया पात्र, चरित्र व विवरणयात कलात्मक रुपं कियातःगु देगलय्‌ स्वनातःगु त्वनासिँत काष्ठ कलाया च्वन्ह्याःगु दसि जुयाच्वंगु दु ।

देगः न्ह्यःने ल्वँहया थामय्‌ विष्णुया ल्हातय्‌ दइगु ज्वँसा शंख, चक्र, पद्म व गदा विशेष कथं न्ह्यब्वयातःगु दु । प्यखें सतःछेँ व फलेचा अले दथुइ अप्पां सियातःगु चकंगु चुकय्‌ थीथी द्यःया ल्वहँ मूर्तित नं दु, उकी मध्ये गरुडनारायण, विष्णुविक्रान्त, चन्दन नारायण, श्रीधर विष्णु, विश्वरुप, नरसिंह आदि विशेष खः । थन दुम्ह ल्वँहया तःधिकम्ह गरुडया मूर्ति मेमेथाय्‌या आकृतिसिबें पाः अले विशेष खने दु । जःखः पपू दु तर गरुडया ख्वाः धाःसा मानवाकृत जुयाच्वंगु खत ।

देगःया दक्षिणपाखे तान्त्रिक आस्था कथं पूजायायेमाःम्ह म्वःमदुद्यः (छिन्नमस्ता) खः ।

दक्कले महत्वपूर्ण थन तयातःगु जुजु मानदेवया ल्वँहपौ खः । गुकियात नेपाःया इतिहासया दक्कले पुलांगु अभिलेख धकाः नालातःगु दु । ईस्वी ४६४ या थुगु ल्वँहपौ संस्कृत भासं च्वयातःगु दु, थ्व लिच्छिबी जुजु मानदेवपाखें तयातःगु ख ः । थुगु हे ल्वँहपौया अभिलेखया लिधँसाय्‌ पुरातत्वविद्पिन्स चाँगुनारायणया थुगु देगः नेपाःया दक्कले पुलांगु सांस्कृतिक मूर्त सम्पदा जुइमाः धकाः अनुमान यानातःगु दु ।

वैष्णव व शैवतय्‌सं थनया मूर्तियात विष्णु कथं नालावयाच्वंगु जुल अथेहे स्वनिगःया बज्रयानीपिन्सं धाःसा थ्वयात हे हरिहरवहान लोकेश्वर धकाः बौद्ध अराध्यदेव धयावयाच्वन ।

वैष्णव सम्प्रदायया दथ्वी प्रचलित बाखं कथं न्हापान्हापा गुगुं इलय्‌ सुदर्शन नांया छम्ह ब्रम्हुनं सा छम्ह न्याना हयाः न्हिया न्हिथं चासिमा दुगु गुँइ यंका झ्वयेत हइगु । अले बःन्हि छेँय्‌ थ्यंकाः दुरुन्ह्याइबले धाःसा उम्ह सापाखें बांला दुरु मब्यु । थथे छाय्‌ जुल जुइ धकाः सीकेगु मनसुवा तयाः छन्हु सा गनगन वनीगु खँ अनअन चेवाः कया जुल । तर उम्ह सा छमा चासिमाया क्वय्‌ थ्यनेवं अनं छम्ह हाकुम्ह मचा पिहाँवयाः साया दुरु त्वनीगु जुयाच्वन । थ्व खनाः तंम्वयाः उम्ह सुदर्शन नांया ब्रम्हुनं चासिमा हे पालाबिल । अजुचायापुइ उगु सिमां हि पिदन, ब्रम्हु ग्यात । उब्ले हे बिष्णु भगवना न्ह्यःने प्रकट जुयाः न्हापा गुगुं इलय्‌ थःपिन्सं यानागु पापया कारण थः चासिमा जुइमाःगु अले सुदर्शन ब्रम्हुनं सिमा पालाब्यूगुलिं थः उगु पापपाखें मोचन जुल धकाः लसता प्वंकल । नापं बिष्णु भगवानया सल्लाह कथं उगु चासिमा दुगु गुँइ नारायणद्यःया देगः दयेकेत सल्लाहबिल । धाइ आःतक उगु देगलय्‌ द्यः पुजायाइपिं पुजारीत वहे सुदर्शन ब्रम्हुया खलः खः ।

युनेस्कोपाखें थुगु देगःयात विश्व सांस्कृतिक सम्पदा कथं नालातःगु जुल । संसार न्यंकया पर्यटकपिनिगु नितिं थ्व अतिकं आकर्षणया थाय्‌ जुयाच्वंगु दुसा विशेषयानाः स्वनिगःया प्राचिन काष्ठ कला व स्थापत्य कलाया अध्ययेतापिनिगु निंतिं अध्ययन अनुसन्धानया छगू चकंगु ज्ञानकेन्द्र हे खः ।

दँय्‌ दसं कछलागाः तःधं एकादशि (हरिवोधनी) कुन्हु थन तःधंगु मेला जुइ । स्वनिगः व तातापाकं भक्तजनपिं द्यः दर्शनया निंतिं वयेगु चलन दु । दँय्‌ दसं थिंलापुन्हि कुन्हु थुम्ह द्यःयात खतय्‌ तयाः जात्रा यानाः येँ लाय्‌कू यंकेमाः, थुगु इलय्‌ दुवाः दुवाः पतिकं पुलांपुलांगु चाभारा तछ्याइगु परम्परा दु ।

सक्व देय्‌या गुंपुन्हि
गुन्हुतक हनीगुलिं गुन्हि पुन्हियात गुन्हि पुन्हिया न्हिकथं कयातःगु दु । थ्व नखः पुन्हिकुन्हु न्ह्यज्यानाः कृष्णाष्टमीकुन्हु क्वचाइ । सक्वय्‌ गुन्हि पुन्हिया झ्वलय्‌ थुकथंया गतिविधि याइ ।
– न्हापांगु न्हि मणिचूड पुखूलिसें मणिलिङ्गेश्वर महाद्यःथाय्‌ मेला जुइ । महाद्यःया पुजालिसें जात्रा जुइ, ब्रम्हूतय्‌सं ज्वनाः हिली, सायात नकी, क्वाति त्वनी ।
– सापारुकुन्हु गुंगू हिति, गुंगू गुफा, गुंगू बहाः व गुंगू पुखू सीकः वनी, सीपिनिगु लुमंतिइ सायाः छ्वइ ।
– सापारुया कन्हय्‌कुन्हु दुतियाकुन्हु तांतांघिसिं प्याखं क्यनी ।
– तृतियानिसें खस्थितक बँमनू पिथनेगु नापं डुङ्गा प्याखं, नाय्‌चा प्याखं व मेमेगु झ्याउरे प्याखं पिदनी ।
– नरसिंह यात्रा ।
– वापिज्या प्याखं ।
– कृष्ण जन्माष्टमी व कृष्ण जात्रा ।

पुन्हिकुन्हु थनया मनूत सिलु (गोसाइँकुण्ड), पांचपोखरी थज्याःगु महाद्यःया तीर्थय्‌ वनी । थ्व फुक्क धार्मिकस्थल ५,००० गू मीटरं मल्याक तजाःगु थासय्‌ लानाच्वंगु दुसा अन थ्यनेत स्वन्हुप्यन्हुं मल्याक न्यासि वनेमाः । सक्वय्‌ च्वंपिं मनूत पुन्हिया प्यन्हु न्ह्यः हे एकादशीकुन्हु उखेपाखे वनी । अनतक वने मफुपिं मणिचूड पहाडय्‌ दुगु मणिचूड पुखू वा मणिलिङ्गेश्वरय्‌ वनी । थुकुन्हु सक्वयापिं जक मजुसें स्वनिगःया थीथी थासं नं भक्तजनत अन वनेगु चलन दु । हिन्दू लिसें बौद्ध धर्मावलम्बीतय्‌गु महत्वपूर्ण धार्मिक स्थल मणिचूड पुखुलिइ थुकुन्हु म्वःल्हुइगु चलन दु । हिन्दुतय्‌सं महाद्यवं गोसाइँकुण्ड वनेगु झ्वलय्‌ लँय्‌ लाःगु थासय्‌ विश्राम कायेगु थाय्‌या रूपय्‌ मणिचुड दह निर्माण याःगु धकाः धाइसा बौद्धतय्‌सं बुद्धं मणिचुडया रूपय्‌ हाकनं जन्म काःगुलिं थ्व थाय्‌या नां मणिचुड च्वंगु धकाः धाइ ।
थ्व न्हि कुन्हु शरीर शुद्ध यानाः पुलांगु ज्वनाः (जनै) त्वयाः न्हूगु ज्वनाः ची । ज्वनाः हिलेत बज्रयोगिनीस्थलय्‌ ब्रम्हू, क्षेत्रीत थुकुन्हु म्वःम्वः वयाः बासुकी नागयात ज्वनाः थीकाः ची । थुकुन्हु ब्रम्हूतय्‌सं ल्हातय्‌ सर्वसाधारणयात रक्षाबन्धन चिकेगु नं याइ । अथे हे सक्वय्‌ च्वंपिं मनूत साल्खा त्वालय्‌ च्वंगु जोतिर्लिङ्गेश्वर देगलय्‌ नं वनी । थुकुन्हु अन जात्रा याइम्ह द्यःयात देगलय्‌ तइ । सुथय्‌ अन वनीपिन्त राजोपाध्याय ब्रम्हूतय्‌सं रक्षाबन्धन चिकाबी । अथे हे ब्रम्हूत नं भक्तजनतय्‌त रक्षाबन्धन चिकाबीत अन च्वनाच्वनी । अथे हे छेँय्‌ छेँय्‌ वनाः नं चिकः वनी । थुकिया पलेसा इमित दक्षिणालिसें सिरा दान बीगु चलन दु ।
थुकुन्हु क्वाति त्वनीगुलिं थ्व न्हियात क्वाति पुन्हि धकाः नं धाइ । लिसें क्वाति पुन्हिया झ्वलय्‌ नखत्या नं सःतेगु चलन दु । न्हिनय्‌पाखे, अन दुगु जोसा नके गुथिं साल्खा त्वालय्‌ सायात नकेगु चलन दु । अथे हे सक्व देसय्‌ जोतिर्लिङ्गेश्वरया जात्रा नं जुइ ।

सापारु

गुन्हि पुन्हिया कन्हय्‌कुन्हु सापारु हनी । सापारु स्वनिगःया तसकं पुलांगु परम्परा खः । सक्वय्‌ न्हिनय्‌ सायाः छ्वयेगु बाहेक मेगु महत्वपूर्ण धार्मिक गतिविधि नं जुइ । सुथय्‌ मनूत व्यक्तिगत वा समूहगत रूपय्‌ गुपु हिति, गुंगू पाक्व (गुफा), गुंगू बहाः व गुंगू पुखू सीकः वनी । गुन्हि पुन्हिया झ्वलय्‌ गुंगू थी थी गतिविधि यातकि तसकं भिं धइगु धार्मिक मान्यता नं दु । थ्व बाहेक, मनूतय्‌सं गुकः म्वःल्हुइगु, गुजु वस फीगु, गुकः नयेगु, गुपाः झ्यालं क्वस्वयेगु लगायतया नं ज्या याइ ।
सापारु कुन्हुया मुख्य ज्याखँ धइगु दच्छिया दुने सीपिनिगु परिवारं छ्वइगु सायाः हे खः । सायाः धइगु दिवंगत थःथितिया नामय्‌ द्वहंयात त्वःता छ्वइगु वृत्सोसर्गः परम्परायात परिर्वतन यानाः सा छ्वयेगु यानातःगु खः नं धाइ ।
देय्‌न्यंक च्वंपिं नेवाःतय्‌सं सायाः हना वयाच्वंगु दु । स्वनिगलय्‌ च्वंपिं नेवाःतय्‌सं धाःसा दच्छिया दुने सीपिं थःथितिया नामय्‌ सा वा मस्तय्‌त ख्वालय्‌ साख्वाः तयाः साधु दयेकाः छ्वयाच्वंगु दु । सा छ्वइपिं परिवारं बिस्कं बिस्कं हे सायाः छ्वइगु चलन दु तर यलय्‌ धाःसा छगू परिवारं सायाःया ग्वसाः ग्वइगु चलन दु । ग्वसाः ग्वइगु परिवारं प्यन्हु न्ह्यः सायालय्‌ ब्वति कायेत दच्छिया दुने सीपिनिगु परिवारयात आह्वान याइ । सापारुकुन्हु सा छ्वइबलय्‌ मस्तय्‌त सा दयेकाः छ्वइ, धाथेंयाम्ह सा नं छ्वइसा मिसामस्तय्‌गु पुचः नं वनी । सायाःया दकलय्‌ ल्यूने राजोपाध्याय ब्राम्हण परिवारया मिजंमचायात कृष्ण दयेकाः तइ अले मिजंमचातय्‌त हे जवंखवं च्वनीपिं राधा व रुक्मिणी नापं कृष्ण भक्त प्रल्हाद नं दयेकाः सायाः वइ । ख्वपय्‌ सीपिनिगु परिवारं धाकचा वा ताहाःसा छ्वइ । अथे हे ख्वपय्‌ घिन्तांकिसि नं प्याखं ल्हुइ । सक्व छगू इलय्‌ ख्वप लागाय्‌ नं लाःगुलिं सक्वया सायाः नं ख्वपया सायाःलिसे गुलिं ज्वःलाः तर गुलिं खँय्‌ स्थानीयपहः नं दु ।
सक्वय्‌ गुलिसिनं ताहाःसा वा धाकचा वा मासा छ्वइगु चलन दु । जोगी, नाय्‌, द्वं, द्यःला जातं धाकचा वा मिजंमचायात ऋषि दयेकाः साख्वाः तयाः छ्वइ । खः दयेकाः तयेफुगु नाय्‌ परिवारं खः दयेकाः द्यःया मूर्ति तयाः नं छ्वइ । ताहाःसा छेँय्‌ थकालि मनूत सितकि छ्वइ ।
सायाः छ्वइकुन्हु सायाः छ्वयेमाःगु छेँय्‌ सुचुकुचु यानाः पवित्र याइ । सायालय्‌ वःपिन्त फुक्कसित विशेष यानाः ताहाःसा, धाकचा, सा ज्वनावइपिं वा खः कुबिया वइपिं वा साख्वाः छ्यनय्‌ तया वइपिं मस्तय्‌त प्रत्येक परिवारं स्वाःरि माल्पा, फलफुल इनाबीगु याइ ।
साधारणतया व हे त्वाःया मनूत वा मेगु त्वाःया मनूतय्‌सं ताहाःसा दयेकेत शोकं कःपिं छेँजःयात ग्वाहालि याइ । सीम्ह मिजं खःसा पँथय्‌ खालि तुयुगु कापतं जक त्वपुइ । सीम्ह यदि मिसाम्ह खःसा रंगिचंगि पर्सि वा कापतं त्वपुइ । न्हिनय्‌ शोकं कःगु परिवारया छेँय्‌ न्ह्यःने तयाः सायात समाः याइ । ताहाःसा, धाकाचा वा सायात साख्वाः च्वयातःगु भ्वं तिकी, गुगु लिपा सायाः क्वचायेकाः लिकयाः थःपिनिगु त्वाःगणेद्यःथाय्‌ छानाबी ।
सायाः छ्वये न्ह्यः ब्रम्हुनं पुजा यानाः शोकं कःम्ह थकालियात गौदान याकी । उकुन्हु सायाः क्वमचाःतले थकालि व वया कलाःम्ह द्यांलाना च्वनेमाः । इंला त्वालं बाहेक सक्वया फुक्क त्वालय्‌ बिस्कं बिस्कं सायाः न्ह्याकी । इंला त्वाःया मनूत धाःसा पुखुलाछि त्वाःलिसें सायाः वनी । सायाः छ्वयेमाःगु परिवार फुक्क थःपिनिगु त्वाःया दथुइ मुनी । सायाः वनीबलय्‌ त्वाःपतिकं खिं व ताः थाइ । ताहाःसा छ्वइगु परिवारं जोगीतय्‌त नं बाजं थायेत तइ । सीपिनिगु परिवारया दुजःतय्‌सं धुं, धुपाँय्‌ ज्वनाः सायालय्‌ ब्वति काइ । सक्वय्‌ सायाःलिसें कथि ल्वाकाः तांतांघिसिं प्याखं नं वनीगु चलन दु । सक्वया थ्व तांतांघिसि नापं ज्वःलाःगु प्याखंयात ख्वपय्‌ घिंतांकिसि धाइ । सायाः देय्‌ चाःचाहुलीगु लँपु बज्रयोगिनी जात्राया लँपुलिसें ज्वःमलाः ।
सायाः क्वचायेकाः फुक्क थःथःगु छेँय्‌ लिहां वनी । तर ताहाःसा वा धाकचा यंकूगु खःसा उकियात स्यंकाः जक छेँय्‌ लिहां वनेगु याइ । सायालय्‌ मासा हे यंकूगु खःसा सा राजोपाध्याय पुजारीयात बियाछ्वइ । सायाः क्वचायेकाः जक थकालिं चिपं थीगु याइ । सापारुकुन्हु यमराजं सायाः छ्वःगु दुसा जक सीम्हेसिगु निंतिं स्वर्गया लुखा चायेका बी धइगु आम विश्वास दु । सापारुकुन्हु सितकि तप्यंक हे स्वर्ग वने खनी धइगु नं मनूतय्‌ विश्वास दु ।
सापारुया कन्हय्‌कुन्हु
सापारुया कन्हय्‌कुन्हु सक्वया त्वाःत्वालं बिस्कं बिस्कं तांतांघिसिं कथि ल्वाकाः प्याखं क्यनी । छन्हु न्ह्यःया तांतांघिसिं प्याखनय्‌ सिबें थुकुन्हु यक्व मनूतय्‌सं ब्वति काइगुलिं थ्वकुन्हुया रौनक यक्व दइ । तांतांघिसिंया बोलय्‌ खिं व ताः नं थानावइगु खः । सक्वय्‌ न्हापा तांतांघिसिं कथि ल्वाकाः प्याखं मिजंत जक वइगु खः तर सन २००० या दशक सुरुइ वयाः मिसापिनिगु सहभागिता नं व्यापक जुयावःगु दु ।

बँमनू, डुङ्गा प्याखं, ख्यालः व थीथी प्याखं

बँमनू प्याखं सक्वय्‌ जक पिदनीगु नेवाः बस्ति मेथाय्‌ मदुगु सक्वया विशेषता खः । बँमनू प्याखनं सापारुया कंसकुन्हुनिसें सक्वय्‌ चहलपहल अप्वयेकाः यक्व हे जीवन्त याइगु खः । सक्वया न्हय्‌गुलिं त्वालं बँमनू प्याखं पिथनेगु याइ । बँमनू प्याखनय्‌ थःथःगु त्वाःया मनूत आपालं सहभागी जुइगु खः । बँमनू जुइम्ह छम्ह वा यक्व मिजंत ख्वालय्‌, म्हय्‌ हाकुगु रंग पानाः घ्यः कस्ति तयाः कपाय्‌या कुचा कुचा तिकाः ग्यानापुगु जंगली रूप यानाः प्याखंपाः कयाः न्यासि वयेगु याइ । बँमनू खिं व ताः बाजंया तालय्‌ प्याखंपाः कयाः वइगु खः । बँमनू जुइम्हेसित खिपतं चिनाः मेपि निम्हेस्यां नियन्त्रणय्‌ तयाः हयेगु पहः यानावइ । बँमनू जुइम्हेसित लाय्‌बुयाः हायेकावइपिं, छथ्वः नं नापं नापं वइ ।
लाय्‌बुयाः हायेकावइपिन्त ज्वनेगु लिनाछ्वयेगु थें यानाः बँमनू प्याखं हुलावइ । खिंया तालकथं बँमनूयात दथुइ दथुइ चिनातःगु खिप त्वःताबीगु याइबलय्‌ लाय्‌बुयाः हायेका वइपिन्त हुर्रर ब्वाँय्‌ वनाः लिनाछ्वयेगु याइ ।

प्याखं व ख्यालः
सक्वय्‌ सापारुया कंसकुन्हु लँय्‌ लँय्‌ ख्यालः, प्याखं नं क्यनी । थबलय्‌ थः यःयःथे ख्यालः, प्याखं क्यनेत स्वतन्त्रता बियातःगु दु । ख्यालः प्याखं क्यनेगु गुन्हि पुन्हिया विशेषतालिसें परम्परा नं खः । सक्वया त्वाःत्वालय्‌ क्यनीगु गुलिं प्याखं ख्यालः पुलांगु हे लिसा कयाः नं क्यनी । छुं छुं प्याखं छगू हे त्वाः वा छगू हे जातया नं जुइ । गथेकि डुंगा प्याखं व सिहंवीर प्याखं चलाखु त्वालं जक पितहइसा, सतलसिंह प्याखं संत्वालं पितहइ । नाय्‌चा प्याखं धाःसा नाय्‌ जातं जक पितहयेगु याइ । अथे हे गुलिं मनूतय्‌सं देय्‌ चाःहिलाः त्वाःत्वालय्‌ झ्याउरे प्याखं धयाः म्ये हालेगु हुलाप्याखं क्यनेगु नं याइगु खः ।
त्वाः त्वालय्‌ बहनी पर्दाप्याखं धकाः दबूप्याखं पिथनेगु नं याइ । थज्याःगु पर्दाप्याखं आपाः यानाः हिन्दी संकिपापाखें प्रभावित जुयाः पिथनीगु खनेदु । दबुलिइ अनेक दृष्यया पर्दा तयाः क्यनीगु प्याखं जूगुलिं थजाःगु प्याखंयात पर्दाप्याखं धकाः धयातःगु खनेदु । थिपिं फुक्क प्याखनय्‌ मिजं प्याखंम्वःत म्हितीगु खनेदु । मिजंत हे मिसा प्याखंम्वः जुयाः नं म्हितीगु खः । सन् १९९० दशकय्‌ टेलिभिजन भिडियो स्वयेगु चलनया प्रचुरता नापं आधुनिक संचारमाध्यमया प्रवेशलिसें पर्दा प्याखंया लोकप्रियता तसकं म्ह्व जुयावंगु जक मखु थजाःगु पर्दाप्याखं क्यनेगु दिना हे वंगु दु ।

नरसिंह यात्रा

नरसिंह भगवान विष्णुया प्यंगूगु अवतार खः । नरसिंह धाःगु बच्छि मनू बच्छि सिंहया रूप खः । पुराणय्‌ भक्त प्रल्हादया अबु दैत्यराज हिरण्यकशिपुयात नरसिंहं बध याःगु न्ह्यथनातःगु दु । सक्वय्‌ नरसिंह यात्रा पुलांगु परम्परा मखु । यलया नरसिहं जात्राया थ्व परम्परायात सन् १९४० पाखे जक सक्वय्‌ नं न्ह्याकूगु खः । साधारणतयाः गुन्हि पुन्हिया न्हय्‌न्हुकुन्हु सक्वय्‌ नरसिंह जात्रा जुइ । नरसिंह जात्राया निंतिं नरसिंह दँय्‌दँसं यलं बिज्यानाच्वंपिं राजोपाध्याय पुजारी हे जुइगु ख । प्रल्हाद व नरसिंह बाहेक थ्व जात्राय्‌ च्वनीपिं मेपिं फुक्क हे मिस्त जुइ ।
जात्राया झ्वलय्‌ नरसिंह जवंखवं लक्ष्मी व सरस्वती तयाः सक्व देय्‌ चाःहिली । मेपिं मिसामस्त अप्सरागण जुयाः नरसिंहया न्ह्यःने तुफिं बँ पुयाः, ताय्‌ ह्वलाः, कलश ज्वनाः वनी । धार्मिक आस्था दुपिं मनूत धाः, नाय्‌खिं थानाः भजन हालाः नरसिंहया न्ह्यः न्ह्यः ल्यू ल्यू वनी । नरसिंहजात्रा बलंपुलिइ च्वंगु राजोपाध्याय पुजारीया छेँया चुकं पितहइ । न्हिनय्‌पाखे सक्व देशय्‌ पूवंक नरसिंह जात्रा याइगु खः । जात्रा बुलुहुं न्ह्याइगुलिं नरसिंह जात्रा क्वचायेत स्वघौति ई काइ । जात्राया झ्वलय्‌ थःथःगु त्वालय्‌ थ्यनेवं अन त्वाःया मनूतय्‌सं नरसिंहयात जाकि, फलफुल, ध्यबा, किबु छानाः पुज्यायेगु याइ । जात्राया अन्तिमय्‌ नरसिंह बलंपुलिइ हे लिहां वइ । अबलय्‌ राजोपाध्याय परिवारया थकालिं नरसिहंयात लसकुस पुजा यानाः छेँय्‌ दुकाइ । जात्रा क्वमचाःतले नरसिंह, लक्ष्मी, सरस्वति लगायत जात्राय्‌ ब्वति काइपिं फुक्क हे द्यांलाना च्वनेमाः ।
गुन्हि पुन्हिया झ्वलय्‌ याइगु फुक्क धइ थें गतिविधि मनोरंजनया निंतिं याइ तर नरसिंह जात्रा धाःसा मुकं हे धार्मिक गतिविधि धायेमाः ।

वापिज्या प्याखं

जात्राया च्यान्हुकुन्हु, अन्तिम प्रस्तुतिकथं वापिज्या प्याखं सक्वदेय्‌ चाःहुलीगु खः । वापिज्या प्याखनय्‌ ब्वति काइपिन्सं प्याखं व ख्यालः क्यनेगु बाहेक ख्यालिन्हिलिया अनेक प्रहसन न्ह्यब्वयेगु याइ । वापिज्या प्याखं दँय्‌दँसं इपा त्वाःया मनूतय्‌सं हे जक आयोजना याइ । प्याखनय्‌ ब्वति काये न्ह्याःपिं मनूत न्हिनसिया प्यताः इलय्‌ति इपा त्वालय्‌ मुनी । इपा त्वाःया भजनगुथिं बाजं थाइसा मेपिं सहभागीपिन्सं प्याखनय्‌ ब्वति काइ । सक्व देय्‌या फुक्क त्वाःपाखें थुकी ब्वति दइगुलिं वापिज्या प्याखं गाक्कं ताःहाकः जुयाः विविधतां भय्‌बियाः तसकं यइपुसे च्वनीगु खः । थ्व प्याखं गनं न्ह्याइगु खः, अन हे लिथ्यंकाः क्वचाइगु खः ।
गुंपुन्हि ज्वःछि सक्वय्‌ पिदनीगु सायाः घितांघिसिं बँमनू प्याखं लिसें थीथी प्याखं ख्यालिन्हिलि पिथनाः प्रत्येक त्वालं थःथःपिनिगु त्वाःया बिस्कं म्हसीका न्ह्यब्वयेगु कुतः याइगु खनेदु । तर अन्तिम दिनय्‌ पिदनीगु वापिज्या प्याखनय्‌ फुक्क त्वाःया मनूत छथासय्‌ मुनाः सहभागी जुइगु ल्याखं त्वाःया विभाजन अन दइ मखु । छगूकथं सक्व देय्‌न्यंकया मनूतय्‌गु पारस्परिक सदभाव व सम्बन्ध क्यनीगु न्हिकथं वापिज्या प्याखं क्यनीगु न्हियात कयातःगु दु । न्हापा मिजंतय्‌सं जक ब्वति काइगु वापिज्या प्याखनय्‌ निगू दशक न्ह्यवंनिसें मिसातय्‌सं नं उतिकं ब्वति काइगु जुसेंलि तसकं झःझः धाइगु जुयावःगु दु ।

कृष्ण जात्रा
गुन्हि पुन्हिया अन्तिम न्हि कृष्ण जन्माष्टमी हनी । कृष्णया जन्म जात्राया छन्हु न्ह्यःया चान्हय्‌ जुइगु खः । कृष्णया मूर्ति वा तस्वीर न्ह्यःने तयाः भक्तजनतय्‌सं भजन याइ । सक्वय्‌ कृष्णया देगः न्यागः दु । थुकी मध्ये निगुलिइ जक जात्रा याइम्ह द्यः दु । छगू मूर्ति १९९४ य्‌ खुया यंकुगुलिं साल्खा त्वालं पिदनीगु कृष्णया खः जात्रा दिनाच्वंगु दु । थौंकन्हय्‌ इपा त्वाःया गुथिं जक दँयदँसं कृष्णद्यःया जात्रा याना वयाच्वंगु दु । थ्व जात्राया निंतिं गुथिया छम्ह दुजःया छेँय्‌ जात्रा याइम्ह लीयाम्ह कृष्णद्यः तयातःगु दु । जात्राया छन्हु न्ह्यः जात्रा याइम्ह द्यःयात गुथियारया छें पितहयाः इपा त्वाःया फल्चाय्‌ तइ । त्वाःया मनूतय्‌सं अन द्यःयात कन्हय्‌कुन्हुया न्हिनय्‌तक तइ । कृष्ण बाचाइलय्‌ बूगुलिं उकिया हे प्रतीककथं गुथियारत चच्छि भजन हालाच्वनी । चच्छि च्वनीपिं गुथियारतय्‌त पाःलाखं धौबजि नकी । कन्हय्‌ कुन्हु न्हिनय्‌ द्यःयात खतय्‌ तयाः जात्रा याइ । इपा त्वाःया भजन खलः व साय्‌मितय्‌सं धाः, खिं थानाः जात्राय्‌ ब्वति काइ । जात्राया झ्वलय्‌ भक्तजनतय्‌त चि, इमू प्रसादकथं बी । जात्रा क्वचाये धुंकाः, द्यःयात पाःलाःम्ह गुथियारया छेँय्‌तुं लितयंकी । पाःलाःम्हेस्या छेँक्वय्‌ थ्यनकि थकालि नकिंनं द्यःयात लुखाय्‌ लसकुस पुजा यानाः दुकाइ ।

बज्रयोगिनी द्यःया जात्रा

सक्वय्‌ जक मखु वज्रयोगिनी द्यः नेपाः देय्‌या हे तसकं महत्वपूर्ण द्यः ख । ताःहाकःगु इतिहास दुगु राष्ट्रिय महत्वया द्यः जूगुया नापं, बज्रयोगिनी द्यःयात सक्व देय्‌या रक्षा याइम्ह द्यः धकाः नं धाइ । थ्व सन्दर्भय्‌ थ्व द्यःयागु विशेषता स्वनिगःया रक्षा याइपिं मेमेगु द्यःयाके दुगु विशेषतालिसें ज्वःलाः । अथे हे छुं छुं बिस्कं विशेषता नं दु । जात्रा याइगु बज्रयोगिनी लिसें मेमेगु द्यः सक्व देसय्‌ दुने तइमखु तर गुँ विहारय्‌ हे तयातइ । प्रत्येक नेवाः शहरया थःगु हे मूद्यः व मू जात्रा नं दइ । द्यःया मुख्य मूर्ति शहर पिने दयेफु धाःसा शहर दुने द्यःछेँय्‌ दयाच्वनी । सक्व देय्‌या विशेषता थ्व दु कि शहरया मू द्यःया थःगु द्यःछेँय्‌ व जात्रा जुइपिं द्यः छथाय्‌ हे दु । मेथाय्‌ तयेमाःगु आवश्यकता महसुस मजू । बज्रयोगिनी द्यः दछिया छकः थःथाय्‌ बिज्याइगुलिं सक्वमितय्‌सं थःत तसकं भाग्यमानि तायेकाच्वंगु दु । धार्मिक विधि विधान, पुजाया सामान फुक्कं नेवाःलिसें सम्बन्धित जूसां द्यः तामाङ जंगलक्षेत्र जुयाः च्यान्हु कुहां बिज्याइ । उकिं बज्रयोगिनी द्यःयात सक्व देय्‌या जक रक्षक देवीकथं जक काये मछिं ।
मणिशैल महावदानकथं सक्व देय्‌या निर्माण यायेवं जुजु शंखदेवं बसुन्धरा द्यःया जात्रा शुरू यानादिल । सक्व देय्‌या निर्माणया छुं दँ लिपा, वज्रयोगिनी द्यवं थः पुजारी जोगदेवयात दछिइ छकः देशय्‌ कुहां बिज्यायेगु इच्छा व्यक्त यानाबिज्यात । थ्व उद्देश्यं वसप्वलं थःगु एकजटी बोधिमाताया नामय्‌ लुँया मूर्ति दयेकाबीत पुजारीयात निर्देशन बियाबिज्यात । अथे हे वसप्वलं सिंहिनी व ब्याघ्रिनी नापं तयाः चीभालय्‌ तयेत लुँयागु मूर्ति नं दयेकेत निर्देशन बियाबिज्यात । प्यंगुलिं मूर्तिया निर्माण सम्पन्न जुल । अले जात्रा १८१८ कलिगतंनिसें न्ह्यात । अबलय्‌ निसें बज्रयोगिनी द्यःयात दछिइ छकः सक्व देशय्‌ कुहां बिज्याकाः जात्रा यायेगु याना वयाच्वंगु दु धाइ । मूजात्राया प्यन्हु न्ह्यः बज्रयोगिनी द्यः खतय्‌ च्वना बिज्यानाः शंखदेव जुजुयात दर्शन बियाबिज्याइ धकाः मणिशैल महावदानय्‌ धयातःगु दु ।
१९ गू शताब्दीया निगू वंशावली– भाषा वंशावली व पद्मगिरीया वंशावलीइ जुजु सुर्यमल्ल (सन् १५२०–१५३०) यात बज्रयोगिनी द्यःया जात्राया संस्थापक दावी यानातःगु दु । सन् १५४२ जःखःया शान्ति स्वस्ति ल्हातं च्वयातःगु सफुलिइ नं थ्व जात्राया बारे थथे च्वयातःगु दु –
संवत ६६२ (सन १५२०) चैत्र शुक्ल पूर्ण्णीस घटि ४ पादु घटि २ तृतिया घति ५४ पुन्हिस पे घरि दखुन्हु देओ क्वाहा बिज्यातका ।। ।। (पौ ४ ख)
‘मणिशैल महावदान’या ल्हातं च्वयातःगु छगू सफुलिइ बज्रयोगिनी द्यःया जात्राया झ्वलय्‌ यायेमाःगु ज्याखँया बारे सामान्य निर्देशन बियातःगु दु । जात्रा न्ह्यः यायेमाःगु विधि लिसें क्वचायेकेबलय्‌या विधिया बारे निर्देशन बियातःगु दु ।
जात्रा याइबलय्‌ द्यः ध्वंला त्वाः, चलाखु त्वाः, इंला त्वाः व सं त्वाः यानाः प्यंगू त्वालय्‌ बिज्याकी ।

धार्मिक विधि – बज्रयोगिनी द्यःया जात्रा चौलाथ्वः अष्टमीकुन्हु निमन्त्रणा पुजा यानाः न्ह्याइ । थुकुन्हु जात्रा न्ह्यात धकाः देशय्‌ नाय्‌खिं च्वयेकी । थुकुन्हु सन्ध्याइलय्‌ ह्याउँख्वाःमाजुया देगःया न्ह्यःने गोप्य होम याइ । थुकुन्हुनिसें न्ह्याइगु थी थी गतिविधि थथे दु –
द्यः ब्वनेगु वा निमन्त्रणा बीगु ः जात्राया च्यान्हु न्ह्यः जात्रा न्ह्यात धकाः देशय्‌ नाय्‌खिं च्वयेकी, ह्याउँख्वाःमाजुया देगःया न्ह्यःने गोप्य होम याइ ।
जुजुया तरवार हइगु ः जात्राया प्यन्हु न्ह्यः वा निमन्त्रणा पुजाया प्यन्हु लिपा जुजुया प्रतीककथं येँया लाय्‌कुलिं जुजुया तरवार हइ ।
गोसिँ हइगु ः निमन्त्रणा पुजाया प्यन्हु लिपा जात्राबलय्‌ मिच्याकेत सिँ हइ ।
कुहांबिज्याइगु ः निमन्त्रणा पुजाया प्यन्हु लिपा चौलाथ्व पुन्हिबलय्‌ जात्रा याइम्ह द्यःयात गुं कुहां बिज्याकी ।
सुन्यका ः कुहां बिज्याःगुयां कन्हय्‌कुन्हु द्यःयात द्यःसतलय्‌ आराम याकी ।
स्याक्वत्याक्व नखः ः थ्वकुन्हु बाहां स्यानाः भ्वय्‌ नइ ।
मूजात्रा ः जात्राया प्यन्हुकुन्हु द्यःयात सक्व देय्‌ चाःहीकी ।
मू बिज्या ः मू जात्रा लिपाया उत्सवया मुख्य न्हि ।
धुं बिज्या ः मू बिज्याया कन्हय्‌कुन्हु उत्सव क्वचाइगु ।
बौयाः ः भूतप्रेतयात नकेत गोप्य रूपं चान्हय्‌ बौ ह्वलीगु ।
थहांबिज्या ः बौयाःया कन्हय्‌कुन्हु द्यःयात गुभागुँइ लिहां बिज्याकीगु ।
बिचाः पुजा ः थहां बिज्यानाः प्यन्हु लिपा देगलय्‌ अन्तिम पुजा याइगु ।
थ्व मू धार्मिक ज्याखँ बाहेक, जात्राया झ्वलय्‌ जातकथं थःपिनि ब्यागलं गतिविधि नं न्ह्यानाच्वनी ।

द्यः ब्वनेगु वा निमन्त्रणा बीगु
थुकुन्हु जात्राया बारे देशय्‌ नाय्‌खिं च्वयेकेगु ज्या यानाः द्यःपिन्त जात्राया निमन्त्रणा बीगु व देसवारयात जानकारि बीगु ज्या जुइ । अथे हे सन्ध्या इलय्‌ बज्रयोगिनीया देगःन्ह्यःने गुभाजु गुथ्याःत च्वनाः गोप्य होम नं जुइ ।

सुथय्‌
थुकुन्हु सुथय्‌ सक्व देय्‌या दकलय्‌ थकालिम्ह गुभाजुया छेँय्‌ बज्रयोगिनी द्यःया थासं निगः कलः ज्वनाः कलःपुजा वनी । निगः मध्ये छगः निश्चित श्रेष्ठ परिवार पन्याजुपाखें छ्वइगु खः । जुजु वा सरकारी पुजाया जिम्मा काइगुलिं थ्व परिवारयात पुजाभारी नं धाइ । मेगु कलः थकालिम्ह गुभाजुया छें छ्वइगु ख । पन्याजुया छें छ्वइगु पुजा जुजुया थासं वःगु धकाः भाःपियातःगु दु । पन्याजुया छें हःगु कलः थकालिम्ह गुभाजुया छेँय्‌ तयेके छ्वइगु खः । अनंलिपा थकालिम्ह गुभाजुया छें गुभाजुं निगलं कलः ज्वनाः पुजा वनी । पन्याजु व गुभाजुया थासं हःगु पुजा देगलय्‌ छक्वलं पुज्याइ । दकलय्‌ न्हापां इमिसं ह्याउंख्वाःमाजुयाथाय्‌ पुज्याइ, अनंलि चीभाःद्यः वा जोगेश्वर स्वयम्भू देगलय्‌ वनी । ह्याउँख्वाःमाजुयाथाय्‌ याइगु पुजायात ग्वय्‌दां तयेगु धकाः नं धाइ । थ्व पुजाय्‌ सलिंचाय्‌ झिगः ग्वय्‌ नापं छतका व धिब्छः ध्यबा तइ । थज्याःगु पुजा छुं नं तःधंगु ज्याखँ याये न्ह्यः याइ । पुज्यायेगु ज्या द्यःपाःलाः गुभाजुं हे याइ । उकिं कलःयात द्यःपाःलाः गुभाजुयात लःल्हाना बी । थ्वया दथुइ पन्याजुं नं सलिंचाय्‌ झिगः ग्वय्‌, छतका व धिब्छः ध्यबा तयाः पुज्याइ । थथे पुज्याइबलय्‌ पन्याजुं जात्रा ज्वःछि शान्ति जुइमा धकाः प्रार्थना याइ । अनंलिपा पन्याजु व गुभाजु म्हासुख्वाःमाजुया देगलय्‌ वनी । अन इमिसं म्हासुख्वाःमाजुलिसें जवंखवं च्वंपिं सिंहनी व ब्याघ्रिनीयात नं पुज्याइ । अले इमिसं अन जात्रा याइम्ह चीभाःद्यःयात नं पुज्याइ । पुज्याइबलय्‌ पन्याजुं द्यःयात वसप्वलया सुरक्षित यात्राया प्रार्थना याइ ।
पुजा उपासना क्वचायेकाः अन इमिसं चिपं थीमाः । इमिसं समय्‌बजि नइ । देशय्‌ लिहां वनीबलय्‌ गुभाजुत मध्ये छम्हेसिनं द्यःया प्रसादकथं स्वांसिन्हः ज्वनाः न्हापां लाय्‌कू दुगु भवनय्‌ वनी । थुथाय्‌ वडाया अध्यक्षं स्वांसिन्हः कयाच्वंगु दु । अथे हे गुभाजुं सक्व देय्‌या भद्र भलादमीकथं कयातःपिं स्वम्ह जोशी व स्वम्ह श्रेष्ठ परिवारयात नं स्वांसिन्हः बी ।

न्हिनय्‌ सक्व देशय्‌ जात्रा न्ह्यात धकाः नाय्‌खिं च्वयेकाः जानकारी बी । पुलांगु लाय्‌कू दुगु थाय्‌ इंला त्वालं जानकारी बी । सक्व देय्‌या दथुइ लाःगु थ्व थाय्‌ तसकं महत्वं जाःगु थाय्‌ खः । थन यक्व थें धार्मिक ज्याखँ जुइ । सरकारी संरक्षण दुगु थ्व जात्रा सक्व
देय्‌या मू जात्रा खः । थथे देय्‌न्यंक जानकारी बीगु ज्या सक्वया थकालिम्ह नायलं याइ । न्हापा वं थथे जानकारी ब्यू वनीबलय्‌ निम्ह माहांत नं वयाः जवंखवं च्वनाः सुरक्षा बीत वनीगु खः ।
नाय्‌खिं च्वयेकेत नाय्‌ नायः देश चाःहिलीबलय्‌ व नापं मेपिं निम्ह नाय्‌त नायखिं बाजं थानाः वनीगु खः । छगू इलय वया ल्यू ल्यू सुं हे मवने धुंकूगु खः तर आः हाकनं विशेष यानाः द्यः तयातःगु त्वाःयापिं मनूत नं इपिंलिसें लिसें देश चाःह्यू वनेगु यानाहःगु दु ।
थथे नाय्‌खिं च्वयेकः वनेत थकालिम्ह नाय्‌यात छुं ध्यबा बीगु यानातःगु दु । न्हापां थथे ध्यबाया व्यवस्थापन यायेगु नापं जात्राया थीथी प्रशासनिक ज्याखँ द्वारें याइगु खः । लिपा गाविसं यानाच्वंगु खःसा आः वयाः वडां याइगु जूगु दु । नाय्‌खिं च्वयेकः वने न्ह्यः थकालिम्ह नाय्‌नं ल्हाः सिलाः इंला त्वाःया गणेद्यःथाय्‌ ध्यबा छाइ । अनंलिपा वय्‌कःया पुचलं गणेद्यः चाःहिली । देगःया ल्यूने दिनाः बज्रयोगिनी देगःपाखे स्वयाः ल्हातं ज्वजलपा यानाः प्रार्थना याइ । अनंलिपा वय्‌कलं दकलय्‌ न्हापां द्यःयात ब्वनी । वय्‌कलं जात्राज्वःछि छु छु यायेज्यू छु छु याये मज्यू धकाः सक्वमितय्‌त न्यंकी । प्रत्येक त्वालय्‌ वय्‌कलं व हे खँ लिसा कयाः धाइ, गुगु थथे दु – अय्‌ ‘. ‘ त्वाःया व्यापारी, भद्र, भलादमी, थनिं च्यान्हु लिपा जात्रा न्ह्यायेत्यंगु दु । जात्रा ज्वःछि छ्यंगूया लाकां न्ह्याये मदु, कुसां कुइ मदु, सल किसि गये मदु, सुं नं दुली च्वने मदु । साहुं त्यासा पु धाये मदु । यदि सुनानं नियम पालना मयाःसा मां वज्रयोगिनीया सराः लगे जुइ । सक्व देय्‌या रक्षा याइम्ह द्यःया रूपय्‌ बज्रयोगिनीयात मनूतय्‌सं तसकं हनातःगु दु । उकिं छ्यंगूया लाकां न्ह्यायेगु, कुसां कुइगु, सल, किसि गयेगु वा दुली च्वनेगुयात द्यःयात अपमान यायेगु थें तायेकीगु खः । जात्राज्वःछि थ्व नियम पालना यायेगु धाःगु द्यःयात सम्मान यायेगु खः ।
इंला त्वालय्‌ थथे जानकारी बीधुंकाः, पुखुलाछि, ध्वंला, साल्खा, चलाखु, दुगाहिति, संत्वाः, सांगा, क्वाथ, वसिमाक्व व इपा त्वालय्‌ नाय्‌खिं च्वयेकी । सांगा, क्वाथ व वसिमाक्व धाःसा मूत्वाः मखु । तर जात्रा यायेत धाःसा थ्व त्वाः महत्वपूर्ण जू । नाय्‌खिं च्वयेकीबलय्‌ छ्यलीगु लँपु व द्यः जात्राया लँपु वहेतुं खः । नाय्‌खिं च्वयेकीपिं इंला त्वालय्‌ लिथ्यनकि नाय्‌खिं च्वयेकेगु ज्या क्वचाइ । अनंलिपा इपिं थःथःगु छेँय्‌ लिहां वनी ।

ह्याउँख्वाःमाजुया देगःया न्ह्यःने याइगु गोप्य होम
सनिलय्‌ द्यः खिउँ खिउँ धालकि बज्रयोगिनी देगःया न्ह्यःने गोप्य होम जुइ । न्याम्ह थकालि गुभाजुतय्‌सं होम याइसा इमित मेमेपिं गुभाजुतय्‌सं ग्वाहालि याइ । थ्व होमय्‌ दीक्षा मदुपिं गुभाजुतय्‌त तइ मखु, इमिसं होम याःगु स्वये मज्यू धाइ । अथे हे सर्वसाधारणयात नं थ्व होम क्यनी मखु । ह्याउँख्वाःमाजुया देगः चुलिंचू न्ह्यःने च्वंगु फल्चा गन सुथय्‌ धार्मिक मनूत मुनाः भजन नं याइगु खः अन हे गुभाजुतय्‌सं कचिअप्पा तयाः अस्थायी यज्ञस्थल दयेकीगु खः । सक्वया गुभाजुतय्‌त न्यागू कवलय्‌ ब्वथलातःगु दु । प्रत्येक कवःया सन्तानतय्‌त थकालि ल्ययेगु वंशानुगत अधिकार बियातःगु दु । थुपिं न्याम्ह थकालितय्‌सं बज्रयोगिनीलिसें सम्बन्धित फुकं संस्कार व ज्याखँ याइ । इपिं मध्ये मू थकालि मूलाचार्य धाइ, वय्‌कःयात ग्वाहालि याःम्हेसित उपाध्याय धाइ । दँय्‌दँसं पालंपाः छम्ह छम्ह गुभाजुं यजमानया भूमिका म्हिती । पाः काःगु परिवारं होम यायेत माःगु फुक्कं हलंज्वलं प्रबन्ध यायेमाः । जाकि, वा, बूबः, फलफुल थज्याःगु स्वीनिताजि बीबः ज्वलं लिसें म्येय्‌या स्वँया सच्छि व च्याकू कुचा नं होमय्‌ दुइमाः । पुजा यायेत म्येय्‌ स्याये म्वाःगुलिं स्वँ ला पसलं न्यानाहयाः सच्छि व च्याकू कुचा याइगु खः ।
गुभाजुतय्‌सं थ्यासफू ब्वनाः होम याइ । थ्व होमयात शान्ति व समृद्धि यायेत याइगु शान्ति स्वस्ति होम धकाः धाइ । गुभाजुतय्‌सं ब्वनीगु सफूया पाण्डुलिपिया नां नं शान्ति स्वस्ति होम धकाः च्वयातःगु दु तर व पुस्तिका पिनेयापिन्त ब्वंके बी मखु । तेत्तिस कोटी द्यःयात जात्राया जानकारी बीत थ्व होम याइगु खः । संसारय्‌ शान्ति, समृद्धि व सुख हयेत फुक्कं द्यःपिन्त सन्तुष्ट यायेत नं होम याइगु खः ।
छगू निश्चित पुजा लिपा थकालिम्ह गुभाजुं गुरुमन्दः पुज्यानाः होमय्‌ मि च्याकी । बौद्ध परम्पराकथं याइगु धार्मिक ज्याखँय्‌ गुरूमन्दःया तःधंगु महत्व दु । बज्रसत्वया प्रतिनिधित्व यानातःगु मन्दः दयेकाः पुज्याइगुयात गुरुमन्दः पुजा धकाः धाइ । होमया विधि ताःहाकः, निघौति ई काः ।
होम याना च्वँतलें मेपिं गुभाजुतय्‌सं देगलय्‌ पाःलाः गुभाजुयात पुज्याके बियाच्वनी धाःसा होम यायेगु झ्वलय्‌ यज्ञशाला न्ह्यःने मूद्यःकथं बज्रयोगिनीया प्रतीककथं कलश थापना यानाः पुजा याइ । छम्ह हे द्यःयात निगू थासं पुज्यानाच्वनी ।
होम यानाच्वं ज्वःछि देगःया लुखा चायेकातइ । देगलय्‌ पाःलाःम्ह गुभाजु च्वनाच्वनी । मेपिं गुभाजुत धाःसा देगलय्‌ दुहां वने मज्यू । अथे हे पाःलाःम्ह गुभाजु नं होम यानाच्वंगु थासय्‌ वइमखु । होमया लिपा, मूलाचार्यं थम्हं सिन्हः ती । अनं लिपा यजमानयात सिन्हः तिकाः स्वां बी । अनंलिपा मेपिं गुभाजुतय्‌त स्वां सिन्हः बी । अथे हे फुक्कसित कलशया जल नं बी । अथे हे होम याःगु थासं मोहनि सिन्हः लिकयाः थम्हं नं तिनाः मेपिं फुक्कंसित बी । होम क्वचायेकाः समय्‌बजि नइ ।

जुजुया तरवार देशय्‌ हइगु

जात्रा सुरू जूगु घोषणा यानाः प्यन्हु लिपा जुजुया तरवार (खड्ग) देशय्‌ हइ । न्हापा, तरवार मल्ता श्रेष्ठ परिवारं हइगु खः । मल्ता परिवारया परम्परागत ज्या छेँभारि जुयाः सक्वय्‌ सुयां छेँय्‌ ल्वापु जूसा छिनेगु ज्या याइगु खः । थ्व परिवारया छम्ह दुजः जात्राया इलय्‌ तरवार ज्वनीम्ह नापनापं जुइमाः । थ्व फुक्क ज्या यायेत इमित ज्याला बियातःगु दु ।
तरवार हयेगु छन्हु न्ह्यः येँया हनुमानध्वाखा लायकुलिइ वनी । अनया छम्ह कर्मचारीं भण्डार चायेकाः माहांयात तरवार बी । उकुन्हु हे वं तरवारयात यें सक्वय्‌ हयेमाः तर देशय्‌ दुने धाःसा हये मज्यू । उकिं वं सक्वया ध्वाखां प्यसः न्यासः मीटरति दक्षिणपश्चिमय्‌ च्वंगु मस्यांपुताचा धाःगु थासय्‌ च्वंगु छखा छेँय्‌ तयातइ । साय्‌मितय्‌गु उगु छेँय्‌ तरवार चच्छि तइ । न्हापा न्हापा जूसा थथे तरवार हयेधुंकाः मल्ता परिवारं सक्वमितय्‌त तरवार थ्यन धकाः सुचं बीगु नापं उकुन्हु हे तरवारयात सक्व देसय्‌ लसकुस याइगु खः । तर आः अथे मयासें कन्हय्‌कुन्हु जक याइ ।

जुजुया तरवारया लसकुस
सुथय्‌ मस्यांपुताचाय्‌ सक्वया मनूत वनाः तरवारयात औपचारिक लसकुस याइ । लसकुस याइगु इलय्‌ सक्वया मनूत फुक्कसिनं ब्वति कायेफइ । अथे जूसां जात्राया झ्वलय्‌ गुगु त्वालय्‌ द्यः तइ उगु त्वाःयापिं आपाःस्यां ब्वति कायेगु यानाच्वंगु दु ।
औपचारिक लसकुस ज्याझ्वलय्‌ दकलय्‌ न्हापां तरवार दापं लिकयाः फुक्कसित छकः क्यनी । सर्वसाधारणयात तरवार क्यनीगु थ्व न्हापांगु अवसर खः । तरवार हनुमानध्वाखा लायकुलिइ लितयंकीबलय्‌ थ्व थासय्‌ च्वनाः लिपा छकः नं सकसितं तरवार क्यनी । जात्राज्वःछि मेबलय्‌ तरवारयात दापय्‌ तयार तासया खोलं भुनाः त्वपुयाः तयातइ । तरवार उलाः क्यनीगु इलय्‌ माहाँनं तासं त्वपुयातःगु तरवार ज्वनाः थथे वाक्य धाइ –
अय्‌ सक्वया मनूत, जुजुया उजनं आः जिं तरवार क्यनेत्यना ।
अनंलिपा वं कापतं तरवार लिकयाः अन मुनाच्वंपिं फुक्कं मनूतय्‌त तरवार क्यनी । तरवार २ फुटति ताःहाकः जुइ उकिया चु लुं सियातःगु दइ । वहः, स्टीलया चु दुगु तरवारसिबें लुँया चु दुगु तरवार स्वयेदुगु बांलाः भिं धकाः धाइ । धुं व अबिर ज्वना वःम्हस्यां तरवारयात अबिरं छ्वाकी, अनंलिपा तरवार ज्वनीम्हेसिनं छ्यं व म्हय्‌ नं अबिर इलाबी । अनंलिपा वं धुं च्याकी । थ्व ज्याझ्वलय्‌ जोगीतय्‌सं म्वाहालि, कनाथ, ढोलक, छुस्याः बाजं थायेगु याइ । लिपा जात्राबलय्‌ नं इमिसं खड्ग ज्वनीम्ह लिसेलिसें वनाः थथे हे बाजं थाइ ।
तरवारयात जुजुया प्रतीककथं काइगुलिं ज्वनीम्हेसित सिबें तरवारयात यक्व सम्मान याइ । मल्ल शासन कालय्‌ (१३ गू निसें १८ गू शताब्दीतक), जुजुपिन्सं हे जात्राय ब्वति काइगु खः । जुजुपिं वये मफुसा जक तरवारयात वय्‌कःपिनिगु प्रतिनिधित्व याकीगु खः । शान्ति स्वस्ति सफुलिइ नेपाल संवत् ८७० (सन् १७५०) य्‌ येँया अन्तिम मल्ल जुजु जयप्रकाश मल्ल जात्राय्‌ वये मफुगुलिं जात्राय्‌ वय्‌कःया तरवारं प्रतिनिधित्व याकूगु खँ धयातःगु दु (पौ ३२ ख) ।
जात्राया विधि च्वयातःगु ‘मणिशैल महावदान’य्‌ जुजुया तरवार बारे छुं च्वयातःगु मदु । शाह जुजुपिं जात्राय्‌ वःगु दु कि मदु धइगु नं निश्चित जानकारी मदु तर जुजुया तरवार सक्व देशय्‌ हइगु धाःसा जात्राया छगू अनिवार्य ब्व जुयाच्वंगु दु । थःगु शासनकालय्‌ सुं नं शाह जुजुपिं बज्रयोगिनी द्यःयाथाय्‌ वये मज्यू वा मवः धयागु मनूतय्‌ धापू दु । मस्यांपुताचाया ज्याझ्वः लिपा, तरवार ज्वनीम्ह खव ल्हातं खड्ग ज्वनाः सक्व देय्‌पाखे वनी । न्ह्यःने न्ह्यःने बाजं थाइपिं, वयां ल्यू खड्ग ज्वनीम्ह अले वयां ल्यू ल्यू अन मुनाच्वंपिं मनूत नं वनी । भौध्वाखाया सतिक दक्षिणपाखे च्वंगु भगवती द्यःयाथाय्‌ थ्यनकि तरवार ज्वनीम्हेसिनं द्यःयात भागि याइ । अन ध्यबा नं छाइ । इपिं भौध्वाखां देशय्‌ दुने दुहां वनी । वसिमाक्व व इपा त्वाः जुयाः इपिं सक्व देय्‌या इंला त्वालय्‌ वनी । तरवारयात पुलांगु लाय्‌कुलिइ लसकुस यानाः चुकय्‌ जुजु दबुलिइ पुजा याइ । तरवार ज्वनातःम्ह व मेमेपिं मनूत जक चुकय्‌ वनी । बाजं थानावंपिं न्ह्यःनेच्वंगु लाय्‌कू फल्चाय्‌ बाजं थानाच्वनी ।

लाय्‌कूया लुखाय्‌ जुजुया तरवारयात लसकुस याइगु
चुकया लुखाय्‌ तरवार ज्वनावःगु पुचः थ्यनकि, द्यःब्रम्हू पुजारीं तरवारयात लसकुस यानाः दुकाइ । तरवार ज्वनातःम्ह लुखाया न्ह्यःने दनी, वया ल्यूने फुक्कं थासय्‌ मनूत भुनाच्वनी । लुखाया जवंखवं जाःगु घः तयातइ । तरवार ज्वनावःम्हं घलय्‌ ध्यबा कुर्की । पुजाभः ज्वनाः द्यःब्रम्हू पुजारी दनाच्वनी । अन सुकुन्दा व नीलः कयातःगु लःथल नं दइ । तरवार ज्वनीम्हेसिया कलाःम्हं पुजाभः तयेमाः व वं पुजाभः अन तयेहइ ।
श्लोक ब्वनाः द्यःब्रम्हुनं तरवार ज्वनातःम्ह व नापच्वंपिं मनूतय्‌त नीलः हाहा यानाबी । अनंलिपा तरवार ज्वनातःम्हेसित ह्याउँसिन्हः, म्हासुसिन्हः, जजंकाक्वखा, स्वां, बजि, फलफुल, मरि, छानाः पुज्याइ, अले मत बी, धुपाँय्‌ च्याकी । अन तरवारयात जाकिं पुज्यानाः तरवार ज्वनातःम्हेसित दुहां वयेत भाय्‌ याइ । नापं वःपिं मनूत नं वया ल्यू ल्यू चुकय्‌ दुहां वनीसा पिने बाजं थानाच्वनी ।

लाय्‌कू दबुलिइ तरवार पुजा
लाय्‌कू चुकया दथुइ अप्पां दनातःगु परम्परागत प्यकुंलाःगु दबू दु । उकिया जाः छगू मिटरति दइसा हाकः व ब्या अथे हे स्वंगू मिटरति दइ । दबूया बँय्‌ सिमेन्टं प्लास्टर यानातःगु दु । थ्व दबुलिइ मेमेपिं मनूत थहां वने नं मज्यू, फ्यतुइ, च्वने नं मज्यू धाइ ।
तरवार ज्वनातःम्ह दबुलिइ थहां वनी । अन तयातःगु चकतिइ उत्तरपाखे स्वयाः फ्यतुइ । जुजुया तरवार ज्वनातःगुलिं व अन फ्यतुइ खंगु खः । अय्‌नं थ्व फुक्क प्रक्रियाय्‌ तरवारयात विशेष प्राथमिकता बीगु खः । तरवारयात हाकनं द्यःब्रम्हू पुजारीं पुज्याइ । न्हापालाक जःखः भुनाच्वंपिं फुक्कसित नीलखं छ्वाकी । अनंलिपा तरवारय्‌ छ्वाकी । थ्वपालय्‌ ब्वहताय्‌ जाकि, ताय्‌, अबिर व धौ ल्वाकछ्यानाः धौसिन्हः द्यःब्रम्हू थम्हं न्हापां ती अनंलि, तरवारयात, तरवार ज्वनातःम्हेसित, अथे हे मेपिं सकसितं तिकाबी । चुकय्‌ यायेमाःगु ज्या क्वचायेकाः तरवार ज्वनातःम्ह दबुलिं कुहां वइ । तरवार ज्वनाः दबू जवं चाःहिली । अनं लिपा व हे दुहांवःगु लुखां व पिहां वनी ।

सक्व देशय्‌ चाःहिलीगु
तरवार ज्वनातःम्ह लिसेलिसें जूपिं मनूत आः नं वलिसें तरवार ज्वनीम्हेस्या छेँय्‌ तक ल्यू ल्यू वनी । जोगीत नं बाजं थानाः इपिंलिसें वनी । तर द्यःब्रम्हू धाःसा थःगु ज्या क्वचायेकाः लिहां वनी ।
लँय्‌ मनूतय्‌सं तरवारय्‌ मत बियाः जाकिं पुज्याइगु खः । वसः पानातःगु झ्याःक्वं तरवार यंके मज्यूगुलिं अथे यानातःगु खंसा माहानं पानातःगु वसः लिकायेत मनूतय्‌त उजं बी । तरवारं जुजुया प्रतिनिधित्व याइगुलिं नं वसः पानातःगु थासय्‌ यंके मज्यू धयागु मान्यता खइ । अथे हे द्यःपिन्त नं वसः पानातःगु झ्याःक्वं यंकी मखु । द्यःपिं व जुजुपिन्त वसः पानातःगु थासं यंकलकि अपमान याःगु तायेकीगुलिं थथे मयाइगु खः ।

तरवार ज्वनीम्हेसिगु छेँय्‌ दुकाइगु
तरवार ज्वनीम्ह थःगु छेँयान्ह्यःने थ्यनकि लुखां जवंखवं तयातःगु लखं जाःगु घलय्‌ ध्यबा कुर्की । तरवारयात व तरवार ज्वनावःम्हेसित लुखाय्‌ छेँया नकिनं लसकुस पुजा याइ । वं नं ब्रम्हू पुजारीं याःगु थें हे फुक्कं हलंज्वलं तयाः पुज्याइ । पुजा लिपा तरवार ज्वनातःम्ह मनू छेँय्‌ दुहां वनी । छेँय्‌ दुहां वने न्ह्यः वया छेँजःपिन्सं वयात व तरवारयात झ्यालं क्वस्वयाः जाकिं पुज्याइ ।वं तरवारयात सुरक्षित थासय्‌ स्वथनी । जात्राज्वःछि तरवार तयातइगुलिं उकियात बांलाक सुरक्षा बीमाः । दराजय्‌ स्वथनाः प्यन्हु लिपा, द्यःयात कुहां बिज्याकीगु इलय्‌ तरवार पिकाइ । थ्वयां लिपा फुक्क थःथःगु ज्याय्‌ लिहां वनी, जोगीतय्‌सं नं बाजं थाये सिधयेकी ।

गोसिँ हयेगु

द्यः कुहां बिज्याइगु स्वन्हुन्ह्यः सक्वया जःखः गुँइ च्वंगु सिमा पालाः देशय्‌ गोसिँ हइ । तर सामान्यतया सक्व देशसं दक्षिण पश्चिमय्‌ लाःगु सतीगु गुँ सलंगुं सिँ हयेगु यानाच्वंगु दु । जात्रा गनं न्ह्याइगु खः, अनयापिं गुँइ वनाः न्हिनय्‌ सिँ ध्यंवनी । थ्व ज्या यायेत छुं नं गुथि मदु, तर त्वाःया मनूत सकलें मुनाः नाय्‌खिं, धिमे, छुस्याः थाइपिं ज्वनाः गुँइ वनी । इमिसं प्यन्हु व प्यचा तक खुल्ला थासय्‌ मि च्याकेत गाक्क सिँ ध्यनाहइ । खिपतं चिनाः लुयाः सिँ देशय्‌ हइ । देशय्‌ थथे हःगु सिँ फुक्क द्यःसतः लिक्क तइ । व सिँ मूजात्रा क्वचायेकाः द्यःसतलय्‌ लिहांबिज्यातकि च्याकी । थथे च्याकीगु मिया बज्रयोगिनी देगलय्‌ याइगु होमलिसें तप्यंक स्वापू दु ।

द्यः कुहां बिज्याइगु
बज्रयोगिनीया जात्रा निमन्त्रणा पुजालिसें सुरू जुइगु खःसां सक्वमितय्‌सं द्यः कुहां बिज्याइकुन्हु जात्रा सुरू जूगु न्हिकथं कायेगु याइ । थ्व चैत्र वा चौलाया पुन्हिकुन्हु लाः । ल्हुति पुन्हि नं धाइगु थ्व पुन्हियात सक्व पुन्हि धकाः नं धायेगु याः ।

देगलय्‌ म्वःल्हुकीगु व पुजा याइगु
सुथन्हापां सक्वमित बज्रयोगिनी देगलय्‌ वनकि हे जात्राया गतिविधि न्ह्याइ । सुथय्‌ गुभाजुतय्‌सं बज्रयोगिनी देगःदुने ह्याउँख्वाःमाजु, सिंहनी व ब्याघ्रिनी, म्हासुख्वाःमाजु, जात्रा याइपिं सिंहिनी व ब्याघ्रिनीया मूर्ति ख्वाः सिकेगु म्वःल्हुकेगु (न्हवं) याइ । थ्व ज्याय्‌ दीक्षा कयातःपिं मेमेपिं गुभाजुतय्‌सं नं पाःलाःम्ह भाजुयात ग्वाहालि याइ । थ्वया झ्वलय्‌ चीभाः वा जोगेश्वर लिसें जात्रा याइगु चीभाःया मूर्तियात धाःसा न्हवं याइ मखु । न्हवं धकाः गुभाजुतय्‌सं द्यःयात लखं लुकीगु खः । थुकुन्हु सक्वया फुक्कं गुभाजुतय्‌सं कलःपुजा हयेमाः ।
देगलय्‌ याइगु विशेष पुजा जात्राया झ्वलय्‌ थःथःगु भूमिका दुपिं थीथी गुथिया दुजःतपाखें याइगु खः । यक्व गुथिं क्षेत्रपालद्यःकथं कयातःम्ह महाकाल द्यःयाथाय्‌ बाहां स्याइ । यक्व सी गुथिपाखें दछिइ छकः महाकाल द्यःयाथाय्‌ बाहां स्यानाः पुज्याइगु चलन दु । बज्रयोगिनी द्यःयाथाय्‌ बाहां मस्याइगुलिं मनूत बाहां ज्वनाः महाकाल द्यःयाथाय्‌ वनी । अन गुभाजुं बाहां स्यायेन्ह्यः मूहायेका बी । पुजा व बाहां स्यायेगु बाहेक सुथय्‌ सक्वया साय्‌मितय्‌सं महाकाल द्यःयाथाय्‌ न्ह्यःने च्वंगु फल्चाय्‌ दाफा भजन याइ । इमिसं महाकाल द्यःयाथाय्‌ बाहां नं स्याइ । व हे सुथय्‌ निम्ह नाय्‌तय्‌सं नाय्‌खिं बाजं थानाः सक्व देय्‌ चाःहिलाः द्यः कुहां बिज्याइगु जानकारी बी । थुकियात नाय्‌खिं च्वयेकेगु धकाः धाइ । मनू मुंकेत निक्वः स्वक्वः देय्‌न्यंक चाःहिलाः नाय्‌खिं च्वयेकी । इपिं बाजं थानाः देय्‌ चाःहिली, म्हुतुं छुं धाइ मखु । बाजंया सलं हे मनूतय्‌सं द्यः कुहां बिज्याइन धकाः सीकी । परम्परागत रूपय्‌ नाय्‌तय्‌त जुजुया फैसलाया बारे सक्व देशय्‌ जानकारी बीगु ज्या बियातःगु खः धाइ ।
उगु दँय्‌ जात्रा पाःलाःगु स्थानीय वडां इंला त्वाःया गणेद्यःयाथाय्‌ पुन्हिकुन्हु दुगुचा स्यायेमाः । थ्व गणेद्यःया देगः पुलांगु लाय्‌कूया न्ह्यःने लाःगुलिं थ्व गणेद्यःयात लाय्‌कूया गणेद्यः धकाः नं धाइ । पुजा यायेधुंकाः वडां तरवार लिसे लिसें जुयाः जुजुया प्रतिनिधि जुयाः तरवार पुजा याइम्ह छेँभारि, माहां, तरवार ज्वनीम्ह, जोशी, बाजं थाइपिं नाय्‌त नापं जात्रालिसें सम्बन्धित मनूत सकलयात भ्वय्‌ नकेमाः । भ्वय्‌बलय्‌ सी थुकथं बी– जव मिखा म्हासुख्वाःमाजुया नामय्‌ गुभाजुं काइ, खव मिखा तरवार ज्वनीम्हेसित, जव न्हाय्‌पं माहांयात, खव न्हाय्‌पं छेँभारि, थुना गुभाजु पुजारीयात, जव वाकुधी वडा प्रमुखयात, खव वाकुधी नसा जोरे याःगु छेँया थकालियात व म्ये जोशीयात बीगु परम्परा दु ।

तिसाया व्यवस्थापन
जात्राया झ्वलय्‌ म्हासुख्वाःमाजु, सिंहनी, ब्याघ्रिनीयात तीकीगु तिसा ह्याउँख्वाःमाजुया देगलं हे पित बी । देगलं तिसा पित बीवं हे गुभाजु पुजारीतय्‌सं तिसा लखं सिलाः सफा याइ । न्हिनय्‌ देगःया न्ह्यःने तिसागुथिया दुजःत, स्थानीय नेतात, धार्मिक मनूत च्वनाः तिसा ल्याःखायेगु ज्या नं जुइ ।
म्हासुख्वाःमाजुयात तीकीगु आपाःथें तिसा वहः, लुँया जुइ । तिसा नं थी थी कथंया तीकी गथेकि वहःया नाग, वहःया किकिंपा, मूवंगु थी थुनातःगु तिसा । अथे हे सिंहनी, ब्याघ्रिनीयात तीकीगु तिसा नं ल्याः खाइ । छुं छुं अपवाद बाहेक फुक्कं धइथें तिसा ह्याउँख्वाःमाजुयागु जुइ । द्यःपिन्त तिसां तीकाः समाः यायेगु जिम्मा माहांयात बियातःगु दु । मेपिं स्थानीय मनूतय्‌सं नं थ्व ज्याय्‌ माहांयात ग्वाहालि याइ । द्यःपिं थःथःगु खतय्‌ तलकि तिसां तीकाः समाः यायेगु ज्या जुइ । अथे हे जात्राज्वःछि तिसाया सुरक्षा यायेगु जिम्मा माहां व पाःलाःम्ह पुजारीयात बियातइ । जात्रा याइगु मूर्तियात जात्रा लिपा द्यःछेँय्‌ लितयंके धुंकाः तिसाया जिम्मा पाःलाःम्ह पुजारीं काइ ।

देगलं द्यः पिकाइगु
न्हापा देगलं द्यः सनिलय्‌ जक पिकाइगु खः तर थौंकन्हय्‌ सुथन्हापनं द्यः पिकाइ । चन्द्रग्रहण दुसा, तिमिला सर्गतय्‌ लुइ न्ह्यः हे फुक्क ज्याखँ क्वचायेके माः । खतय्‌ तयाः द्यः कुहां बिज्याकेत सलंसः मनूत देगलय्‌ मुनी । यक्व ल्याखय्‌ नाय्‌खिं, धिमे, धाः बाजंया पुचः नं अन थ्यनी । जात्राया झ्वलय्‌ नाय्‌खिं नाय्‌तय्‌गु बाजं जूसां मेमेगु जातं नं थाइ । अथे हे धिमे बाजं नं ज्यापुतय्‌गु धायेगु याःसां जात्राज्वःछि न्ह्याम्हसिनं नं थायेज्यू । साय्‌मि व गुभाजुतय्‌सं थाइगु धाः नं जात्राबलय्‌ न्ह्याम्हसिनं नं थाइ । न्हापा जूसा द्यः देगलं पित हयाः बहनीपाखे जात्रा यानाः सक्व देशय्‌ कन्हय्‌ कुन्हु जक थ्यंकेहइगु खः तर थौंकन्हय्‌ पुन्हिकुन्हु हे कुहां बिज्याकेगु याइ ।
देगलं जात्रा न्ह्याये न्ह्यः माहाँनं जुजुया उजनं जात्रा न्ह्याकेत्यना धकाः धायेधुंकाः नाय्‌खिनं बारा दायेगु धुन थाइ । थ्व धून द्यः खतय्‌ तयेत ल्ह्वनीबलय्‌ जक थाइगु खः । खतय्‌ तये क्वचायेवं थ्व धून दिकी । थथे द्यःयात खतय्‌ तयेत नाय्‌खिं बाजं मदयेकं मगाः । द्यःपिन्त खतय्‌ तयेत यंकीबलय्‌ द्यवंनं भुनाः यंकेगु याइ । नाय्‌तय्‌सं थ्व इलय्‌ बारा दायेगु धून थाये माःगुलिं इपिं मदयेकं मगाः । बारा दायेगु धुन थाना च्वँतले, द्यःयात ल्ह्वनाः खतय्‌ तइबलय्‌ देगलय्‌ च्वंगु फुक्कं गं थाइ । जात्राया मेगु इलय्‌ धाःसा न्ह्यइपुकेत चल्ती बाजं नं थाइ ।
म्हासुख्वाःमाजुयात देगलं खतय्‌ तये यंकीबलय्‌ द्यःया ख्वाःपाः व न्ह्यःनेया ब्वयात कापतं त्वपुयातइ । अथे हे चीभाःया गजू नं त्वपुयातइ । तर सिंहिनी व ब्याघ्रिनीया मूर्ति धाःसा खतय्‌ तयेत त्वपुइ मखु । द्यःयात खतय्‌ तये धुनकि गं थाइ मखु । अनंलिपा द्यःपिन्त कुतुं मवनेमा धकाः खतय्‌ तसकं बांलाक कस्सिक खिपतं ची ।

जात्राया ज्याझ्वः
देगलं निसः मिटरति क्वय्‌ म्हासुख्वाःमाजुया देगलं दक्षिण पश्चिमय्‌ जात्रा यायेत खः तयार यानातइ । जात्रा मखुबलय्‌ खःया मू मू ब्व देगःया न्ह्यःने च्वंगु सतःया छ्यलिइ तयातइ । निगू भराय्‌धंगु खःया मू मू ब्व धइगु करिब ३ मिटर ताःहाकः जुया ३ मिटर तब्या जुइ । थ्व निगुलिं खः चीभाः व म्हासुख्वाःमाजुया खः । मेगु निगू चिग्वःगु खः सिंहिनी व ब्याघ्रिनीया खः । चिग्वःगु खः करिब २ मिटर ताःहाकः जुयाः २ मिटर तब्याइ । फुक्कं खतय्‌ ताःहाकःगु निगः निगः सिँ तयातःगु दइ । अथे हे खःपतिकं १ वा साढे १ मिटर तयाः प्यपु तुति तयातःगु दइ । तग्वःगु निगू खतय्‌ झ्यातुइगुलिं थांयात सन्तुलन यायेत न्ह्यःने स्वंगः व ल्यूने स्वंगः पंग्वः तयाः चीगु याइ । थ्व पंग्वः मनूतय्‌गु ब्वहलय्‌ दिकाः खः क्वबीत तयातइगु खः ।
चिग्वःगु निगः खतय्‌ धाःसा छगः न्ह्यःने व छगः ल्यूने यानाः निगः जक पंग्वः तयातःगु दइ । चिग्वःगु खः अप्वःथें मिजंमस्तय्‌सं क्वबीगु याः । तर तःधंगु खः तसकं झ्यातुइगुलिं तःधिकःपिन्सं हे जक क्वबी । सक्वमितय्‌सं खः देगलंनिसें सक्व देशय्‌तक क्वय्‌ हइ ।

द्यः खतय्‌ तयेधुंकाः याइगु पुजा
खः चिनाः तयार यायेत छघौति धया थें ई काइ । अबलय्‌ हे माहां व पुजारीया सुपरिवेक्षणय्‌ द्यःयात तिसां तीकाः समाः नं याइ । थुकुन्हु म्हासुख्वाःमाजुयात वहः व लुँया किकिंपा दुगु मतू पुइकी । गुलिं किकिंपाय्‌ मूवंगु हिरा, मणि, माणिक्य नं थुनातःगु दइ । जात्रा क्वमचाःतले द्यःयात मतू पुइकातइ । जात्रा मखुबलय्‌ मतूयात बाकसय्‌ तालं ग्वयाः थकालिम्ह गुभाजुया छेँय्‌ स्वथना तइगु खः ।
थ्वया दथुइ, स्वांगुथिया निगू पुचलं द्यःयात पुजा याःवइ । उगु पुचलं प्यम्हं द्यःपिन्त स्वांमाः, स्वां, अबिर, म्हासुसिन्हः, फलफूल, समय्‌बजि तयाः पुज्याइ । अथे हे इमिसं चीभाः व म्हासुख्वाःमाजुयात ध्वाँय्‌ नं तइ तर सिंहिनी व ब्याघ्रिनीयात धाःसा तइ मखु । ध्वाँचय्‌ तुयुगु कापतय्‌ ह्याउँ रंगया बच्छि चन्द्रमा च्वयातःगु दइ । स्वांगुथिं पुजालिसें गुभाजुतय्‌गु गुथिं नं फुक्कं द्यःपिन्त पुजा याइ । तर इमिसं ध्वाँय्‌ धाःसा तइ मखु ।

द्यःपिन्त सक्व देशय्‌ कुहां बिज्याकीगु

खतय्‌ द्यःपिन्त बांलाक चीधुंकाः द्यःयात कुहां बिज्याकी । दकलय्‌ न्हापां १२, १३ दँयापिं मिजंमस्तय्‌सं सिंहिनी व ब्याघ्रिनीया खः क्वबी । चीभाः व म्हासुख्वाःमाजुया खः क्वबीत म्ह्वतिं नं ५० म्ह तःधिकःपिं मनूत माः । देगलं देशय्‌ कुहां वनीगु लँपु बांलाः मजू, थहांकुहां जुइमाः, ल्वहंया त्वाथः जुयाः वनेमाः । खः मदिकुसें यक्व मनूतय्‌सं क्वबियायंकीगु खःसा द्यःयात देशय्‌ थ्यंकेत ४ घौ, ५ घौ काइ । पाः लाःगु वडां बांलाक नकेगु, त्वंकेगु व्यवस्था यानाः द्यः क्वबीत यक्व मनू खाकेगु याइ । बच्छि लँ थ्यनकि द्यः क्वब्यूपिन्त नकी । खः देवाचाय्‌ थ्यनेवं गुभाजुतय्‌सं द्यःपिन्त दृष्टि कंकेगु ज्या याइ । द्यःया ख्वालय्‌ वहःया मिखा तयेगुयात दृष्टि कंकेगु धकाः धाइगु खः । मू मू पुजा याइबलय्‌ दृष्टि कंकेमाः ।
द्यःखः सक्व देय्‌या क्वलागालय्‌ धाःगु थासय्‌ थ्यनीबलय्‌, द्यःपिन्त छेँभारिं विशेष पुजा यायेमाः । अनंलिपा तरवार नं पुज्यानाः जात्राय्‌ सामेल याइ । छेँभारिं जट्टा नैंक्याः, नैवेद्य, फलफुल, मरिचरि, अबिर, म्हासुसिन्हः, स्वां तयाः म्हासुख्वाःमाजुयात पुज्याइ । अथे हे चीभाःद्यःयात नं पुज्याइ । तर सिंहिनी व ब्याघ्रिनीयात पुज्याइबलय नैंक्याः छाइ मखु ।
जुजुया तरवार ज्वनीम्हेसिनं तरवार मज्वंसे द्यःपिन्त भागि याइ । छेँभारिं व तरवार ज्वनीम्हेसिनं याइगु पुजायात जुजुपाखें याइगु पुजाकथं काइ । न्हापा न्हापा पन्याजुं पुज्याइगु खः । द्यःपिन्त स्वांला त्वाःया द्यः ध्वाखां सक्व देशय्‌ दुत यंकीगु खः ।
सिंहिनी व ब्याघ्रिनीया खतय्‌ गुभाजु मच्वँसें हे यंकी । तर चीभाः व म्हासुख्वाःमाजुया खतय्‌ धाःसा स्वांलां लिसें गुभाजु च्वनेमाः । म्हासुख्वाःमाजुया खतय्‌ प्यम्ह गुभाजु च्वनीसा चीभाःद्यःया खतय्‌ निम्ह च्वनी । गुभाजुतय्‌सं बैरोचन, अक्षोभ्य, अमिताभ, अमोघसिद्धि व रत्नसंभव पंचबुद्ध दुगु मतू पुयातःगु दइ । स्वांलाया ल्वहं मन्दलय्‌ थ्यनकि इमिसं अन ध्वाँय्‌ ब्वयेकी । थ्व थासय्‌ गुभाजु हे खतय्‌ गये मलाक्क हे खः क्वब्यूपिन्सं खः ब्वाकेत स्वइ । थथे खतय्‌ गये मफुतकि गुभाजुया भचा बेइजत जूगु थें तायेकीगु खः । खतय्‌ च्वनीपिं गुभाजुत खः द्यः तइगु सतः न्ह्यःने मथ्यंतले थःपिं खतं कुहां वने मज्यू ।
देशय्‌ द्यः दुहां बिज्यातकि, मनूत म्वः म्वः जुइ । जुजुया तरवार ज्वनीम्ह मनू तरवार ज्वनाः न्ह्यःने वनी । वया ल्यूने जोगित बाजं थानाः वनी । द्यःयात मनूतय्‌सं झ्यालं झ्यालं ताय्‌, अबिर चतांमरि ह्वलाः लसकुस याइ । खतय्‌ च्वंपिं गुभाजुतय्‌सं द्यःया प्रसादकथं स्वां, चतांमरि हुलय्‌ वांछ्वइ ।

द्यःयात खतं कुहां बिज्याकाः सतलय्‌ बिज्याकीगु

सतःया न्ह्यःने थ्यनकि द्यःयात क्वकायेत खः दिकी । द्यःयात खतं क्वकयाः द्यः सतलय्‌ बिज्याकी । द्यः क्वकाइबलय्‌ मनूतय्‌सं थियाः भागि याइ । ध्वंला व चलाखु त्वाःया द्यःसतः दक्षिणपाखे स्वः धाःसा संत्वाःया सतः उत्तरपाखे स्वः, पुखुलाछिया सतः पूर्वपाखे स्वः ।
उकिं द्यःयात गुखेपाखे स्वकाः तयेगु धइगु छुं नियम मदु ।
तर ‘मणिशैल महावदान’य्‌ बियातःगु निर्देशनकथं चीभाःद्यःयात म्हासुख्वाःमाजुया जवपाखें तयेमाः धयागु दु ।
द्यःयात सतलय्‌ तयेधुंकाः पाःलाःम्ह गुभाजुया परिवारं जात्राज्वःछि पाः च्वनाः रेखदेख याइ । सतलय्‌ मनूत द्यःयात पुजा यायेत आपालं वये वनेगु जुयाच्वनी । विशेष यानाः सुथय्‌ पुजा यायेत व सनिलय्‌ मत बीत । सर्वसाधारण मनूतय्‌सं द्यःपिन्त शाकाहारी भोजन हे जक छाइसा गुभाजुतय्‌त बूबः, न्या तयाः जा थुयाः न्हिच्छिया स्वकः भोजन याकेगु याइ ।

शुन्यका
पुन्हिया कन्हय्‌कुन्हु, पारूबलय्‌ छुं याइ मखु, उकिं व न्हियात शुन्यका धकाः धयातःगु दु । थुकुन्हु सक्वमितय्‌सं जात्रा न्यायेकेत छेँय्‌ बँ थिली, वसः ही, म्वः ल्हुइ । अथे हे सक्व देशं पिने च्वनाच्वंपिं लिहां वइ । थुकुन्हु निसें जात्राया अन्तिम न्हितक द्यःसतः न्ह्यःने च्वनाः मनूतय्‌सं भजन हाली दाफा थाइ ।

द्यःपिंत न्हवं याइगु
द्यःसतलय्‌ द्यः तयेधुंकाः, न्हियान्हिथं द्यःपिन्त सुथ न्हापनं म्वः ल्हुकी । थुकियात गुभाजुतय्‌सं नादि खुसिया सिथय्‌ च्वंगु तकिझ्वालां नीलः हइ । नीलः कायेत म्ह्वतिं नं स्वंगू कवःयापिं प्यम्ह गुभाजुत अन वनी । नीलः काःवनेत धिमे, भुस्याः थानाः छम्हसिनं पुजाया सामान दुगु धकि व वहःया कलश ज्वनाः, निम्हेसिनं धाः थानावनी । गुभाजुतय्‌गु बस्ती दुगु थाय्‌ मूलँ त्वालं इपिं साल्खा, चलाखु, धलंक्व त्वाः जुयाः नादि खुसिच्वय्‌ तकिझ्वाला थ्यंकः वनी ।
खुसि सिथय्‌ इपिं थ्यनकि छम्ह गुभाजु जक खुसिइ कुहां वनी । न्हापां वं थः निं म्वःल्हुइ । अले कलशय्‌ नीलः तुयाकाइ । खुसि सिथय्‌ थहां वयाः, कलश ल्वहँतय्‌ दिकाः, धकिइ तयातःगु पुजाया सामान लिकयाः मत बियाः कलशयात पुज्याइ । अनंलिपा कलशयात न्ह्याउँगु कापतं त्वपुइ, व हे गुभाजुं थःगु ल्हातं कलश ज्वनावइ । धाः थाइपिं व मेमेपिं गुभाजुत वयागु न्ह्यःने न्ह्यःने वनी । वयात सुनां नं थी मज्यू ।
द्यः सतलय्‌ थ्यनकि सतःया लुखा सर्वसाधारणयात तिनाबी । कलश ज्वनावंम्ह गुभाजु दुने वनाः प्यम्हं द्यःपिन्त नीलः छ्वाकी । वं चीभाःद्यःयात यक्व लखं लुइ धाःसा मेमेपिं द्यःपिन्त लं प्याइ धकाः म्ह्व जक लखं लुइ । म्वःल्हुकीबलय्‌ मेमेपिं दीक्षा कयातःपिं गुभाजुतय्‌सं ब्वति कयाः चचा हाली । म्वःल्हुकेगु व चचा हालेगु ज्या बाघौलिं मल्याक जुइ । थ्वयां लिपा गुभाजु सतलं पिने वयाः स्थानीय गणेद्यः चाःहिली । मेमेपिन्सं चचा हाला हे च्वनी । म्वःल्हुकेधुंकाः पुज्यायेत सर्वसाधारण मनूतय्‌त दुकाइ । गुभाजुत थःथःगु छेँय्‌ लिहां वनी ।

भोग छाइगु
लिबाक्क सुथय्‌ न्याम्ह थकालिपिं गुभाजुतय्‌सं मेमेपिं गुभाजुतय्‌त जा थुइ । न्हापा सक्वया फुक्कं मिजंपिं गुभाजुत भोग थुइत वयेमाःगु यानातःगु खः । तर आः सुं सुं जक वइ, इमिसं गुभाजुतय्‌त जा थुइबलय्‌ द्यःयात नं थकाइ । तिन्हिनय्‌ थथे थकाःगु भागयात थकालि मध्ये छम्ह गुभाजुं जात्राज्वःछि द्यःयात भोगकथं छाइ । सिद्धान्ततः भोगय्‌ चौरासी व्यञ्जन दयेमाः धाइ । भोग गुभाजुयागु आगंछेँय्‌ थुइ । मेपिन्त अन दुकाइ मखु ।
द्यःयात भोग छाये यंकेत पंया देमाय्‌ भोग तयाः मेपिसं थी धकाः मेमेपिं गुभाजु न्ह्यःने ल्यूने च्वनाः द्यःसतलय्‌ यंकी । भोग ज्वनीम्हेसिनं नमवासे यंकी । व सतलय्‌ दुहां वनी मखु । लुखाय्‌ दनाः पिने हे द्यःपतिकं न्ह्यःने तयातःगु देमाय्‌ भोग छाइ । ल्यंदनिगु भोग द्यःसतः न्ह्यःने च्वंगु छ्वासय्‌ वायेयंकी । अनंलिपा द्यःसतः लिक्क च्वंगु हितिइ देमा, ल्हाः, तुति सिलाः लिहां वनी । भोग न्हिच्छिया स्वकः छाइ तर छाइगु विधि छगू हे जुइ । छकः न्हिनय्‌ छाइसा मेगु द्यः खिउँकाः छाइ । न्हापा तुसिं न्हाय्‌ श्रेष्ठ परिवारं भोग छाइगु खः । लिपा इमिसं मयासेंलि गुभाजुतय्‌सं थःपिन्सं हे याना वयाच्वंगु दु ।

स्याक्वत्याक्व व नखः
चौलागाः तृतियाकुन्हु नखः हनी । थुकुन्हु सक्वमितय्‌सं थःपिनिगु छेँय्‌ छेँय्‌ भ्वय्‌ जोरे याइ । बाहां स्यायेफुपिन्सं महाकाल, गणेद्यः व मेमेपिं द्यःयाथाय्‌ बाहां स्याइ । स्याक्वत्याक्व धाइगुलिं थुकुन्हु गुलि फु उलि बाहां स्याइ, तर जात्रा यानाहःपिं द्यःपिन्त धाःसा बाहां स्याइ मखु । थुपिं द्यःपिन्सं ला नइ मखु । तर छेँय्‌ छेँय्‌ नइगु भ्वजय्‌ धाःसा ला मदयेकं मगाः । भ्वय्‌ जूगुलिं थुकुन्हु सुयां छेँय्‌ जा धाःसा नइ मखु । सक्वमितय्‌सं सुथय्‌ समय्‌बजि नइ, बहनी भ्वय्‌ नइ । अथे हे नखःयात धकाः ह्याउँथ्वँ लिसें थी थी कथंया थ्वँ, अय्‌लाः नं काइ । बाहां स्याःपिन्सं बहनी सी कयाः भ्वय्‌ नइ ।

मूजात्राया तयारी
मूजात्राया तयारीया थी थी प्रक्रिया दु । गुथि संस्थानं तयातःम्ह ठेकेदारं खः तयार याइ । वं थ्व ज्याय्‌ तामाङगतय्‌त ज्या याकी । जात्राया बारे जानकारी बीत नाय्‌त सुथय्‌ नाय्‌खिं थानाः देय्‌ चाःहिली । न्हिनय्‌ न्याम्ह थकालि गुभाजु, खतय्‌ च्वनीपिं खुम्ह गुभाजुतय्‌त जाभ्वय्‌ नकी । न्हिनय्‌ थेकेदारं कानफत्ता जोगीतय्‌त तयाः चक्रपुजा याकी । न्हापा जात्रा सनिलय्‌ जुयाः कन्हय्‌कुन्हु तिनि क्वचाइगु खः । तर आः न्हिनय्‌ न्ह्यानाः वकुन्हु हे क्वचाइगु चलन यानातःगु दु ।

चक्र पुजा

चक्र पुजा साल्खा त्वाःया दथुइ च्वंगु नारांद्यःया देगःक्वय्‌ याइ । देगःया उत्तरपाखे लिक्क च्वंगु खालिगु थासय्‌ पुजाया ज्या जुइ । पुजा यायेत येँया मृगस्थलिइ च्वंपिं कानफत्ता जोगीतय्‌त सःती । थुकिया बापत इमित दक्षिणाकथं थेकेदारं म्हतिं म्हतिं दां बीगु यानाच्वंगु दु । पुजा याइबलय्‌ थेकेदार यजमानया रूपय्‌ च्वनी । न्हापां छम्ह कानफत्ता जोगी ३ मीटरति ताःहाकःगु व २५ सेन्टीमिटरति ब्याया थासय्‌ बँ इली । जल हा हा याइ । प्वक थ्वँ दुगु २० गः चाया क्वंचा थिलातःगु बँय्‌ तइ । पुजा यायेत फुक्कं चाया क्वंचाया गःपतय्‌ सुका चिनाः झ्वःलिं तइ । कानफत्ता जोगीया नायः पुजारीया ज्या याइ, मेपिन्सं वयात ग्वाहालि याइ ।
नायलं छगः छगः चाया क्वंचाय्‌ जाकिचुनं मन्दः दयेकाः पुजा सुरू याइ । अथे हे वं क्वंचापतिकं अबिर, म्हासुसिन्हः, जाकि, स्वां, नैवेद्य तयाः मत बियाः धुपाँय्‌ च्याकाः पुज्याइ । अथे हे स्याइपिं बाहां गथेकि हँय्‌, दुगु, म्येय्‌यात नं पुज्यानाः मू हायेकी । बाहां स्यायेन्ह्यल बाहां स्यायेत्यंम्ह जनावर मू हाले हे माः धयागु दु । मू हायेकेधुंकाः हँय्‌ व दुगुचा स्यानाः हि फुक्कं क्वंचाय्‌ म्हुकी । अनंलिपा म्येय्‌ स्याइ । म्येय्‌ स्याये सिधलकि द्यःलां व कामीतय्‌सं क्वंचात कायेगु कुतः याइ । तर वयां न्ह्यः स्थानीय ल्याय्‌म्हतय्‌सं चाथल घाराघुरु यानाः तछ्याना बी । न्हापा न्हापा चाया थल द्यःलां व कामीतय्‌सं कयाः व थाय्‌ सफा यानाबीगु खः । तर आः थथे हे यायेमाः धइगु मदु । स्याःपिं दुगु व म्येय्‌या ला थेकेदारं काइ ।
कन्हय्‌कुन्हु व हे इलय्‌ व हे थासय्‌ अथे हे चक्र पुजा याइ । म्येय्‌, दुगु व हँय्‌ नं स्याइ । न्हापा न्हापा व हे दिनय्‌ इपात्वाःया चखुंक्यब धाःगु थासय्‌ नं चक्र पुजा याइगु ख । तर ८० दँति न्ह्यःनिसें अन पुजा दिउगु दु । साल्खा त्वालय्‌ याइगु चक्र पुजाया बारे स्थानीय कथनकथं यक्व न्ह्यः साल्खा त्वालं नं जात्राया पाः काइगु जुयाच्वन तर लिपा दित । द्यःयात साल्खा त्वालय्‌ तयातःगु इलय्‌ तःधंगु महामारी जूगु जुयाच्वन, गुकिं यानाः यक्व सक्वमित सित । थ्व हे बांमलाःगु शक्तियात परास्त यानाः शान्त यायेत चक्र पुजा शुरू जूगु धाइ । अनंलिपा साल्खा त्वालय्‌ द्यः नं मतल । तर चक्र पुजा धाःसा जुयांतुं च्वन । मेगु कथनकथं आत्महत्या यानाः भूतप्रेत जूपिन्त नकेत अथे चक्र पुजा याइगु खः ।

मूजात्रा

मूजात्राकुन्हु वज्रयोगिनीद्यः थः हे बिज्यानाः जुजु शंखदेवयात दर्शन बियाबिज्याइ धकाः ‘मणिशैल महावदान’ सफुलिइ धयातःगु दु । उकिं थुगु न्हि तसकं महत्वपूर्ण जू । जात्राया तयारीकथं जुजुया तरवार ज्वनीम्ह तरवार ज्वनाः छें पिहां वइ । न्हापालाक व लाय्‌कू दुगु थासय्‌ वनी । अनया सतलय्‌ छझाः च्वनी । चिलाख ज्वनीम्ह, माहां, छेँभारि, निम्ह पुलिस, बाजं थाइपिं जोगीत फुक्कं वया ल्यू ल्यू वनी । इंला त्वालं इपिं द्यः तयातःगु त्वालय्‌ वनी । न्हापा जूसा सनिलपाखे द्यःयात खतय्‌ तयेत सुरसार याइ । तर थौंकन्हय्‌ थ्व सुरसार सुथय्‌ हे याइ । थुकुन्हु सक्वमित जक मजुसें थाय्‌थासं मनूत जात्रा स्वयेत वइ । द्यःयात खतय्‌ तयेगु ज्या जुयाच्वनीबलय्‌ धिमे, नाय्‌खिं, धाः थज्याःगु बाजं नं थानाच्वनी ।
थुकुन्हु मनूतय्‌सं न्ह्यइपुकाः भ्वय्‌ नइ अथे हे खः क्वबीमाःगुलिं थ्वँ अय्‌लाः नं त्वनी । गबलें गबलें जात्राकुन्हु ल्वापु नं जुइयः । थौंकन्हय्‌ जात्रा न्हिनय्‌ जुइगु जूगुलिं ल्वापुख्यापु तनावंगु दु । जात्राय्‌ सरिक यायेत बसुन्धराद्यःयात गुभाजुतय्‌गु आगंछेँय्‌ हइ । बसुन्धरा द्यःयात म्हासुख्वाःमाजुया माजु व चीभाःद्यःया मां धकाः नं धायेगु याः । गुँबहालय्‌ लिहां वनेत मेमेपिं द्यःपिन्त ब्वनेत नं बसुन्धरा द्यः बिज्याःगु धकाः धाइ । बसुन्धरा द्यःया खः चिग्वःगु जूगुलिं प्यम्हसिनं जक क्वबीगु याइ । मूर्ति ५० सेन्टीमिटरति जक तःधिकः । द्यःपिन्त खतय्‌ तयेधुंकाः मनूतय्‌सं खः क्वबियाः मूजात्रा न्ह्याइ । मूजात्रा घडिया सुइ चाःहिलीगु दिशां सक्व देय्‌ चाःहीकी ।
सामान्यतया मिजंमस्तय्‌सं सिंहिनी व ब्याघ्रिनीया खः क्वबियाः देय्‌ चाःहीकी । निगुलिं खः छुं घौ दुने हे देय्‌ चाःहीके क्वचायेकी । तर म्हासुख्वाःमाजु व चीभाःद्यःया खः भराय्‌धंगुलिं क्वबीत थाकु, उकिं यक्व ई नं काइ । जात्रा इंला त्वालय्‌ थ्यनीबलय्‌, छेँभारिं फुक्कं द्यःपिन्त छज्वः मरिकसि छायेगु याइ । वं मरिकसि छायेवं लाना कायेफुसा भिं धइगु विश्वासय्‌ मनूतय्‌सं लाकाकायेत स्वइ । थथे मरिकसि लाका काःम्हेसिया काय बुइ धकाः नं विस्वास याइ । जात्रा सुरू जूगु त्वालय्‌ द्यः लिथ्यनकि जात्रा क्वचाइ । साधारणातया जात्रा मू मू लँ जुयाः जात्रा न्ह्याइ । तर इंला त्वाःया जात्रा न्ह्याकेगु पाः लाइबलय्‌ द्यः बिज्याकीगु लँ ताःहाकः जुइ । मूजात्राकुन्हु इलांत्वालं पूर्व स्वयाः दथुननि जुयाः दुगाहिति थ्यंके यंकी । अनं देय्‌ छचाः चाःहीके क्वचायेकाः दुगाहिति त्वालं हे पश्चिम स्वकाः दथुननि लाकाः इंला त्वालय्‌ लितहइ । अथे जुयाः हे मेमेगु दँय्‌ सिबें जात्रा ताःहाकः जुइगु खः । अथे हे द्यः कुहां बिज्याकीकुन्हु नं यदि इंला त्वाःया पाः लात धाःसा अथे हे लँपु ताःहाकः जुइ । स्वांला, ध्वंला, साल्खा, चलाखु, दुगाहिति व दथुननि जुकाः इंला त्वालय्‌ बिज्याकी । अथे हे जात्रा क्वचायेकीकुन्हु नं द्यः थहां बिज्याकीबलय्‌ नं लँपु ताःहाकः जुइ । थथे जात्राया लँपु ताःहाकः प्यदँय्‌ छकः जुइ । मेमेगु त्वाःया पाः जुइबलय्‌ थथे जुइ मखु ।
इंला त्वाः लाय्‌कू दुगु त्वाः जूगुलिं नं मेमेगु त्वाः सिबें थ्व त्वाःया सामाजिक प्रतिष्ठा यक्व दु । उकिं प्यदँय्‌ छकः इंला त्वाःया पाः जुलकि जात्रा ताःहाकः जुइ । अथे हे इंला त्वाः सक्व देय्‌या पश्चिमपाखेया दथुइ लाःगुलिं नं यक्व चाःहीकेमाःगु ख । दथुननिं दुगाहिति थत क्वत यंकेम्वाःसा द्यःपिन्त सक्व देय्‌ चाःहीकेगु थुलि ताःमहाइगु खः ।

मू भुज्याः
मूजात्रा धुंकाः फुक्क द्यःपिन्त द्यःसतलय्‌तुं बिज्याकी । थ्व पालय्‌ द्यःपिन्त सतःदुने तइ मखु । सतः पिने पालिचाय्‌ हे तइ । प्यम्ह द्यःलिसें बसुन्धरायात नं प्यन्हुतक अन हे तइ । सतःपिने पालिचाय्‌ द्यःपिन्त तइबलय्‌ जात्राया प्यन्हुन्ह्यः हःगु गोसिँ च्याकी । न्हिनय्‌ हाकनं छकः साल्खा त्वालय्‌ चक्र पुजा याइ । सनिलय्‌ दुइँचा न्यायेकेगु याइ ।

गोसिँ च्याकेगु
द्यःपिन्त बरण्डाय्‌ तयाः भचा जायेकाः, ठेकेदारं प्यन्हुन्ह्यः हःगु सिँ पुजा याइ । वयात गुभाजुं ग्वाहालि याइ । वं सिँ च्याकी, अनंलि पुजा याइ । थुकुन्हु निसें सतलय्‌ द्यइके वःपिं मनूतय्‌सं मि च्यानाच्वंथाय्‌ गालय्‌ नं पुज्याइ । इमिसं नौसिन्हः नं ती । द्यःपिन्त थहां बिमज्याकूतले मि च्याकातइ ।

द्यःपिन्त न्हू वसः छाइगु
द्यःया जात्रा यायेगु गुगु वडाया पाः खः उगु वडां बज्रयोगिनी देगलय्‌ दुपिं द्यःपिंलिसें जात्रा याइपिं द्यःपिन्त छाइगु न्हू वसःया व्यवस्था याइ । सुथय्‌ गुभाजु, माहां, जुजुया तरवार ज्वनीम्ह, छेँभारि, बाजं थाइपिं जोगीतय्‌त बाजं थाकाः महांकाल द्यःयाथाय्‌ दुगु बाहां स्यानाः पुजा याःवनी । बज्रयोगिनी देगलय्‌ दुपिं ह्याउँख्वाःमाजु, सिंहिनी, ब्याघ्रिनीयाथाय्‌ वनाः न्हू वसःत हिलेगु ज्या नं याइ । पुजा यानाः द्यःपिन्त वसः देछाइ । अथे हे इपिं तप्यंक देगःया ल्यूने जात्रा याइपिं द्यःपिन्त तइगु
थासय्‌ वनाः पुज्यानाः वसः छाःवनी । पाःलाः च्वनाच्वंम्ह गुभाजुं द्यःपिन्त न्हू वसः पुंकाः पुलांगु वसः थम्हं काइ । सनिलय्‌ वडां द्यःपिन्त वसः पुंकःवःगु पुचःयात भ्वय्‌ नकाः सी नं बी ।

दुइँचा न्यायेकेगु
दुइँयात चीपलाः याकाः सक्व देशय्‌ न्यासि यंकीगुलिं थुकियात दुइँचा न्यायेकेगु धयातःगु खः । थ्व ज्या यायेत मत, थी थी कथंया ग्वःजा, धुपाँय्‌ माः । थुकुन्हु ख्युं ख्युं धाइबलय्‌ हे छम्ह किसानीं परम्परागत वसः, फेता चिनाः द्वारेया छें बियाहइगु क्वतः पुज्याइ । क्वतः ज्वनाः व बुलुहुं बुलुहुं सक्व देय्‌ चाःहिली । व लिसें, नाय्‌खिं काहा बाजं पुइपिं नं दइ । देय्‌ छचाः चाःहिलेधुंकाः द्यः तयातःगु सतलय्‌ दिनाः वं मत च्याकाः फुक्कं द्यःपिन्त पुज्याइ । जुजु शंखदेवया इनापय्‌ बज्रयोगिनी द्यवं सक्व देय्‌या छेँखापतिकं कुति तयेत अनुमति बियाबिज्यात धयागु स्थानीय मनूतय्‌गु विश्वास दु । वयां लिपा जुजु शंखदेवं मू भुज्याःकुन्हु दुइँचा न्यायेकेगु परम्परा सुरू यात धकाः धाइ । जुजुं थ्व परम्परा सुरू याःसां जुजुया प्रतिनिधि द्वारेपाखें थुकिया पुजा जुइ । लिपा द्वारें नं पुजा मयासें ध्यबा बियाः मेपिन्त पुजा याके छ्वइगु परम्परा जूवन । आः थ्व परम्परा दी धुंकल ।

मत बीगु
द्यःपिन्त देशय्‌ कुहां बिज्याकेधुंकाः, सुथय्‌ पुजा वनीगु व सनिलय्‌ मत ब्यू वनीगु खः । थथे सनिलय्‌ नियमित मत बीगु बाहेक सक्वया छेँखापतिकं हे द्यःयात १०८ प्वाः देवा नं च्याकी । मूभुज्याःनिसें थथे मत च्याकी । द्यःसतःया न्ह्यःनेया खालि थासय्‌ मनूत म्वः म्वः जुयाः १०८ प्वाः देवा च्याकी । गुलिं मनूतय्‌सं म्हमत नं च्याकी । म्हमत च्याकेत म्ह्वति नं ३, ४ घौ काइ । म्हमत च्याकीम्हेसिनं न्हिच्छि द्यांलानाः मत च्याकी । मत च्यानाच्वँतले सनी नं मखु, नवाइ नं मखु । न्हापा न्हापा यक्व मनूतय्‌सं म्हमत च्याकः वइगु खः तर आः धाःसा उलि खनेमंत ।

धुं भुज्याः
जात्राया मेगु महत्वपूर्ण पक्ष धुं भुज्याः नं खः । थ्व जात्रा क्वचायेकेत याइ । तर थुकिया मतलब जात्रा क्वचाल धाःगु मखु । कन्हय्‌कुन्हु नं जात्राय्‌ ज्या जुयांतुं च्वनी । थुकुन्हु हाकनं दुइँचा न्यायेकेगु याइ, तर थ्व पालय्‌ रानीया नामय्‌ याइ । थुकुन्हु किसानी क्वतः ज्वनाः न्यासि वनी मखु, तर दुइँनी न्यासि वनी ।

बौयाः
नखःया कन्हय्‌ बौयाःकुन्हु सक्वमितय्‌सं जा थुइ मखु, भ्वय्‌ हे नइ । थुकुन्हु सक्वदेशं पिने च्वंपिं सक्वय्‌ बाय्‌ च्वं वयेफु व तर बाय्‌ मच्वंसे सक्व देय्‌ त्वःतावनकि अपसगुन जुइ धयागु मनूतय्‌गु विश्वास दु । सामान्यतया सक्वमितय्‌सं थुकुन्हु थःपिनि थःथिति, पासापिन्त नखत्या सःती । भूतप्रेततय्‌त नकेत बाचाइलय्‌ बौ ह्वलेगु
ज्या जुइ ।

थहां बिज्याकेगु
द्यःयात सक्व देशं देगलय्‌तुं लित यंकीगुयात थहां बिज्याकेगु धकाः धाइगु खः । थ्व जात्राया दकलय्‌ लिपांगु न्हिकुन्हु याइ । थुकुन्हु हाकनं कुहां बिज्याइगु वा मू जात्राबलय्‌ थें हे इंला त्वाःया गणेद्यःयाथाय्‌ दुगु स्यानाः लाय्‌कू पुज्याइ । सनिलय्‌ सी बियाः भ्वय्‌ नकी । थुकुन्हु नं नाय्‌खिं बाजं थानाः नाय्‌तय्‌सं द्यः थहां बिज्याकेगु जानकारी ब्यूवनी । न्हिनय्‌ गुभाजुतय्‌सं द्यःसतः न्ह्यःने होम याइ । सनिलय्‌ द्यःसतलं द्यःपिन्त पितहइ । द्यःपिन्त सक्व देसय्‌ च्यान्हु तयाः देगलय्‌ लितयंकीगु खः । च्यान्हुतक यात्रा यानाः छेँय लिहांवनेगु बांलाइ धइगु नेवाःतय्‌गु विश्वास दु । गुन्हुतक यात्रा यानाः लिहां वनेगु अशुभ जुइ धाइ । तर सक्व देसय्‌ याइगु थ्व जात्राय्‌ धाःसा गुन्हुखुन्हु जक द्यः देगलय्‌ लिथ्यंके यंकी ।

होम
थहां बिज्याःकुन्हु याइगु होम जात्राया झ्वलय्‌ निक्वःगु होम खः । विज्याःकुन्हु याइगु होम द्यः तयातःगु सतःन्ह्यःने याइ । थुकियात क्षमापुजा होम नं धाइ । बज्रयोगिनी देगः न्ह्यःने याइगु न्हापाया होम थें मजुसें थ्व होम सार्वजनिक रूपय्‌ याइ । होम यायेत न्याम्ह थकालि गुभाजुत अनिवार्य उपस्थित जुइमाः, छम्ह गुभाजु यजमान जुइ । थ्व न्हिया होम यायेत गुभाजुतय्‌सं थी थी अन्न ज्वलं सक्व देसय्‌ च्वंगु पसलं सितिकं हइ । मेमेगु आवश्यक हलंज्वलं गथेकि फलफुल, स्वां, धुं, धुपाँय्‌, थ्वँ, अय्‌लाः, समाःज्वलं, पसूका, जजंका, ह्याउँसिन्हः, म्हासुसिन्हः, ग्वःजा, जाकि, मरिचरि, कलश, नागपौ, बौ, गं, बज्र, सिन्हःमू, ज्वलान्हाय्‌कं, सिन्ता, मेमेगु सिँ, ह्याउँ कापः, झिगः ग्वय्‌ प्वःचिना तःगु कापः थज्याःगु सामान थकालिम्ह गुभाजुया छें हइ । थकालिम्ह गुभाजुं ह्याउँ लं फी, धोति ची, पंचबुद्ध दुगु मतू पुइ । यजमानं नं अज्याःगु हे वसः पुनी तर मतू धाःसा पुइ मखु । वं सँ पाचुक्क खानातःगु दइ । इपिं फुक्कसियां द्यांलानाः होम याइ । होम क्वमचाःतले नये मज्यू ।

द्यःपिंत सतलं पिकयाः खतय्‌ तइगु
होम क्वचायेवं बसुन्धरा द्यःया मूर्तियात द्यःसतःया पालिचां लिथनाः आगंछेँय्‌ यंकी । गुभाजुं द्यः क्वबीपिं प्यम्ह तामाङतय्‌त द्यःया मूर्तियात खतय्‌ तयाः आगंछेँय्‌ तयेकेछ्वइ । बसुन्धरा द्यःयात आगंछेँय्‌ लसकुस पुजा यानाः दुकाइ । थकालिम्ह पुजारीया कलातं वा मेमेपिं गुभाजुया कलाःपिन्सं नं बसुन्धरा द्यःयात लसकुस याइ । मेगु दँया जात्रा मवःतले बसुन्धरा द्यःयात थन हे द्यःछेँय्‌ तयातइ । सनिलय्‌ सिंहिनी, ब्याघ्रिनी, म्हासुख्वाःमाजु, चीभाःद्यःयात द्यःसतलं लिकयाः थःथःगु खतय्‌ बिज्याकी । थ्वयां न्ह्यः सक्वमितय्‌सं द्यःपिन्त जात्राया अन्तिम पुजा याइ । वकुन्हु दाफा भजन खलकं जात्राया अन्तिम भजन याइ । अथे हे थीथी म्येँ हालीपिनिगु पुचः नं अन मुनी । मनूत चान्हय्‌ द्यःपिन्त जात्रा मदिकूतले म्यँे हालाः, प्याखं हुला वनी ।

बरे क्वब्वाये
कन्हय्‌कुन्हु सुथय्‌ यात्रा हाकनं न्ह्याइ । द्यःया जात्रा यानायंकीगु स्वांला त्वालय्‌ यक्व मनूत मुनाच्वनी । म्हासुख्वाःमाजु व चीभाःद्यःया खतं गुभाजुत तिंन्हुयाः कुहां वःगु स्वयेत मनूत अन मुनीगु खः । अन च्वंगु ल्वहंया मन्दः दुगु छ्वास पुइकाः खः यंकेन्ह्यः इपिं तिंन्हुइ माःगु खः । अन च्वय्‌ द्यः कुहां बिज्याकीबलय्‌ निसें इलां तयाः तइगु खः । कुहां बिज्यायेवं नं इपिं अन हे खतय्‌ थहां वनीगु खः । खः क्वबीपिं ल्याय्‌म्हतय्‌सं अन थ्यनकि गुभाजुत तिंन्हुइ मलाक हे खःयात ब्वाकायंकेत स्वइ । उकिं थ्व थासय्‌ तिंन्हुइगु धइगु गुभाजुतय्‌त जोखिमपूर्ण जुइ । सामान्यतया इपिं न्ह्याथे यानाःसा खतं तिंन्हुइ तर गबलें गबलें पाय्‌छिगु थासय तिंन्हुइगु असम्भव नं जुइफु, घाःपाः नं जुइफु । पाय्‌छिगु थासय्‌ तिंन्हुइ मफत कि गुभाजुत मछालापुस्से च्वंगु क्षण जूवनी । छाय्‌कि अन मुनाच्वंपिं मनूतय्‌सं इमित बांमलाक हायेकी । गुभागुँइ च्वंगु देगलय्‌ छम्ह पाःला पुजारी च्वनाच्वनी । उकिं व द्यःलिसें जात्राया झ्वलय्‌ सक्व देशय्‌ वयेफइ मखु । जात्राबलय्‌ द्यःलिसें जुइपिं गुभाजुत मेमेपिं हे जुइ ।

द्यः म्हितकेगु
क्वलागाः धइगु थासय्‌ द्यःपिं थ्यनकि मनूतय्‌सं द्यःपिन्त म्हितकी । द्यः म्हितकेगु धकाः म्हासुख्वाःमाजु व चीभाःद्यःया निगू खः क्वलागाःया पाःचाय्‌ च्वय्‌ क्वय्‌ यानाः क्वबियाः म्हितकाच्वनीगु खः । द्वलंद्वः सक्वमित द्यः म्हितकुगु स्वयेत अन मुनी ।
पाःचाया क्वसं गुँ व सक्व देय्‌या सीमानाकथं लःया धः छगू दु । इमिसं थ्व सीमाना नालाः द्यःपिन्त म्हितकीगु खः । थ्व धः पुलकि इमिसं खःयात हाकनं सक्व देय्‌पाखे हये मज्यू । उकिं धः पुलावनकि द्यः म्हितकेगु नं क्वचाइ । सीमां उखे वनकि दुइँतय्‌सं काहा बाजं पुयाः द्यः म्हितकेगु क्वचाल धकाः संकेत बी ।

तामाङतय्‌गु खः क्वबीगु पाः
देगः दुगु थासं २ किलोमीटरति च्वय्‌ च्वंगु घुमारीचोक तामाङतय्‌गु बस्ती दु । देगः सतिकं च्वनाच्वंगुलिं थःपिं देगः क्षेत्रया खास मनूत खः धइगु इमिगु विश्वास दु । उकिं द्यःयात थहां बिज्याकेबलय्‌ थःपिसं खः क्वबी खंगुलिं इपिं तसकं लय्‌ताइ । द्यःयात कुहां बिज्याकीबलय्‌ धाःसा इपिं खः क्वबीत वइ मखु ।
कुहां बिज्याःकुन्हु तामाङतय्‌सं महाकाल द्यःथाय्‌ बाहां स्यानाः छेँय्‌ छेँय्‌ भ्वय्‌ नइ । मूजात्रा कुन्हु इपिं खः क्वबीत वइ मखु तर सक्व देशय्‌ वयाः जात्रा स्वयेत धाःसा वइ ।
सक्वमितय्‌सं खिउँइन्ह्यः द्यःयात देगः तक थहां बिज्याकेगु थःपिनिगु कर्तव्य खः धकाः कयातःगु दु । उकिं सुथसिया जा नये धुनेवं इपिं खः क्वबीत वनी । निगू ततःधंगु खः देगःतक क्वबियायंकेगु थाकुगु ज्या खः । छखें खः तसकं झ्यातुसा मेखे ल्वहंया त्वाथः गयाः खः क्वबिया वनेमाः । उकिं द्यःयात थहां बिज्याके तसकं थाकुगुलिं बल्लाःपिं मनूतय्‌सं खः क्वबीमाः । देगःतक थ्यंकेत न्हिच्छि धया थें बी ।

द्यःपिंत देगः लागाय्‌ लसकुस
महाकाल द्यः पुलाः द्यःखः देगःया न्ह्यःने थ्यनकि हे लसकुस गुथिया दुजःतय्‌सं प्यम्ह द्यःपिन्त लसकुस यायेत तयारी याइ । बहुजातीय थ्व गुथिइ येँय्‌ च्वंपिं प्यम्ह गुथ्याःत दु । पुन्हिकुन्हु गन खः न्ह्याकूगु खः, अन थ्यनकि खः दिकी । अले द्यःपिन्त चिनातःगु खिपः फ्यनी । खतं क्वकयाः द्यःपिन्त क्वबियाः देगलय्‌ तये यंकी । देगलय्‌ बांलाक मतःतले नाय्‌खिं बाजं बारा दायेगु धुनय्‌ थानाच्वनी । अथे हे गं नं थानाच्वनीसा मेमेगु बाजं नं थानाच्वनी । द्यःपिन्त थापना यायेधुंकाः लसकुस गुथिया दुजःतय्‌सं अन दुपिं मनूतय्‌त समय्‌बजि इनी । द्यःया प्रसादकथं फुक्कसियां लय्‌तायाः समय्‌बजि नइ । देगलय्‌ द्यः थापना लिसें उगु दँया जात्रा नं क्वचाइ ।

तिसा स्वथनीगु व मतू लित हइगु
थौंकन्हय्‌ वडा अध्यक्ष, पुलिस, माहां, गुभाजुया उपस्थितिइ द्यःयात तिकातःगु ह्याउँख्वाःमाजुया तिसा नं त्वकाः देगलय्‌ पाः च्वनाच्वंम्ह गुभाजुयात लितबी । गुभाजुं बाकसय्‌ तिसा स्वथनाः देगलय्‌ तइ । आः तिसाया जिम्मा पाः च्वनाच्वंम्ह गुभाजुया जुइ । वया देगलय्‌ च्वनेगु पाः सिधलकि मेम्ह पाःलाःया जिम्माय्‌ वनी ।
जात्राज्वःछि म्हासुख्वाःमाजुयात पुइकातःगु मतूयात धाःसा विशेषकथं हस्तातरण यायेगु ज्या जुइ । माहानं मतूयात देशय्‌ तक ल्हातय्‌ ज्वनावइ । थथे मतू ज्वना वइबलय्‌ वडा अध्यक्ष (फुक्क स्वम्ह), खतय्‌ च्वनावःपिं गुभाजुत व मेमेपिन्सं वयात सुरक्षा बी । नाय्‌खिं, धिमे, जोगी बाजंखलः नं इपिंलिसें हे लिहां वइ । गबलय्‌ मतू थ्यंकः वइ धकाः जुजुया तरवार ज्वनीम्ह क्वलागाः फल्चाय्‌ मनूत मुनाः पियाच्वनी । इपिं अन थ्यनकि व नं पुचलय्‌ दुथ्याइ । इपिं फुक्कं उत्तरपूर्वय्‌ च्वंगु साल्खा महाद्यः ध्वाखां साल्खा, चलाखु, दुगाहिति, दथुननि जुयाः इंला त्वालय्‌ वनी । अन इपिं लाय्‌कू चुकय्‌ वनी । मतू ज्वनातःम्ह व तरवार ज्वनातःम्ह लाय्‌कू दबुलिइ थहां वनाः, छझाः अन फ्यतुइ । अनंलिपा तरवार तयातःगु छेँय्‌ वनाः तरवार अनतुं तइ । मतू ज्वनातःम्ह माहांया छेँय्‌ वनी । थुथाय्‌ मुख्यम्ह माहां सक्व देशय्‌ मच्वंगुलिं सहायक माहांया छेँय्‌ वनी । माहांया छेँय्‌ मतू दुतयंकी नापं बाजंखलः थःथःगु छेँय्‌ लिहां वनी । बहनी माहाँनं मतू ज्वनाः थकालिम्ह गुभाजुया छेँय्‌ सुनानं मसीक तयेयंकी । अन मेगु दँया जात्रा मवःतले मतू स्वथना तइ ।

गुभाजुतय्‌त याइगु लसकुस
जात्रा क्वचायेकाः द्यःखतय्‌ च्वंपिं गुभाजुपिं अथें थःगु छेँय्‌ दुहां वने मज्यू । मतूलिसें हे इपिं सक्व देशय्‌ लिहां वइ । साल्खा त्वालय्‌ थ्यनकि इपिं मतू ज्वनावःगु पुचलय्‌ सामेल जुइ मखु । साल्खा त्वालं इपिं गुभाजुतय्‌गु आगंछेँय्‌ वनी । लसकुस फल्चाक्वय्‌ इमित थकालिम्ह गुभाजु वा मेमेपिं गुभाजुतय्‌सं लसकुस पुजा याइ । अनंलिपा इपिं थकालिम्ह गुभाजुया छेँय्‌ वनी । इमिसं थकालिम्ह गुभाजु व वयां परिवारयात द्यःया स्वां सिन्हः बी । मेमेपिं गुभाजुत व देगःया ज्याय्‌ योगदान ब्यूगुलिं सक्व देय्‌या परिवारयात नं स्वां सिन्हः बी ।

बिचाः पुजाः
द्यः थहां बिज्याःगु प्यन्हु लिपा देगलय्‌ बिचाः पुजा जुइ । थ्व पुजा निन्हु तक जुइ । छन्हु न्ह्यःया पुजायात जुजु बिचाः पुजा धकाः धाइसा कन्हय्‌कुन्हुया पुजायात लानिया बिचाः पुजा धकाः धाइ । निगुलिं पुजा सरकारी पुजा वा लाय्‌कू पुजा खः । बिचाः पुजा थीथी स्तरं जुइ । सक्व देय्‌या छेँखापतिकं बिचाः पुजा वनेमाः, निन्हुमध्ये थःत छिंकथं न्ह्यागु दिनय्‌ वंसां ज्यू । अथे हे सक्व देय्‌या गुभाजुत नं थःपिन्त छिंगु दिनय्‌ बिचाः पुजाकथं कलपुजा वनेमाः । तर मूबिचा पुजाया बाःछि लिपा लाके धाःसा मज्यू ।

साधारण मनूतपाखेंया बिचाः पुजा
अप्वः यानाः सक्व देय्‌या मनूत न्हापांगु दिनय्‌ बिचाः पुजा वनी । जात्रा यानाः यंकूपिं द्यःपिनिगु अवस्था गथे च्वं धकाः याकनं स्वयेत इपिं न्ह्यथाक्क वनीगु खः । मनूतय्‌सं थ्व पुजायात क्षमा पुजाकथं नं काः । इमिसं म्हासुख्वाःमाजु, ह्याउँख्वाःमाजु, जोगेश्वर व महाकाल द्यःयाथाय्‌ कलः पुजा याइ । पुजा लिपा इमिसं अन हे भ्वय्‌ नयेमाः । अथे हे म्हासुख्वाःमाजुयात द्यः भाग नं छाइ । साधारणतया परिवारया दुजः, बिया छ्वयेधुंकूपिं म्ह्याय्‌मस्त, थःथिति, पासापिं ब्वनाः इपिं बिचाः पुजा वनी । इमिसं सतः वा गुभागुँया खालि थासय्‌ ख्यलय्‌ गुँइ च्वनाः नयेगु याइ । सतलय्‌ च्वनाः नःसा सतःब्व नं तइ । अथे हे ख्यलय्‌ च्वनाः नःसा ख्यःब्व नं तइ । छेँय्‌ लिहां वइबलय इमिसं क्वलागालय्‌ च्वंगु ल्वहं पुजा यानाः मत बी । थुकियात लिस्वः मत बीगु धकाः धाइ । बिचाः पुजा वंपिं फुक्कसिया थथे मत बीमाः । पुजा लिपा अन पलख च्वनाः, तुच्चा यानाः इपिं छेँय्‌ लिहां वनी । बिचाः पुजा क्वचासेंलि जात्रा पूवंक क्वचाःगु जुल ।

लाय्‌कू पुजा
लाय्‌कू पुजा जात्रा क्वचायेकेत याइगु तसकं महत्वपूर्ण पुजा खः । तरवार ज्वनीम्हेसिनं छेँय्‌ वा वडा अध्यक्षया छेँय्‌ सुयाथाय्‌ तरवार तःगु खः, वं थ्व पुजा यायेत माःगु सामान ताःलाका बी । पुजाय्‌ दुगु स्यानाः क्वतः पुजा यायेमाः । पुजा याइगु पुचः तरवार तयातःगु छेँ देगलय्‌ वनी । पुचलय्‌ तरवार ज्वंम्ह, वया परिवार, छेँभारि, माहां, जात्राया झ्वलय्‌ ग्वाहालि याःपिं मेमेपिं मनूत दुथ्याइ । गुभाजुं क्वतः ज्वनी, जोगीतय्‌सं बाजं थाइ ।
मुख्य पुजा महाकाल भैरवयाथाय्‌ याइ । गुभाजुं पुजा यायेत महाकाल भैरवया न्ह्यःने च्वंगु सतलय्‌ छकू थाय्‌ काइ । थाय्‌ सफा यायेधुंकाः, गुभाजुं पुजा न्ह्याकी । प्वताय्‌चुँनं मन्दः च्वइ । मन्दलय्‌ महाकाल भैरवया प्रतीककथं कलश तइ, अनंलिपा झिंनिगः ग्वःजा जात्रा याःपिं लिसें देगलय्‌ दुपिं थी थी द्यःया नामय्‌ तइ । बज्रयोगिनीयात जट्टानैंक्याः छाइ । अथे हे खवपाखे च्वंगु कुनय्‌ भूतयात बौ तइ । अनंलिपा गुरूमन्दः पुजा याइ । सलिंचाय्‌ मोहनि सिन्हः फइ । गुभाजुया जवपाखे सुकुन्दाय्‌ गणेद्यः पुजा याइ । खवपाखे तरवार ज्वंम्ह यजमानकथं च्वनी । मोहनि खातकि सतलय्‌ याइगु पुजा क्वचाइ । अनंलिपा महाकाल भैरवयाथाय्‌ दुगु स्यायेगु याइ । दुगुयात मू हायेकाः स्यानाः महाकाल व गणेद्यःयाथाय्‌ हिं म्हुकी । पुजा क्वचायेकाः गुभाजुं तरवार ज्वंम्ह, वया परिवार, माहां, छेँभारि नापं अन दुपिन्त स्वां, सिन्हः, मोहनि सिन्हः, क्वखा बी । थुकिया पलेसा फुक्कस्यां गुभाजुयात दक्षिणा बी ।
अनंलिपा इपिं बज्रयोगिनी द्यःयाथाय्‌ वनी । तर ह्याउँख्वाःमाजु, जोगेश्वर व म्हासुख्वाःमाजुयाथाय्‌ थें ताःहाकःगु पुजा धाःसा याइ मखु । अन साधारण पुजा जक याइ । अनंलिपा भ्वय्‌ नइ । जात्रा संचालन याःगु वडां स्वयाः मनूत सःताः भ्वय्‌ नकी । गुभाजुं म्हासुख्वाःमाजुयाथाय्‌ च्वनाच्वंपिन्त स्वां, सिन्हः, क्वखा प्रसादकथं बी । कन्हय्‌कुन्हु, लानिया पाखे थज्याःगु हे पुजा याइ । तर थुकुन्हु तरवार ज्वंम्हेसिया कलाःयात यजमान याइ ।
बिचाः पुजाया छन्हु वा निन्हु लिपा माहाँनं हनुमानध्वाखा लाय्‌कुलिइ तरवार लितबी यंकी । जोगीतय्‌त बाजं थाकाः मनूत तरवारयात मस्यांपुताचा तक तःवनी । जात्राय्‌ तरवार ज्वंम्हेसिनं माहांयात गुगु थासं थम्हं तरवार काःगु खः, अन हे लितबी । हाकनं छकः, माहाँनं तरवार फुक्कसितं क्यनाः दापय्‌ दुछ्वयाः तासं भुनी । तरवार लिसें प्रसादकथं बिचाः पुजाकुन्हु स्याःम्ह दुगुया ला छकू, स्वां, सिन्हः नं तयाः हनुमानध्वाखा लाय्‌कुलिइ लःल्हाये यंकी ।

सक्वया माधवनारायण धलं

सक्व देशय्‌ दँय्‌दँसं सिपुन्हिनिसें लच्छियंक विष्णुया छगू रुपकथं कयातःम्ह माधवनारायणया धलं दनेगु चलन न्ह्याना वयाच्वंगु दु । सक्वय्‌ माधव नारायण धलंया थ्व चलन छुं मखुसां ४६० दँ दयेधुंकूगु अनुमान यायेफु ।
शालीनदी वा नारि खुसि

शालीनदी वा नारि खुसि सक्व देय्‌या पूर्वी लागाय्‌ करीब ८०० मि. तापाक्क दु । सक्व देय्‌या म्हसीका वज्रयोगिनी बाहेक शालीनदी नं खः । दँय्‌दँसं मिलापुन्हिनिसें लच्छियंक माधवनारायण द्यःया धलं दनेत व पुज्यायेत सक्व देशं जक मखु मेमेगु थासं नं यक्व मनूत वइ ।
खुसिया पश्चिम लागाय्‌ त्वाथःचात दु । थ्व त्वाथलय्‌ वर्षाया इलय्‌ फि छफि दयाच्वनी, उकिं मेला न्ह्याये त्ययेकाः धार्मिक आस्था दुपिन्सं थ्व थाय्‌ सुचुकुचु यायेत ग्वाहालि याइ । थ्व खुसि सिथय्‌ यक्व द्यःपिनिगु मूर्ति दु । गथे– गणेद्यः, जलनारायण, बासुकि नाग, महाद्यः, सत्यनारायण, हनुमान, सीताराम, बद्रीनारायण, चन्द्रावती आदि । अथे हे थ्व खुसिया दक्षिण लागाय्‌ सीम्ह उइगु थाय्‌ दु । थ्व घाटया लिक्क फल्चात दयेकातःगु दु । शालीनदीयात सक्वमित जक मखु नापं गामय्‌ च्वंपिन्सं नं पवित्र गंगा भाःपियाच्वंगु दु । थुकिया च्वसं थज्याःगु हे छगू फल्चा दु, गनया उत्तरपाखे छगू चकंगु थाय्‌ दु । थन सकल धलंदंपिं मुनाः पुज्यायेगु याइ । अन मि पनेगुया निंतिं मिगाः नं दयेकातःगु दु । थ्व ननिया पूर्वपाखे माधवनारायण द्यःया आसन दु । अले उकिया जवंखवं मनूत जुइत लुखा दु । थुकिया उत्तरपाखे भतिचा च्वय्‌ सरस्वती व अष्टमातृका दु । वयां नं २५ मिटर च्वसं डांडाय्‌ धलंपु धकाः धलं दंपिं मिजंत च्वनीगु सतः छगू दु । थन दुने दथुइ लाक्क तजाःगु मिगाः दु धाःसा दक्षिणपूर्वी कुनय्‌ धलंपु द्यः तयातःगु दु ।
थ्व सतःया पश्चिम लागाय्‌ शिखर शैलीया शिवया देगः दु गनयात शिवपुली नं धायेगु याइ । थन चुकय्‌ हनुमान व च्यागू शिवलिङ्ग दु । थ्व शिवलिङ्ग अन सीपिं साधुतय्‌गु सीम्ह थुंगु थासय्‌ दयेकूगु धाइ । थनया नितँजाःगु सतलय्‌ छम्ह कि छम्ह साधुत खालि मयासे च्वनेगु यानाच्वंगु दु । छुं दँ न्ह्यः जक शिवपुलीया लिक्कसं पश्चिमय्‌ च्याकुं लुइक कलात्मक स्वस्थानी देगः दनाः स्वस्थानी द्यःया पलिस्था यानातःगु दु । थुकिया उतररिखे कोटिहोम महायज्ञ याःगु लुमंतिकथं अग्निशाला देगः दयेकातःगु दुसा भचा दक्षिणपाखे वंगलसिमा व उकिया क्वसं नारांद्यः दु । सिमाया लिक्क भैरव व गोरखनाथया मूर्ति दु गनया ल्यूने पश्चिमपाखे भिंद्यः चुक व सतः दु । थन भिंद्यः, द्रौपदी, गणेद्यः, सरस्वती व वांदा द्यःया मूर्ति नं दु । थ्व चुकया ल्यूने लच्छि यंकं धलं दनेगु ज्या क्वचायेकेत अश्वमेध यज्ञ याइगु थाय्‌ दु । थन नं नारां द्यःया आसन दु । थन हे लिक्कच्वंगु पौ मदुगु चिकिचाधंगु देगःया दुने विष्णुया मूर्ति तयातःगु दु ।

धलं दनेत यायेमाःगु नीची
मिलापुन्हि छन्हुन्ह्यः लुसि ध्यनाः म्वःल्हुइ (मिजंतय्‌ सँ, दारि नं खायेमाः), चिभ्वय्‌ धकाः घासा जोरय्‌ यानाः भ्वय्‌ नयेमाः अले माधवनारायण द्यःयात किसलि छानाः द्यःब्रम्हूयाथाय्‌ जल कया वयेधुंकाः धलं दंपिं बाहेक सुयात नं थी मजिल । धलंपुलिइ मि च्याकेत गुँ बहालं मिपुसा हयेमाःगुलिं छुं जुयाः व मि सित धाःसा हाकनं सावातय्‌सं अनं हे मिपुसा हयाः मि च्याकेमाः धाइ ।
थुकुन्हु हे बहनी माधव नारायण द्यः गुथिया दुःजत बुढापाकात अले सावात दक्वं वलंपुलिइ मुनाः धलं दनीगु ज्वःछिया निंतिं द्यःया तिसा ल्ययाः धलःपतिइ तिसाया नां च्वयाः सावातय्‌त लःल्हाइ । बहनीसिया ८ ता इलय्‌ द्यः ज्वनीम्हेसित माधवनारां द्यः लःल्हाइ अले कजिया छेँय्‌ थ्यंकाः कजिनिं थःगु छेँया मूलुखाय्‌ पूजा यानाः दुकाये धुंकाःलि द्यःब्व व छेँब्व तयाः थःपिं, अले सावात व द्यः ज्वनीम्हेसित नं अन हे चिभ्वय्‌ नकी । अले बाज्यायात नं भ्वय्‌ब्व तयाः द्यःब्व नं तयाः बलंपुलिइ बीयंकी । थ्व सिधयेकाः सावा, कजि व द्यः ज्वनीम्ह म्वः ल्हुयाः बाज्यायाथाय्‌ जल कयाः द्यः ज्वनाः धलंपुलिइ वनी । थुकुन्हुनिसें धलं दंपिं मिजंत धलंपुलिइसं द्यनेमाल नापं अमिसं १०८ गः दुगु रुद्राक्ष माः क्वखाना जुइसा मिसापिन्सं ह्याउँगु वसः जक पुनेगु याइ ।
अपसं च्वँतले अपिं सुनानं चिभ्याः नये मजिल । लाकां न्ह्यानाच्वंपिं, अले झंगः, जीवजन्तु सुयातं हे थीमखु । धलं दनेत धाःसा मिसातय्‌ जूसा इहि याये धुंकूगु जुइमाः धाःसा मिजंतय्‌ जूसा कय्‌तापूजा यायेधुंगु जुइमाः धयागु दु । चिधिकःम्ह मचा दुपिं मांपिन्सं मचा नापं ज्वनाः नं धलं दने दु, अले व मचायात धलंमचा धाइ । धलं दनेबलय्‌ मिसातय्‌ महिनावारी जुल धाःसा धलं दंपिं सुयातं नं थी मज्यू अले धलं दंकीबलय्‌ अपिं बिस्कं हे च्वय्‌ फलचाय्‌ च्वनेमाः । अश्वमेध यज्ञकुन्हु नं अथे पन धाःसा अपसं च्वंगु पूवनी मखु धाइ ।

मिलापुन्हि सुथन्हापांया ज्याझ्वः
सुथन्हापां शंख पुइत ल्ययातःम्ह मनुखं सुथय्‌ प्यताः इलय्‌ देय्‌न्यंक शंख पुयाः धलंदंपिं मिसातय्‌त थंवनी अले दक्वं इलय्‌ हे म्वःल्हुइत खुसिइ थ्यनी । धलंदंपि दक्वं मुने धुंकाःलि द्यः ज्वनीम्हेसिनं खुसिइ द्यः हइबलय्‌ लँय्‌ हे दर्शन याइपिं मुनाच्वनी । थथे
म्वःल्हुइगु ज्या सुथसिया खुताः ई न्ह्यः हे यायेधुंकी । तर परदेश वनावयेधुंकाः धाःसा यक्व हे लिबायेफु । धलंदंपिं सकसिनं द्यःयात जल छायेधुंकाः द्यः ज्वनीम्हं कजियात द्यः लःल्हाइ अले सावातय्‌सं शंख व तिंछु थालकि कजिं नं द्यःयात स्वकः तक लखय्‌ थुनी नापं धलं दंपिं सकसिनं खुसिइ म्वःल्हुइ ।
मिसातय्‌सं छ्यं जक म्वःल्हुइ धाःसा मिजंतय्‌ म्ह नापं ल्हुइमाः । अले कजिं द्यःयात आसनय्‌ तयेयंकी, मिजंतय्‌सं खुसिंनिसें दुं धनाः द्यः तयेथाय्‌ थ्यंक वनेमाः । थुकुन्हु न्हापालाक थ्यंकाः द्यःयात थी फुम्हेसिनं लच्छितुं देय्‌ चाःहिलीबलय्‌ न्हापालाक वनेदइ । मिसातय्‌ धाःसा म्वःल्हुइ धुनेवं जल छायाः मि पं वनी । धलं दंपिं न्हिं न्याकः म्वःल्हुइमाः धाःसां मेगु प्यकः पंचस्नान जक यानाः सिधयेकी ।

हरेशिव / माधः हालेगु
थ्व लच्छि सुथन्हापां सक्वय्‌ च्वंपिं ज्याथलिसें ल्याय्‌म्ह, मचात थ्यंक नारि खुसिइ धलं दंपिं म्वःल्हुइधुंकाः हरेशिव हालेगु वा माध हालाः देशय्‌ लिहां वनेगु चलन दु । अपिं धलंक्व ध्वाकां देशय्‌ दुहां वनाः चलाखु त्वालय्‌ च्वंगु महालक्ष्मीद्यः चाःहिलाः साखा महाद्यःयाथाय्‌ वनाः अन दक्वं देगः चाःहिलाः माधः हालेगु क्वचायेकी ।

स्वस्थानी सफू पुज्यायेगु

धलं दंपिं च्वनीगु नारिया दक्षिणपाखे स्वस्थानीया सफू न्हिथं ब्वयातइ । न्हापा चांगुया भट्ट नेवाः ब्रम्हुं नेपालभाषां च्वयातःगु सफू ब्वनीगु खःसा भट्ट नेवाः ब्रम्हू वयेगु त्वःतूगुलिं आः खय्‌ ब्रम्हूयात ज्या ब्यूगु दु । खय्‌ ब्रम्हू जूगुलिं नेपालभाषां च्वयातःगु सफू वं ब्वनेगु याये मफु । वं हे अन धलं दंपिन्त इने हइगु न्ह्याग्गु नं संकल्प यायेगु याइ । स्वस्थानी सफू पुज्यायेगु ज्या नं भक्ततय्‌सं याइ ।

धलं दंकेगु

धलं दंकेगु ई त्यलकि कजिनिं द्यःया तिसा सिली अले सावातय्‌सं तिसां तीकी, वयांलिपा राजोपाध्याय ब्रम्हुं पूजा यायेगु ज्या न्ह्यज्याकी । धलं दंपिं सकसिनं पञ्चस्नान यानाः पुजाया निंतिं तयार जुइ । मिसापिन्सं धलंपिचाय्‌ सकतां पुजाज्वलं चूलाकातःगु दइ धाःसा मिजंपिन्सं छगू टिनया बट्टाय्‌ । ब्रम्हुं सिलः ब्वनाः पुजा न्ह्याकी । पुजा याइबलय्‌ न्ह्यागुसां छगू छाःसां माधः माध धायेमाः । मेगु इलय्‌ नं सकसिनं माधव नारायण धकाः जप यानाः थःयात शुद्ध यानागु भाःपी । थथे माधव नारायण द्यःया धलं दनेगु धइगु हे सकतां त्याग यानाः वयागु हे शरणय्‌ वनेगु खः । उकिं शुद्ध मनं छु फ्वन व पूवनी धइगु विश्वास दु । सुनानं खिसिक्क यात वा मनय्‌ लोभ, लालच वा मेपिनिगु मभिंगु सोचे यात धाःसा द्यवं सजाय बी धइगु धापू दु ।

देय्‌ चाःहिलीगु
धलं दने सिधयेवं हे देशय्‌ दुहां वनाः देय्‌न्यंक चाःहिलेगु चलन दु । थुकिया निंतिं मिजं ज्वः लाकाः, छम्हेसिनं सहस्रधारा ज्वनाः व मेम्हस्यां बँय्‌ ग्वारातुलाः अले मिसापिन्सं लःथलय्‌ जल तयाः देय्‌या १०८ थासय्‌ जल हायेकाः माधवनारायण धाधां वनेमाः । माधवनारायण द्यः ज्वनीम्हेसिनं म्हुतु त्वपुयाः द्यः ज्वना वनेमाः । वं देय्‌ चाःहिलाः कजिया छेँय्‌ द्यः दिके मधुंतले सुयात नं नवाये मज्यू । नायः व सावातय्‌सं शंख पुयाः, तिंछु थानाः १०८ थाय्‌ दिकाः धाःसा कजिं रुमालय्‌ स्वां तयाः द्यः दर्शन याःवःपिन्त स्वां ब्युब्युं वनी ।

भाराकुरा दायेगु
मिलापुन्हिकुन्हु त्वाःत्वालय्‌ मनूतय्‌सं सुथंनिसें चायागु पुलांगु भाराकुरा पँचिनातइ । अले माधवनारायण द्यः थःथाय्‌ त्वालय्‌ थ्यनकि कथिं दायाः तछ्यायेगु याइ ।

पालं यायेगु व द्यनेगु

न्हापांगु न्हिं हे धलं दनीपिन्सं छछाः बाय्‌ निछाः नयेगु धइगु क्वःछियेमाः । छाय्‌धाःसां उकुन्हु ग्वःकः नल, लच्छितुं वःकः हे नयेमाः । धलं दंपिन्सं बिस्कं हे क्वथाय्‌ शुद्ध यानाः सुनानं मथीक पालं जोरे यानाः नयेमाः । थुगु बखतय्‌ अमिसं जा, ह्याउँगु लैं, यले पलः, पालु, बजि, घ्यः, चाकु, दुरु, तु, कय्‌गू, तरुल, आमलि, सुन्तला बाहेक मेगु नये मज्यू ।
पालं यायेबलय्‌ नयेगुलिइ सँ वा मेमेगु नये मज्यूगु छुं खनकि नमवासे चीकाः मेगु हे जोरे यानाः नयेमाः । अले बहनी थः च्वनाथाय्‌ स्वस्थानीया बाखं न्यनाः द्यनेमाः । मिजंत धाःसा छेँय्‌ पालं यानाः धलंपुलिइ द्यं वनेमाः । धलं दनीबलय्‌ थी मत्यःपिं थिलकि नं म्वःल्हुयाः जल कालकि तिनि चोखो जुइ । धलं दंपिन्सं पुज्यायेत, नयेत, द्यनेत अलग खलग हे वसः पुनेमाः ।
धलं दंपिंत नयेगु, वस्त्र इनेगु व द्यःयात तिसा छायेगु भक्तजनतय्‌सं लच्छियंकं हे थःगु मती तयागु पूवनेमा धकाः धलं दंपिन्त थीथी नयेगु ज्वलं, ध्यबा, वस्त्र आदि इने हइपिं शालीनदिइ थ्यनाच्वनी । गुलिसिनं माधव नारायण द्यःयात थीथी तिसां नं तीके हयाच्वनी । गथेकि– किकिंपा, सिखः, पलेस्वां आदि । थथे धलं दनीपिन्त काय मदुपिन्सं यःमरि छुनाः वा कचिकं इने हइपिं नं दइ धाःसा थः सौभाग्यवती जुइमा धकाः समाः ज्वलं छाये हइपिं नं उतिकं दयाच्वनी ।
थथे माधवनारायण द्यःयात छाइगु ध्यबा, नसा, वस्त्र धाःसा सावातय्‌सं भागंथछि इनाकाइ धाःसा तिसायात धलःपतिइ छाये हःम्हेसिया नां च्वयातइ । अले थ्व लिपा द्यःब्रम्हूयात जिम्मा बी । न्हापा शनिवार, श्रीपञ्चमी, लगला सप्तमी, एकादशी, अले सिधइगु पुन्हिकुन्हु जक यक्व भीड जुइगु तर थौंकन्हय्‌ द्यः दर्शन याःवइपिं, ध्यबा, नसा, वस्त्र छाःवःपिं दँय्‌दँसं यक्व हे अप्वया वःगु दु ।

द्यः ब्वयेगु
माधवनारायण द्यःयात सक्वया पुलांगु लाय्‌कूया जुजु दबुलिइ सावा, कजि व द्यः ज्वनीम्ह वनाः घौछि अनसं तयाः ब्वयेगु याइ । दबुलिइ धाःसा द्यः ज्वनीम्ह बाहेक मेपिं सुं नं थहां वने मज्यू धइगु मान्यता दु । अनं तप्यंक माधवनारायण गुथिया नायःया छेँय्‌ यंकाः पुज्याइगु चलन दु । अनंलि छकः सावा नायः (तिंछु थाइम्हेसिया) या छेँय्‌ यंकाः नं पुज्याइ । थ्व निक्वलं याइगु ज्यायात द्यः ब्वयेगु धाइ ।

लगला सप्तमी

माधवनारायण धलं दनेगु झ्वलय्‌ थ्व न्हि छगू महत्वया न्हि नं खः । थुकिया छन्हु न्ह्यः चान्हय्‌ सावातय्‌सं सक्व देय्‌या दुवातय्‌ दुवातय्‌ नाग, विष्णु, त्रिशूलया किपा च्वकातइ । थुकिया माने कन्हय्‌ कुन्हुया सप्तमी जात्राया निंतिं त्रिशूलया सुचिनिचि यायेगु खः । सप्तमीकुन्हु न्हापां द्यः म्वःल्हुके धुनेवं छेँखापतिं सक्वया मिस्तय्‌सं थःछेँ जःपिं सकसिगु नामं मत चुइकेगु याइ । थ्व मत सिन्ताया सिँकाय्‌ कपाय्‌ हिनाः घ्यलय्‌ बुलाः दयेकीगु खः । थथे मत चुइकीबलय्‌ छेँजःपिनिगु ल्वय्‌ नं चुइकायंकी धकाः भाःपी । थुकुन्हु धलं दंके धुंकाः देय्‌ चाःहिलेगु ज्या न्ह्याइ । न्हापालिपा स्वयाः थुकुन्हु विशेष जुइ, छाय्‌धाःसा बँय्‌ तुलावनीपिं न्हापालिपा थें थःत गुलि न्ह्याः उलि जक मतुसें देय्‌ न्यंकतुं तुला वनेमाः । तुलेत अःपुकेत लँय्‌ सुकू, वा मेमेगु ख्वातुगु कापः लानाः ग्वाहालि याइपिं नं दइ ।
अथे हे सहस्रधारा ज्वनीपिन्सं नं उकियात झःझः धायेक समाः यानाः यंकी धाःसा मिसापिन्सं झःझःधायेक दोपता वा मेमेगु ह्याउँगु वस्त्र व तिसा तियावइ । थुकुन्हु द्यः कुबीत धाःसा मेपिं हे प्यम्ह मनूत तइ । द्यः कुबीम्ह व कजिं नं थुकुन्हु सहस्रधारा ज्वनाः देय्‌ चाःहिलेमाः । सावातय्‌सं धाःसा न्हापालिपा थें हे भजन हालाः शंख पुयाः तिंछु थाना वनी । नापं हरेशिव हालीपिं नं बाजा थानाः चाःह्यू वनी । थुकुन्हु पन्ति, भ्वँत व नालां नं यक्व भजन हालीपिं व जात्रा स्वइपिं वइ । न्हापा न्हापा नेवाः जुगितय्‌सं बाजं थायेगु याः । अमिसं द्यः म्वःल्हुकीबलय्‌ नं बाजं थायेगु याःसां थौंकन्हय्‌ थ्व चलन तने धुंकल । सिल्लाथ्व नवमीकुन्हु बहनी माधवनारां गुथिं ब्रम्हूयात खीर थुइके बियाः धलं दंपिं सकसित खुसि सिथय्‌ तयाः नकेगु यानातःगु दु । थथे नकीबलय्‌ दक्वसिनं छक्वलं चिपं थीमाः । छम्ह दनकिं मेपिन्सं नये मजिल सकलें दनेमाः । थथे हे मेपिन्सं नं नकेगु मनसुवा दुसा अथे हे सुचिनिचि यानाः नकूसां ज्यू ।

परदेश वनीगु
थिंलाया त्रयोदशीकुन्हु धलं दंके सिधयेकाः सक्वया उत्तररिखेया गुँइ च्वंम्ह ह्याउँख्वाःमाजु वज्रयोगिनीया दर्शन याःवनेमाः । थथे वनीबलय्‌ सावा बाहेक धलं दंपिं दक्वं मिजंत म्हदुं दानाः वनेमाः । थथे यानावनेबलय्‌ छन्हुं मफइगुलिं कन्हय्‌कुन्हु ल्यं दक्व थासय्‌ नं अथे हे यानाः वनेमाः । ह्याउँख्वाःमाजु, म्हासुख्वाःमाजु, चीभाःद्यः, गुँगणेद्यःयाथाय्‌ सहस्रधारां जल छायेमाः । द्यः ज्वनीम्हेसिनं माधवनारायण द्यःयात ह्याउँख्वाःमाजुया न्ह्यःने छ्यं क्वछुइबलय्‌ सावातय्‌सं शंख पुइगु व तिंछु थायेगु याइ । थथे यायेगुया अर्थ निम्ह द्यःपिन्त दँय्‌ छकःसां नापलाकेगु खः धाइ । पाः लाःम्ह गुर्जुं स्वां व जल बीधुंकाः माधव नारायणं ह्याउँख्वाःमाजुया व जोगेश्वरया देगः नं चाःहिली । सावा, कजि व द्यः ज्वनीम्ह च्वय्‌ म्हासुख्वाःमाजुया देगलय्‌ धाःसा दुहां वनी मखु । अनलं लिहां वयाः दक्वं साखा महाद्यः ध्वाखाय्‌ मुनाः जल कयाः तिनि देशय्‌ दुहां वनेदइ ।

ग्वल देय्‌ वा पशुपति वनेगु

चतुर्दशीकुन्हु गुँबहालं लिहां वयाः पालं यानाः बहनी सक्व देशं १४ किलोमिटरति तापाक च्वंगु पशुपतिइ वनाः अनया सतलय्‌ बाय्‌ च्वंवनी । थथे तापलय्‌ वनीबलय्‌ धलं दंपिन्त शालीनदी स्वस्थानी व्रत सेवा समितिं ग्वाहालि याइ । थथे पिने वनीबलय्‌ नारां द्यःयात दालाय्‌ तयाः क्वबिया यंकी । कन्हय्‌कुन्हु सुथय्‌ म्वःल्हुयाः माधवनारायण द्यःयात खुसि सिथय्‌ च्वंगु चिकिचाधंगु
देगलय्‌ तयाः पलख भक्तजनतय्‌त दर्शन याके बियाःलि धलं दंकेगु ज्या न्ह्याकी । धलं दंतले सुयात नं अन थीके बी मखु । थुकुन्हु ग्वल देशय्‌ च्वंम्ह राजोपाध्याय बाज्यां सक्वया हे विधिकथं धलं दंकी । अनंलि चलंपाखाय्‌ यंकाः पालं याकी । अन सलंसः मनूत माधवनारायण द्यः भागियायेत व नयेगु इनेत पियाच्वंगु दइ । पालं यायेधुंकाः माधवनारायण द्यः नारायणहिति, जमल, असं, वँतु, हनुमानध्वाखा जुयाः येँ २२ कि.मि. दक्षिणय्‌ च्वंगु फम्पि शेषनारायणयाथाय्‌ वनाः बाय्‌ च्वंवनी । थुकथं माधवनारायण द्यः पशुपतिया दर्शन यानाः फम्पिइ बाय्‌ च्वंवनी ।

फम्पिया यात्रा

घण्टौं न्यासि वनाः फम्पिइ थ्यनाःलि अन शेष नारायणया फल्चाय्‌ बाय्‌ च्वनाः सुथन्हापां म्वःल्हुयाः अनयाम्ह राजोपाध्यायं धलं दंकी । मेमेथाय्‌ थें थन नं धलं दंपिन्त नयेगु, ध्यबा व मेमेगु वस्तु इनेहइपिं दयाच्वनी । थन नं सक्वय्‌ थें माधवनारायण द्यःयात देश चाःहीके माः । थुबलय्‌ द्यःबाज्याया छेँय्‌ नं दुकयाः पुज्यायेमाः । अनं यलया शंखमुलय्‌ थ्यंकाः पालं याइ । थन नं धलं दंपिन्त नयेगु, ध्यबा व मेमेगु वस्तु इनेहइपिं ग्वाःग्वा वयाच्वनी । अले ख्युंसे च्वंसां नं १५ किलोमिटर न्यासि वनाः सक्वय्‌ थ्यंकाः भौध्वाखाय्‌ मुनाः जल कयाः तिनि बाय्‌ च्वंवनी ।

पन्ति यात्रा
सिल्लाथ्वः तृतीयाकुन्हु पालं यायेधुंकाः ३० कि.मि. दक्षिण लागाय्‌ च्वंगु पन्तिया इन्द्रेश्वर महाद्यःयाथाय्‌ वनाः बाय्‌ च्वनी । सुथय्‌ त्रिवेणी खुसिइ म्वःल्हुयाः इनेहःगु कायेधुंकाः कजिं धलं दंकी । विधि बांलाक मवल धाःसा सावातय्‌सं ग्वाहालि याइ । अले पालं यायेत नाला व भ्वँदेय्‌या दथुइ लाःगु बगरय्‌ वनी । थन नं धलं दंपिन्त नयेगु, ध्यबा व मेमेगु वस्तु इने हइपिं अथे हे दयाच्वनी । थन नालामितय्‌सं नीची यानाः दुरु दायेकाः त्वंके हयेगु यानाच्वंपिं नं दु ।

चांगु यात्रा
सिल्लाथ्व एकादशी (भीमा एकादशी) कुन्हु निकः धलं दंकाः पालं यानाः चांगुइ वनी । थ्व प्यम्ह नारां द्यःपिं मध्ये छम्ह खः । अन च्वंगु पुखू कारणवश स्यनावंगुलिं व हे थासय्‌ थल छगलय्‌ लः कयाः धलं दंपिनि म्वःल्हुइगु भाय्‌ याइ । धलं दनाः सक्वय्‌ लिहां वयाः भौध्वाखाय्‌ मुनाः छेँय्‌ वनाः पालं याइ ।

अश्वमेध यज्ञ /व्रत सांज्ञ
थ्व यज्ञ दकलय्‌ लिपांगु न्हिया चान्हय्‌ धलं दनेगु क्वचायेकेत याइगु खः । थ्व यज्ञयात अश्वमेध यज्ञ धाःसां नं यज्ञ विधि च्वयातःगु सफुलिइ धाःसा थुकियात ‘कुसंदीयज्ञ’धयातःगु दु ।

अश्वमेध यज्ञया विधि
शालिनदीया विष्णुया चीधंगु पौ मदुगु देगःया न्ह्यःने च्वंगु चकंगु ख्यलय्‌ थ्व अश्वमेध यज्ञ याइगु खः । उकियात यज्ञमण्डप धायेगु याइ, तर थ्व ख्यः धाःसा चलखं चा चुइकाः चिकू जुजुं वनाच्वंगु दु । यज्ञ ख्युंकाःलि जक न्ह्याकी । उकिं धलं दंकीम्ह ब्रम्हू, वया काय अले ग्वाहालि याइपिं निम्ह जोशीत दइ । बाखं कनीम्ह खय्‌ ब्रम्हू अन च्वंसां वया ज्या धाःसा छुं दइ मखु । यज्ञ मण्डपया दथुइलाक जोशिं प्यकुंलाक ४० पा कचिअपां होम यायेगु थाय्‌ दयेकी, उकिया पश्चिमय्‌ १ मिटर हे मपाक कजि व कजिनी च्वनीगु थाय्‌ दयेकी । अमिगु ल्यूने सावात च्वनी अले यज्ञया चाकःछि सुकूबाला लानाः मेपिं सकल धलं दंपिं च्वनी । धलं दंपिं सकसिनं क्वतलय्‌ पुजाज्वलं तयाः धकि निपातय्‌ मेमेगु माःगु पूजाज्वलं तयाहइ ।
यज्ञया चाकःछि जोशी व बाज्यापिं प्यम्ह च्वनाः होमया ज्याझ्वः न्ह्याकी । माधवनारां द्यःयात धाःसा छुं ज्या सिमधःतले विष्णुया देगलय्‌ पर्दा तयाः खने मदयेकातइ । देगःया क्वसं कचिअपा तयाः इन्द्र व जुजुया प्रतीकया रुपय्‌ कलश थापना याइ ।
यज्ञ सिधयेकाः थ्व कलश यज्ञया आसिका भाःपियाः न्हापासा जुजुयाथाय्‌ यंकीगु चलन खः । थ्व कलशयात चाकःछिं अष्टमातृका भाःपियाः च्यागः कलश व निगः कलश शिव व शक्तिया रुपय्‌ थापना यानातइ । यज्ञमण्डपया प्यखे कुनय्‌ प्यंगः कलश नं तइ । अले दक्षिण–पश्चिमपाखे झिगः कलश झिगू दिशाय्‌ च्वंपिं द्यःपिं भाःपियाः थापना याइ धाःसा १०८ गः कलश उत्तरपाखे तइ । थुपिं दक्वं कलशय्‌ पुंतय्‌सं थीथी धार्मिक चिं च्वयातःगु दइ । उकी जल, न्या, ताहाः, पञ्चपल्लव व ह्याउँ ध्वाँय्‌ नं तयातइ । इन्द्र कलशय्‌ धाःसा स्वता रंग दुगु चिकिचाधंगु कुसा व ह्याउँ ध्वाँय्‌ तयाः उकियात चायागु सलिंचां त्वपुयाः उकिया द्यःने प्याःगु नैंक्याः तइ । अथे हे शिव व शक्तिरुपी कलशय्‌ नं स्वता रंगया ध्वाँय्‌ तइ । होम यायां थुपिं दक्वं कलश पुज्याइ । अले पुजा सिधयेकाः थःथितिपिन्त स्वां बी ।
अले छम्ह बाज्यां नं पञ्चगव्य (कस्ति, सौ, साघ्यः, सादुरु, साधौ) ल्वाकछ्यानाः पुजा सारजाम व धलं दंपिं सकसितं जल थें हा हा यानाः चोखो यानाबी । अले बलि पुजा धकाः समय्‌बजि (ला, न्या, खेँय्‌ आदि) तयाः ‘भूत–प्रेत’पन्छे याइ । यज्ञमण्डपया दक्षिणपाखे हाकुगु कुसा दयेकाः बलिपुजाया द्यःने तइ । थुकियात यमराजया पूजा यायेगु नं धाइ । थ्व पुजाय्‌ ला मदयेक मगाः तर यज्ञया मेमेगु विधिइ धाःसा म्वाः । जोशी व बाज्या निम्हेसिनं सिलः ब्वँब्वं यातले मेम्ह बाज्या नं जज्ञय्‌ मि च्याकाः चाकःछिं पसूका हिनाः सुकुन्दा नं च्याकी ।
अले मिगाःया द्यःने तिंपंया त्रिखुट्टि तयाः च्वकाचाय्‌ चिप्वाःगु प्वाः दुगु सिजःया बाताय्‌ घ्यः तयाः नायाः मिइ लाःवनीगु यानातइ । अले ३२ ता वस्तु मिइ दुइ । थथे यानाच्वँतले दकलय्‌ न्ह्यःने छम्हेसिनं बँ पुनाः मेम्हेसिनं किगः ह्वलायंकी धाःसा कजिं शिव व शक्ति रुपया कलश ज्वनाः, अले कजिनिं कलश थीक सँय्‌ताःचा छपु ज्वनाः न्ह्यःने न्ह्यःने लः हायेकाः यज्ञमण्डप स्वकः चाःहीकाः न्हापाया थासय्‌ हे तइ । अले नारां द्यःयात पिने हयाः यज्ञमण्डप स्वचाः हीकाः लसकुस याइ ।
मण्डपय्‌ दुकयाः लीयागु बाताय्‌ तुयुगु कापतं त्वपुयातइ । अले विधि ब्वँब्वं छम्ह बाज्या व कजिनीनं चायागु थलचां लः लुयाः द्यः म्वःल्हुकी । थथे यायेगुयात मृतिकास्नान धाइ । अले कुश, ओषध, गंगाजल, धौ, कस्ति तयाः म्वःल्हुकी । अले कजिनीनं लसकुस पुजा यानाः त्वपुयातःगु कापः लिकयाः सिन्हः, स्वां छानाः पुज्याइ । थुकियात गर्भधारण पुजा धाइ ।
अले बातां लिकयाः मन्दःया दथुइ यंकाः जातकर्म, नामाकरण, निष्क्रमण, फलप्रासन, अन्नप्रासन, चूडाकर्म, वतुकरण, दीक्षाप्रदाण व विवाहकर्म याइ । थ्वयात दशकर्म विधि नं धायेगु याः । थुलि याये धुनेवं होम यायां दशकर्म क्रियाया सिलः ब्वनी । थुबलय्‌ हे स्वनिगलय्‌ व सक्वया बज्रयोगिनी व नारिखुसिइ दुपिं हिन्दु व बौद्ध धर्मलिसे स्वापू दुपिं द्यःदेवीपिनिगु नां काकां होम याइ । थुकियात देशापाती होम नं धाइ । थनया होम सिधयाःलि मू जोशी व ब्रम्हू कजिनापं धलंपुलिइ वनाः अनया मिगालय्‌ नं थथे हे होम याइ । थन होम याये सिधयेधुंकाः मू ब्रम्हुनं वंगल सिमाया हः व किगः निगः निगः कजि व सावायात लःल्हाइ । थ्व अमिसं थःपिनि छ्यँनय्‌ तइ । अले होमय्‌ घ्यः लुइत तःगु थलय्‌ च्वंगु मोहनि सावातय्‌त तिकाः लच्छि त्याग याःगु चिजंबिजं मुक्त जूगु घोषणा यानाबी । अले यज्ञकुण्डय्‌ लिहां वनाः धलं दनेगु ज्या याइ ।
पुजा सिधयेकाः जोशी व बाज्यायात निसलाः व दक्षिणा बी । थथे बीबलय्‌ मू बाज्यायात दक्षिणा व ध्यबा नापं वस्त्र छता नं अप्वः बी । यज्ञ सिधइगु इलय्‌ धलं दंपिं सकसिनं धलं दँतले छ्यलेगु याःगु छता न्ह्यागुसां वस्त्र वा कापः घ्यलय्‌ बुलाः होम याइ । अले होम क्वचाये धुंकाः नौ भचा मुनाः ती । नापं पसूका, स्वां, सिन्हः नं ती । थुगु इलय्‌ माधवनारां द्यःयात सुनां मचायेक बलंपुलिइ द्यःबाज्याया छेँय्‌ ब्वाके यंके धुंकी । धलं दंपि मिसातय्‌गु मुख्य प्रसाद धाःसा अमिसं हे छुया हःगु १०८ ता अक्षतामरि खः । उकी १०० गः थःपिन्सं हे पालं यायेबलय्‌ नइ धाःसा ८ गः थःम्ह भाःत वा काययात नकी । अले ब्याहा मजूनिपिं जूसा वया त्वाय्‌काययात, व नं मदुसा थःगु मनं तुनागु पूवनेमा धकाः खुसिइ चुइकाछ्वइ । यज्ञ सिधयेकाः धलं दनीपिन्सं त्वाय्‌ चिनेगु नं याइ । अनंलि थःथःगु छेँय्‌ लिहां वनाः पालं यानाः द्यनी ।

सुन्दरीघाटय्‌ म्वः ल्हुइगु
यज्ञ सिधयेकाः सुथय्‌ धलं दंपिं दक्वं साखा महाद्यःयाथाय्‌ मुनाः सुन्दरीघाटय्‌ म्वःल्हुयाः थःथःगु छेँय्‌ वनाः मिगाः पुजाया निंतिं जोरय्‌ याइ । थ्वकुन्हु हरेशिव हालीपिन्सं नं थ्व दँयात क्वचायेकी ।

मिगाः पुजा
लच्छियंकं थःपिन्सं मि पनेगु यानातःगु मिगालय्‌ पुज्यानाः भ्वय्‌ मनःतले धलं दंगु ज्या क्वचाइ मखु धाइ । अले लच्छि बारय्‌ याःगु चीजय्‌ छुं नं बारय्‌ याये म्वाःल । कजि व सावातय्‌सं धाःसा दक्वं मुनाः छक्वलं पुज्याइ । कजिं धाःसा नारिखुसि नापं च्वंगु बाराही द्यःथाय्‌ दुगु छम्ह बलि बीमाः । थ्व दुगु गुथिं बीगु खः । अले दुगुया छ्यं च्याकू थलाः सीकाः भ्वय्‌ नयेमाः । सीया जवगु मिखा नारां द्यःयात छाइ, देपागु कजियात लःल्हाइ । अथे हे जवगु न्हाय्‌पं सावा नायःयात, देपागु न्हाय्‌पं मे नायःयात, न्हाय्‌ जोशीयात, जवगु वाकुधी, देपागु वाकुधी व म्ये उमेरया ल्याखं छसीकथं मेमेपिं सावातय्‌त बी । भ्वय्‌ब्व नापं सी तयाः नारां द्यःया नारिखुसिइ च्वंगु आसनय्‌ छाइ । थुलि ज्या क्वचायेवं छेँय्‌ वयाः सगं कयाःलि धलं दंपिन्सं माधवनारां द्यःया प्रसाद थःथितिपिं व त्वालय्‌ च्वंपिं सकसित सिलाचःरे न्ह्यःतक इनेज्या याइ । थःयात पालं ब्यूपिं सकसितं कलश तयाः स्वां बीमाः । अले सिलाचःरेकुन्हु भ्वय्‌ नयेत नं ब्वनी । अले उकुन्हु अमिसं धलंदंपिनिगु मनं तुनागु पूवनेमा धकाः सगं नं जोरय्‌ यानाः लःल्हाये हइ ।

सिलाचः¥हे सर्प होम
थुकुन्हु सक्वय्‌ छेँखापतिकं सिँ मुनाहयाः त्वाःपतिं गणेद्यःया न्ह्यःने मि च्याकाः महाद्यःयात लुमंकाः कःनि मुस्या छानाः सकसियां इनाः नइ । गुलिं ला चच्छि जाग्राम नं च्वनी । छेँखापतिं नं मकलय्‌ मि च्याकाः पुज्यानाः कःनि मुस्या छानाः जाग्राम च्वनीपिं नं दइ ।
सक्वय्‌ थुकुन्हु माधवनारां द्यःया लच्छियंक धलंदंपिं मनूत साखा महाद्यःयाथाय्‌ मुनाः चच्छि जागराम च्वनी । थ्वकुन्हु कजि व सावात जानाः साधुक्वलांया अष्टमातृकाया (ब्रम्हायणी) न्ह्यःने सर्प होम याइ । न्हापा न्हापा थुकियात माःगु दक्वं ज्वलं ठेकेदारं याइ धाःसा थौंकन्हय्‌ कजिं हे याइ । वयात सावातय्‌सं ग्वाहालि याइ । न्हापासा येँया कर्माचार्य आचाःजु वयाः सर्प होम पुजा याइगु खः तर व मवसेंलिं चांगुया छम्ह नेवाः भट्ट ब्रम्हुं थ्व ज्या यायेगु यात । वं नं त्वःतुसेंलि थौकन्हय्‌ सक्वया छम्ह गुभाजुयात आचाःजुया ज्या याकेगु यानातःगु दु ।
सर्प होम पूजा बहनीपाखे याइ । पुजा वनीबलय्‌ लँय्‌ नापलाःपिन्सं किगः व दक्षिणा नं तनाबी । न्हापा न्हापासा मखंत्वाःचाय्‌ तक जुगि बाजं पुयाः व नाय्‌तय्‌सं नाय्‌खिं थाना वइगु खः तर थौंकन्हय्‌ बाजा मन्त । साधुक्वलांया अष्टमातृका पुज्यायेबलय्‌ दुगु बलि बीमाः अले मि च्याकाः होम यानाः व अन स्याःम्ह दुगुया छ्यं, सर्प छम्ह, न्या छम्ह व चखुं छम्ह होम याइसा मेपिं सर्प छम्ह, न्या छम्ह व छम्ह चखुंयात त्वःताबी ।
न्हापा न्हापा गुथिं छम्ह द्यःलाया परिवारयात सर्प हयेगु जिम्मा बियातःगु ख तर अमिसं व ज्या त्वःतल । सर्प लुइके मफइबलय्‌ सर्प मदयेक हे ज्या क्वचायेकी । थथे पुजा क्वचायेकाः सिन्हः व स्वां सकसितं इनी अले दुगुया ब्वकं तयाः समय्‌बजि इनाः नइ । अले दुगुया म्ह छेँय्‌ यंकाः बहनी सावातय्‌त सःताः भ्वय्‌ नकी । अले चान्हय्‌ साल्खा महाद्यःयाथाय्‌ वनाः जाग्राम च्वनी । थ्व हे धलं दनीपिनिगु दकलय्‌ लिपांगु मुनाज्या जुइ । अले सुथय्‌ अनलिं बज्रयोगिनीयाथाय्‌ पुजा वनाः थःथःगु छेँय्‌ लिहां वनी ।