सपनाश्री नेपाली संगीत ख्यलय् छम्ह लोकंह्वाःम्ह म्येहालामि खः । थ्वय्कःया जन्म ने.सं. १०९१ (वि.सं. २०२८जेठ)य् येँया महाबू (महाबौद्ध) त्वालय् जूगु खः । थ्वय्कःया अबु मदन परियार.खः ।
नेवाःतय् त्वालय् जन्म जूम्ह व ब्वलंम्ह जुयाः थ्वय्कःयात नेवाः भाय् ल्हायेत थाकु मजू । अथे जुयाः मचा इलंनिसें हे नेवाः दबुली थ्वय्कलं म्ये हालादीगु खः । थ्वय्कःया अबु छम्ह लोकंह्वाःम्ह संगीतया ज्ञाता जूगुलिं नं संगीत ख्यलय् वयेत थाकु मजुल । थ्वय्कलं न्यादँति दुबलय् ब्वनेकुथि वनेन्ह्यः हे रेडियो नेपालय् मचाम्ये रेकर्ड यानादीगु खः । थ्वय्कलं थःगु ज्वः मदुगु सलं नेवाःभाय्या सलंसःपु म्ये हालादीगु दु । थ्वय्कलं हालादीगु म्ये फुक्क धै थें लोकंह्वाः । गथेकि स्वय्म्भुराज शाक्यलिसेंया ‘ओ प्रिय लिफः स्वयाः’, ‘थौं सुथय् न्ह्यलं दनाः’, ‘सिरि सिरि फसं जितः’ । उकी मध्यय् नं ‘स्वयेगु मन जुल रे’ म्ये ला नेवाः भाय् मथूपिं गैर नेवाःतय्त नं उतिकं हे यःगु म्ये खः । लोक, आधुनिक, भजन फुक्क कथंया म्ये हालादीम्ह थ्वय्कलं आपालं म्येचालय् थःगु सलं छाय्पिया दीगु दु ।
थ्वय्कः मचाल्यासेबलय् हालादीगु आपालं नेवाः लोक म्येत दु । थ्वय्कःया म्ये दुथ्याःगु न्हापांगु म्येचाः ‘नेपालभाषा लोक म्ये १’ खः । थ्वय्कःया सलय् स्वपु म्ये दुथ्याःगु थुगु म्येचाः ने.सं. ११०४ स पिदंगु खः । नेपालभाषाया आपालं म्येचालय् थ्वय्कःया म्येत दुथ्याना च्वंगु दु । थ्वय्कलं नेपालभाषाया तसकं लोकंह्वाःगु म्येहना प्याखं ‘निमन्त्रणा’ य् नं म्ये हालादीगु खः ।
मचाल्यासेया इलय् उत्तमलाल श्रेष्ठं च्वयादीगु व द्वारिकालाल जोशिं लसय् हनादीगु ‘सागर भरी जून तारा, जूनभित्र तिमी’ हालेवं संगीत ख्यलय् लोकंह्वाःम्ह खः । थ्वय्कलं मेगु म्ये ‘हेरेको तिमीलाई आँखाले होईन’ हालेधुंकाः छम्ह बांलाःम्ह म्येहालामिकथं संगीत ख्यलय् झन् बय्बय् जुल । थ्वय्कलं नेवाः, खस, भोजपुरी भाषाय् नं म्ये हालादीगु दु । आपालं संकिपाय् नं म्ये हालादीगु दु । संकिपाया म्ये हालेगु झ्वलय् हे थ्वय्कःया नां सपना परियारं सपनाश्री जूवंगु खः । गुगु नां नेपाःया संगीत ख्यलय् ल्वःमनी मखुगु नां जुयाब्यूगु दु ।
थ्वय्कलं थीथी बिधाय् निद्वलं मल्याक म्ये हालादी धुंकल । मचाबलय् निसें हे म्ये हालाः थीथी मानसम्मान पदविं छाय्पी धुंकूम्ह थ्वय्कः थौंकन्हय् न्यूयोर्कय् च्वनादी । थ्वय्कलं बिमल बुढाथोकीनाप निब्याहाः यानादीगु खः । थ्वय्कःया स्वम्ह म्ह्याय्पिं दु । विदेशय् च्वनाः नं संगीत साधनारत जुया च्वनादीम्ह थ्वय्कलं थःगु यइपुगु सलं म्ये हालाः हे थःगु व मस्तय्गु भविष्यया निंतिंं न्ह्यज्याना च्वनादीगु दु ।
NewaGyanKosh
-
सपनाश्री (परियार)
-
सप्तमुनि बज्राचार्य (भाइकाजी गुरुजु)
कीर्तिपुण्य वज्रधातुचैत्य महाविहारया पुरुषमुनि व रविप्रभा बज्राचार्यया कोखं ने.सं. १०२८ दिल्लाथ्वः गुरुपुन्हिकुन्हु येँ, लगंबहालय् सप्तमुनि बज्राचार्य (भाइकाजी गुरुजु)या जन्म जूगु खः । वसप्वलं
तःछेँबहाःया बुद्धदर्शनहर्ष बज्राचार्ययापाखें बौद्ध कर्मकाण्डया नापं चचामे व नृत्य एवं मेमेगु नं कुशलतापूर्वक प्रशिक्षण कयाबिज्यात । थम्हं सयेकागु चचामे व नृत्य बौद्ध परम्परागत रुपं पुजा जुइथाय् चैत्य जीर्णोद्धार, अहोरात्री होम, पञ्चताल आधारय् मुद्रापुजा नं छ्यलाबिज्यात ।
वि.सं. २०१३ सालं जुजु महेन्द्रं वसपोलया चर्यामे व नृत्यं प्रभावित जुयाः दरबारय् सःतके हयाः मञ्जुश्री चर्यानृत्य हुइकाः स्वयाबिज्यात । २०२२ सालं त्रिविवि अन्तर्गत नृत्य शिक्षा विषय सैद्धान्तिक व व्यावहारिक पक्षया पाठ्यक्रम दयेकाः न्ह्यब्वया बिज्यात । थुकी पौराणिक, धार्मिक एवं शास्त्रीय नृत्य अन्तर्गत चर्यानृत्य दुसा थुकियात प्रमाणपत्र निसें डिग्री तकया पाठ्यक्रमय् ब्वथलाः दयेकूगु जुयाच्वन ।
वि.सं. २०३३–३४ य् सांस्कृतिक संस्थानय् नृत्य प्रशिक्षक जुयाबिज्यातसा स्कूल, क्याम्पसय् नं सैद्धान्तिक व प्रयोगात्मक चर्यामे, नृत्य एवं मेमेगु स्यनेगु ज्या यानाबिज्यात । ख ला वसप्वलं २०२१ सालय् त्रिवर्षीय योजना अन्तर्गत नेपाल राजकीय प्रज्ञाप्रतिष्ठानय् मुद्रा (नृत्य मुद्रा) अन्वेषक जुयाः स्वदँ व लिपा संस्कृति विभाग अन्तर्गत राष्ट्रिय नाचघरय् (उगु संस्था लिपा सांस्कृतिक संस्थानय् परिणत जुल) वि.सं. २०४५ साल तक चर्यानृत्य व मुया ज्या यानाबिज्यात ।
वसप्वलं संस्थानय् मञ्जुश्री नृत्य क्यनाबिज्यात । थुबलय् जुजु महेन्द्रं लय्तायाः नगद सिरपाः बिलसा थीथी क्याम्पस व स्कूलय् ब्वति कयाः थःगु नृत्य व मेया प्रतिभा क्यनाः न्हाप, ल्यू, लियांल्यू सिरपाः नं कयाबिज्याःगु जुयाच्वन । २०१७ सालं पुरातत्व एवं संस्कृति विभागं ग्वसाः ग्वःगु अधिराज्यव्यापी नृत्य प्रतियोगिताय् मञ्जुश्री नृत्यं न्हाप सिरपाः त्याकूगु जुयाच्वन । -
सप्तरत्न बज्राचार्य (भाजु गर्जु)
सप्तरत्न बज्राचार्य (भाजु गुर्जु) मां जोगप्रभा व अबु चर्यानृत्यया गुरु धर्मरत्न बज्राचार्यपाखें वि.सं. १९७२ चैत्र १८ गते रत्नकीर्ति महाविहार, मखंबहालय् जन्म जूगु खः ।
साधारण शिक्षा कयाः थीथी सरकारी कार्यालयय् ज्या यानाः अवकास कयादिल । वय्कलं थीथी तःधंगु व चीधंगु पुजा आजाय् चचा म्ये हालेगु व नृत्य यायेगु नापं पैंताखिँ थायेगु व पुइगु कुलया ज्या यानाबिज्यात । शिराहुति, मांसाहुति, छत्तिससम्बर, सिंदुराभिषेक (रहस्य विधि पूजा आदिइ चर्या म्येव नृत्य एवं उपाध्याय व दिर्घाचार्य जुयाः ब्वति कयाबिज्याःगु जुल । -
सबिन शाक्य
अभिनयया ख्यलय् पलाः न्ह्याकावया च्वनादीम्ह सबिन शाक्यया जन्म ने.सं. १०८८ दँय् ङतय् अबु बीरमान शाक्य व मां धनदेवी शाक्यया कोखं जूगु खः । सबिन शाक्यया धात्थेंगु नां रविन्द्र मान शाक्य खः । ‘हिजो आजका कुरा’ नांयागु टेलिसंकिपापाखें अभिनयय् पलाः न्ह्याकादीम्ह सबिन शाक्यया ‘सुभाय्’ दकलय् न्हापांगु नेवाः संकिपा खः । संकिपाया नापनापं आपालं ख्यालः व नाटकय् अभिनय याना दीधुंकूम्ह सबिनया ‘तिमिला’, ‘पपू मदुम्ह झंगः’, ‘न्यल्लब्यां’, ‘सत्य धरोधर्म’ व ‘तानांज्यः’ लिसेंया आपालं नेवाः संकिपा पिदनेधुंकूगु दु । प्रेमध्वज प्रधान स्मृति हास्य अभिनेता पुरस्कार, चौंथो एपिक नेपाल म्यूजिक अवार्ड सन् २०२२ य् हास्य कलाकार व नेपालभाषा स्टार म्यूजिक भिडियो अवार्ड सन् २०२२ य् सर्वश्रेष्ठ मोडलया सिरपाः नं त्याकादीगु दु । वय्कः नेपालभाषा संकिपा संघया कार्यसमिति दुजः नं खः ।
-
समन बहादुर राजभण्डारी
यल, क्वालखुया भाजु समन बहादुर सन् १९३६ स बूम्ह खः । भारतया लखनउ विश्वविद्यालयपाखें सन् १९५९ स विज्ञान संकायस स्नातकोत्तर ब्वनावःम्ह थ्वय्कः लिपा सन् १९६८ स वेलायतया वेल्स विश्वविद्यालयपाखें वनस्पति ख्यलय् टिस्यू कल्चरपाखें कृतिम तरिकां स्वां, सिमात गुकथं ब्वलंकेगु धैगु आधुनिक प्रविधियात कयाः विद्यावारिधि उपाधि कयावःम्ह खः । थ्वय्कः थ्व ख्यलय् नेपालय् न्हापां सफल प्रयोग यानावंम्ह विज्ञ नं खः ।
-
समर बहादुर मल्ल
येँ, गणबहाःया भाजु समरबहादुर मल्ल सन् १९३३ स बूम्ह खः । वनस्पति शास्त्रय् विद्यावारिधि यानाझाःम्ह थ्वय्कः नेपालय् वनस्पति ख्वलय् कोषिका प्रविधियात न्ह्यःने हःम्ह छम्ह मूविज्ञ खः । वय्कः सरकारी सेवाय् च्वनाः थ्व ख्यलय् आपालं शोधया ज्या यानादिल ।
-
समान्त
बौ कालुमान श्रेष्ठ व मां टिकाकुमारी श्रेष्ठया कोखं साहित्यकार भाजु सामन्तया जन्म ने.सं. १०८१ (वि.सं. २०१८ भाद्र १८) कुन्हु बागबजाः येँय् जूगु खः । वय्कःया पूवंगु नां शान्तमान श्रेष्ठ खः । नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् बाखं, गजल, निबन्ध, चिनाखँय् थःगु च्वसा न्ह्याका च्वनादीम्ह भाजु समान्तया न्हापांगु च्वसु ने.सं. ११२० य् सन्ध्या टाइम्सय् पिदंगु शंखधरयात ध्वंलाके म्वाःलेमा (निबन्ध) खः । आपाः धयाथें बाखं व च्वसुपाखे ल्हाः च्वयेकादीम्ह भाजु समान्त थःगु मांभाय् नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् थीथी पत्रिकाय् थःगु ग्यसु ग्यंगु च्वसु पिथनाः भाषा साहित्यया सेवा याना झायादीम्ह छम्ह च्वमिया नापं नेवाः अभियन्ता नं खः ।
-
समालोचना
साहित्यया थीथी विधामध्ये समालोचना नं छगू खः । विश्व साहित्यय् समालोचनाया परम्परा न्ह्याःगु आपालं लिपा हे जक नेपालभाषा साहित्यय् समालोचनाया परम्परा न्ह्यात । थथे नेपालभाषाय् समालोचनाया पूर्वाभास ब्यूगु न्हापांगु सफूया रुपय् ख्वपया जुजु जगज्योति मल्लया (ने.सं. ७३३–७५६) इलय् रचना जूगु संगितचन्द्रयात कायेगु याः । थ्व भरतया ‘नाट्यशास्त्र’ सम्बन्धी नेपालभाषाया टीका व्याख्या दुथ्याःगु ग्रन्थ खः । थ्वयां लिपा पुनर्जागरणकालय् धर्मादित्य धर्माचार्यं (ने.सं.१०२२ —१०८३) तत्कालिन बुद्ध धर्म व नेपालभाषा पत्रिकाय् ने.सं १०४७स पिदंगु नेपालभाषा व थ्वया साहित्य (दँ ३, ल्याः ३-४)’ नांगु शोधमूलक च्वसुयात नेपालभाषाया समालोचनाया प्रारम्भिक पलाः कथं कायेछिं । थ्व च्वसुइ धर्मादित्य धर्माचार्यं तत्कालीन घण्टाघर पुस्तकालयय् च्वंगु नेपालाभाषाया सफू अध्ययन यानाः अन दुगु सफूया सरसरी धलः जक मब्वसे उकियात विधागत रुपं विषयगतरुपं ब्वथलाः व्याख्या विश्लेषण व पारख नं यानातःगु दु । थ्वयां लिपा महाकवि सिद्धिदास अमात्यया (ने.सं. ९८७–१०५०) ने.सं. ९३६ स सरल छन्दबोध व ने.सं. १०४७ स शूक्ष्म छन्दबोध निगू पूर्वीय सैद्धान्तिक समालोचनाया सफू (ने.सं. १०८७ ) पिदंगु खः । थ्व बाहेक थ्व कालय् व्यवहारिक समालोचना च्वयेगु कुतः गनं जूगु मदु ।
नेपालभाषाय् वास्तविक समालोचनाया प्रादुर्भाव ने.सं. १०६७ य् रत्नध्वज जोशीया तत्कालिन धर्मोदय पत्रिकाय् पिदंगु धर्मोदय कहानित नांगु (धर्मोदय २१/२२ अंकय्) च्वसु निसें जुल । थ्व धर्मोदय पत्रिकाय् पिदंगु थीथी च्वमिपिनिगु २३ पु बाखंयात कयाः समिक्षा यानातःगु व्यवहारिक समालोचनाया च्वसु खः । रत्नध्वज जोशीया धर्मोदय पत्रिकाय् थ्व च्वसु पिदने न्ह्यः हे वय्कः नेपाली भाषाय् छम्ह समालोचक कथं परिचित जुइधुंकूम्ह च्वमि खः । रत्नध्वज जोशीया धर्मोदयया कहानीत च्वसुं उगु इलय् समालोचनाया ज्या धैगु च्वमिपिनिगु मचाःमगाःगु जक खँ न्ह्यथनेगु खः धैथे आभास ब्यूगु दुसा समालोचक तकं लेखकपिं हतोत्साही जुइ धकाः निर्भिक रुपं निर्णय बीत ग्याःगु खनेदु । थथे धर्मोदय पत्रिकाय् रत्नध्वजया समालोचनाया च्वसु पिदने धुंकाः स्वय्म रत्नध्वजया लिसःया लिसः नांगु मेगु समिक्षात्मक लेख पिदनसा मेमेपिं समालोचकपिं गथे— आदिवज्रया आलोचना रामहरि जोशीया केदारमान व्यथितया काव्य साधना, माधवलाल कर्माचार्यया सीस्वांया विषयलय् छत्वाःचा खँ थेंज्याःगु स्यल्लाःगु समालोचनाया च्वसुत पिदन । थुकथं नेपालभाषाय् समालोचना साहित्यया सुत्रपात यायेगुली धर्मोदय पत्रिकाया महत्वपूर्ण थाय् दु।
देशय् २००७ सालया राजनैतिक हिलासू लिपा थौंकन्हे (ने.सं. १०७१), नेपाल (ने.सं.१०७२), पासा (ने.सं.१०७३), जः (ने.सं.१०८३), सितु (ने.सं.१०८४), झी (ने.सं.११७८), नसंचा (ने.सं.१०८१), तिकिझ्याः (ने.सं.१०८१), जः (ने.सं.१०८३), सितु (१०८४), ज्वलान्हाय्कं, शान्ति विजय (ने.सं.१०८९), लबु (ने.सं. १०९३) आदि थीथी साहित्यिक पत्रिका पिदन । थ्व थीथी पत्रिकां रत्नध्वज जोशी, माधवलाल कर्माचार्य, रामहरि जोशी आदिपिं नापं माणिकलाल श्रेष्ठ, आशाराम शाक्य, चित्तरञ्जन नेपाली, धूस्वां साय्मि, कृष्णचन्द्र सिंह प्रधान, कमलप्रकाश मल्ल, चित्तधर हृदय, सिद्धिचरण श्रेष्ठ आदिथें ज्याःपिं वौद्धिक व्यक्तित्वपिंत नं समालोचनाया ख्यलय् च्वसा न्ह्याकेबिल । थ्व समूहया गुलिं समालोचकपिं अंग्रेजी साहित्यया नं ज्ञाता जूगुलिं पाश्चात्य समालोचनाय् खनेदुगु न्हून्हूगु प्रयोग गथे प्रयोगवादी, प्रभाववादी समालोचनाया प्रयोग नं माधावलाल थेंज्याःपिं समालोचकपिं पाखें नेपालभाषाय् दुथ्यन । फलतः न्हापा खनेमदुगु यर्थाथवादी, प्रगतिवादी समालोचना नं नेपालभाषाय् विस्तारं खनेदयावल । समयया ह्यूपाः लिसें न्हापा पिदंगु गुलिं पत्रिका दिनावनसा गुलिखे न्हून्हूगु पत्रिका नं पिदन । फलतः थज्याःगु पत्रिकां जनकलाल वैद्य, झुलेन्द्रमान प्रधान, ईश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्य, सुन्दरकृष्ण जोशी, पुष्पबहादुर चित्रकार, इन्द्र माली, नर्मदेश्वरमान प्रधान, जगदीश चित्रकार आदि थेंज्याःपिं समालोचकपिं पिकाल । थीथी पत्रिकाय् थ्वय्कःपिनिगु समालोचनाया च्वसु जक मखु सफूया रुपय् रत्नध्वजया हे सम्पादनय् साहित्य सुलचं (ने.सं.१०७२), थेंज्याःगु थीथी च्वमिपिनिगु न्हापांगु समालोचनाया संग्रह पिदनसा, झीगु साहित्य (ने.सं.१०७४), तुतां (१०८३), काव्यया स्वभाव (१०८७) नःलि कविता छगू विवाद (१०८७), नःलि स्वना (१०८७), सत्यसतिया विवेचना (१०८७), समालोचनाया सिद्धान्त (१०८८), सौन्दर्य व आलोचना ने.सं. (ने.सं.१०९२), नेपालभाषा साहित्यया तिसा (१०९५), बाखं समालोचना (ने.सं.१०९५), झीगु साहित्यय् बाखं (ने.सं.१०९७), सिकःमिया स्वाने (ने.सं.१०९८) आदि थेंज्याःगु सैद्धान्तिक नापं व्यावहारिक समालोचनाया संग्रहया सफू पिदन । उकी मध्ये दकलय् चर्चित व स्यल्लाःगु समालोचना मुनाय् डा. कमलप्रकाश मल्लया (सं) नःलि स्वना, सिकःमिया स्वांने, प्रा.माणिकलाल श्रेष्ठया समालोचनया सिद्धान्त जनकलाल वैद्यया सत्यसतिया विवेचनायात कायेगु याः।
अथेहे थुगु इलय् (ने.सं १०८७) आलोचकपिनि दथुइ आलोचना प्रत्यालोचना नं जुल । नःलि कविता संग्रहलय् द्थ्याःगु कवितायात कयाः समालोचकपिं रत्नध्वज जोशी, कृष्णचन्द्र सिंह प्रधान, कमलप्रकाश मल्लपिनि दथुइ जूगु आलोचना, प्रत्यालोचना तथा मध्यस्थता जूगु नेपालभाषा समालोचनाया ख्यलय् छगू न्ह्यथने बहःगु घटना खः । थथेहे मेगु घटना खः — च्वसापासां न्यायेकूगु सिद्धिदास सच्छिदँ बुंदिंया लसताय् (ने.सं १०८७) स्वम्ह विद्वानपिंत सिद्धिदासया जीवनया विविध पक्षय्— सिद्धिदासया जीवन दर्शन, सिद्धिदासया काव्य प्रवाह व सिद्धिदासया नेपालभाषाया काव्य सिर्जनाया धाः विषयय् कार्यपत्र प्रस्तुत याकेबिलसा भाजु जनकलाल वैद्ययात सिद्धिदासया सत्यसती सफूया विवेचना च्वकेबिल ।
ने.सं. १०८० निसें कलेजय् व ने.सं १०९७ निसें विश्वविद्यालयय् नं नेपालभाषा ब्वंकेगु जुसेंलि नेपालभाषा शिक्षण पेशाय् संलग्न जूपिं शिक्षक, विद्यार्थीपिं नापं मेमेपिं बौद्धिक व्यक्तित्वपिसं नं थीथी साहित्यिक कृतियात कयाः, समालोचनाया च्वसु नापं सफू पिकायेगु यानाहल । थथे समालोचना लेखनय् च्वसा न्ह्याकूपिं लेखकपिं खः प्रा.नर्मदेश्वर प्रधान, सिद्धिचरण श्रेष्ठ गिरिजाप्रसाद जोशी, शान्तहर्ष वज्राचार्य, काशिनाथ तमोट, प्रा. प्रेमशान्ति तुलाधर, शान्तहर्ष वज्राचार्य, मल्ल के सुन्दर, डा. पुष्पराज राजकर्णिकार, पूर्ण ताम्राकार, डा. चुन्दा वज्राचार्य, डा. चन्द्रमान वज्राचार्य, प्रेमहिरा तुलाधर, ओमकारेश्वर श्रेष्ठ, तुलसीलाल सिंह, मदनसेन वज्राचार्य, जनक नेवाः, डा. बालगोपाल श्रेष्ठ, डा. आनन्द जोशी, अर्पणा प्रधान, शरद कसाः, कुन्दनप्रसाद श्रेष्ठ आदि खः । थ्व प्यंगू दशकया दुने साहित्यिक सिद्धान्त, साहित्यया इतिहास, काव्य सिर्जना प्रवृत्तिया नापं साहित्यया थीथी विधाय् रचित समालोचना सफू नापं यानाः २२ म्ह लेखकया बासःगुलिं नं मयाक समालोचनाया सफू पिदंगु दु । अथेहे थीथी संस्थापाखें थीथी च्वमिपिनिगु निबन्ध, बाखं, प्याखं आदि वैयक्तिक तथा सामूहिक संकलन कथं सफू पिदनेगु नं अप्वः जुयावल । थज्याःया सफुलिइ च्वयातःगु कमलप्रकाश मल्ल, माधवलाल कर्माचार्य, फणिन्द्ररत्न वज्राचार्य, सिद्धिचरण श्रेष्ठ, प्रेमबहादुर कसाः, चित्तधर ‘हृदय’ माणिकलाल श्रेष्ठ आदिपिनिगु भूमिका नं नेपालभाषाया समालोचनाया विकासय् तःजिगु तिबः जूगु दु । अथेहे नेपालभाषाया स्नातकोत्तर विद्यार्थीपिनिगु शोधज्याया सन्दर्भय् पिदनीगु च्वसु व सफू नं नेपालभाषाया समालोचनाया विकासया निंतिं न्ह्यथनेबहगु पलाः जूगु दु ।
नेपालभाषा समालोचना साहित्य प्रारम्भ जूगु थौं न्हय्गू दशक पुले धुंकल तर थ्व विधाय् गुलि विकास जुइमाःगु खः जुइफुगु मदु । अथेहे थ्व विधाय् प्रतिवद्ध जुयाः निरन्तरता बीपिं च्वमिपिं नं म्हो जक दु । थथे पिदंगु समालोचनाया सफू मध्ये पूर्वीय साहित्य व पाश्चात्य साहित्य सिद्धान्त बारे झिगू व इतिहास बारे निगू त्वःताः मेगु व्यावहारिक समालोचनाया कृति कथं खनेदु । उकिं नं गद्य व आख्यान साहित्यया तुलनाय् काव्यनाप सम्बन्धित समालोचनात्मक कृति अप्वः पिदंगु दु ।
-
समीर महर्जन
मां अष्टमाया महर्जन व बौ बाबुकाजि महर्जनया कोखं वि.सं. २०३४ वैशाख २५ कुन्हु यल देय्या हक त्वालय् भाजु समीर महर्जनया जन्म जूगु खः । विज्ञान विषयस स्नातक ब्वने क्वचायेकाः वय्कः सन् २००५ य् अमेरिका झायादिल । वय्कलं न्यूयोर्क, मेरील्याण्ड व क्यालिफोर्नियाय् थःगु क्लासिक डाइमण्ड व ज्वेलरीया लजगाः न्ह्याकादिल ।
नेवाः जाति व थःगु भाषा संस्कृतिप्रति मचांनिसें हे मन क्वसाःम्ह भाजु समीर यलया ज्यापु समाज च्वन्ह्याकेत नापं नेपालभाषा, नेवाः संस्कृतिया ख्यलय् थीथी कथं मदिक ग्वाहालि यानाच्वनादीम्ह छम्ह नेवाः अभियन्ता खः । अमेरिका झायाः वय्कलं थःगु लजगाः जक च्वन्ह्याकादीगु मखु नेवाः ख्यलय् ज्या यायेगु थःगु भावनायात अझ चकंका सक्रिय जुयाः न्ह्यज्यानादिल । थ्वहे कथं वय्कलं अमेरिकाया न्यूयोर्क नेवाः गुथिया छगू कार्यकाल (सन् २०१२) नायः, आदिवासी जनजाति महासंघ अमेरिकाया छगू कार्यकाल न्वकू, अथे हे नेपाली समाज अमेरिकाया छगू कार्यकाल नायः आदि जुयाः ज्या यानादी धुंकाः हानं नं उगु संस्थाया सल्लाहकार जुयाः अभिभावकीय भूमिका निर्वाह यानादीगु दु । अथे हे थौंकन्हय् वय्कः नेवाः अर्गनाइजेशन अफ अमेरिका क्यालिफोर्निया च्याप्टरया सल्लाहकार, नेपाः पासा पुचः अमेरिकाया संरक्षक, हलिं नेवाः दबूया केन्द्रीय वरिष्ठ न्वकू जुयाः थःगु नेवाः जाति, भाषा संस्कृतिया संरक्षण व प्रवद्र्धनया ज्याय् नेतृत्वदायी भूमिका निर्वाह यानाच्वनादीगु दु ।
थुकथं भाजु समीरं थःगु भाषा जातिया ख्यलय् यानादीगु ज्याया कदर स्वरुप वय्कःयात थीथी संस्थां थीथी सम्मान देछायेगु याःगु दुसा वय्कःया लजगाःया कदर स्वरुप सन् २०१९य् लुँ हिरा ब्यापारीपिं मध्ये अमेरिकाया उत्कृष्ट झिम्हेसिगु धलखय् वय्कःया नां नं दुथ्याःगु घोषणा यानाः अमेरीकाया इन्क म्यागाजिन नांगु संस्था वय्कःयात तःजिक सम्मान याःगु दु ।
-
सँया समाः
म्वःल्हुइगु
सँया समाःया न्हापांगु समाः धयागु म्वःल्हुइगु खः । म्वःल्हुइगु, सफा सुग्घरया लागि जक मखसे समाः यायेगु निंतिं नं खः । उगु बखतय् मनूतय्सं म्वःल्हुइगु निंतिं पूर्णरुपं प्राकृतिक ज्वलं छ्यलेगु यानाच्वंगु खः । गथेकि खाःलः, म्हासुचा, खौ व हथं । थःगु सतिक व लकसय् दुने छु दु व हे वस्तु छ्यलेगु याः । थःके सु दुसा सु च्याकाः वःगु नौयात छ्यलीसा गुँ सतिक दुपिंसं हथनं म्वःल्हुइ । चिकंसाः दुपिंसं वा सतिक दुपिंसं खौनं म्वःल्हुइसा म्हासुचा कायेथाय् दुपिंसं म्हासुचां म्वःल्हुइ ।
खाःलःया लागि पोतासिइ भालिंचा तयाः उकी सु च्याकाः वःगु नौ तयाः द्यःनें लः तयायंकी । थ्व लखं म्वःल्हुइगु चलन उबलय् यक्व दु ।
म्हासुचां म्वःल्हुइपिनि म्हासुचां सँय् साब्वं थाय् थें थानाः म्वःल्हुइ । थुकिं सँ चुलुसे च्वनाः बांलाइ । खौनं छ्यनय् ब्वब्वस्यानाः म्वःल्हुइबलय् छ्यनय् त्वँचा नं दइमखु, सँ नं बांलाइ धयागु विश्वास दु । सँयात आपालं प्वालाप्वाला थीकाः चुल्लुसे च्वंकेमाःसा हथनं ब्वायांब्वायां वयेक थानाः म्वःल्हुइ ।
सँ छ्यनेगु
छ्यनय् सँ ज्यंकेमाःगु लागि सँ छ्यनेमाःगु खः । सँ ज्यंकेगु निंतिं थकूचा, पंया ककीचा छ्यली । सँ ज्यनेधुंकलकि ककीचां छ्यनी । सँ छ्यनेगु फुकसियां मयासे मगाःगु समाः खः । सँ छ्यनेबलय् अप्वः यानाः तूचिकं तिलेगु चलन दु । गुम्हगुम्हेसिनं नैंक्याःचिकं वा विदेशं आयातित नस्वाःगु चिकनं तिलेगु याः ।
सँ हाकुकेगु
मिजंत व मिस्त निखलःसिनं बैंसं सँ भुयूसां, बैंस आपाः मदुसां ल्वचं सँ भुयूसां हाकुकेगु लागि छुं न छुं उपाय याः । उबलय् अप्वः मनूतय्सं ‘अम्बः सुकू’यात नयागु थलय् तयाः चछिं फ्वयाः कन्हय्कुन्हु उकियात ग्वाराग्वारा दायेकाः ख्वाउँलकि छ्यनय् पानाः सँ हाकुकेगु याइ ।
सँया समाःज्वलं
मिस्तय्सं सँया समाः थीथी कथं सपः हिनाः व सतुबतु थुनाः यायेगु याइ । गथेकिप्वाकय् सपःहिनाः, क्वलः लुइक सपः हिनाः वा थ्वाय्चा सचिका तयाः छगू वा निगू सतुबतु थुइगु चलन दु ।
ल्यासेपिं व मचाल्यासेपिनि मिमफ¥यास तयेगु अति प्रिय तरिका खः । सँ छ्यने धुंकाः छ्यनय् थीथी स्वानं छुइगु चलन दु । गथेकि गुलाफस्वां, गुनकेरास्वां, पंखास्वां आदि ।
छ्यनय् वहःयागु काँता व नँयागु काँता तयेगु चलन दुसा सम्पन्न परिवारया मिसातय् लुँस्वां, लुँया किलिप, लुँया सिन्चा, शिरबन्दी , न्यापु सिखः आदि तयेगु याइ ।
पंयागु ककीचा
उगु बखतय् सँ छ्यनेत पंयागु ककीचा छ्यलेगु याइ । थ्व ककीचा प्यलांगूति हाकः जुइ । थुकिया निखेरं वा दयाः ब्या नं प्यलांगूति जक हे दइ ।
थकूचा
थ्व क्वलाछि हाकलं मयाक्क ताःहाकःगु ज्वलं खः । थ्व स्वयेबलय् चिचाफिगु च्वाफि थें च्वं । थुकिया म्वलय् गथि थें दुसा हाकः मसिनु जुयाः ताःहाकः जुइ । थ्व थकूचा केतकि माया हाग्वलं दयेकीगु खः ।
सतुबतु थुइगु
क्वललु सपः
थुगु सपः प्यायेत सँयात स्वपुइँ याइ । दकलय् तपुइँगु सँयात प्वाकय् सपः हिनी । वया द्यःने मेगु पुइँ हिनी । च्वकायात सिथय्सं स्वचाकी । वयांलि दकलय् लिपांगु सँपुइँ नं उकिया द्यःने हिनायनी । च्वका सिथय् स्वचाकाः वहःयागु वा नयागु कातां काकी । थुगु प्रकारयागु सपः उगु बखतयापिं जिथितय् भ्वय् वनीबलय् प्याइगु तसकं यःगु सपः खः ।
थ्वाचा सचिका
थ्व ‘तुलकायागु’ सचिका खः । तर थुकियागु थ्वाचा रेशमयागु दयेकातइ । थ्व छगू म्वलं स्वपुइँ पिकयातइगु ताःहाःगु सचिका खः । अप्वः यानाः हाकुगु सचिकाय् ह्याउँगु थ्वाचा वा ह्याउँगु सचिकाय् ह्याउँगु तुं थ्वाचा तयाः दयेकातःसां हाकुगु सचिकाय् हाकुगु तुं थ्वाचा तयेगु चलन नं दु । थ्व भाःत मदुपिं मिस्तय्सं छ्यलेगु याइ । थ्वाचा सचिकाया थ्वालय् ‘पत्तु’ व ‘समां’ हिनाः छाय्पिया तइ ।
माला सतुबतु
स्वपुइँया सतुबतु थें तुं थुयाः न्यापुइँ कयाः हासा थाये थें द्यःनेयागु तःलय् तःलय्यागु द्यःने तयाः प्यकुं प्यकुंलाक थुथुं वनकि माला सतुबतु जुइ ।
मिमफ्यास तयेगु
छ्यंया लिउने दथुइ सिन्चा फायाः सचिका तयाः निगू सतुबतु थुइगु । जवय् च्वंगु सतुबतुया च्वका खवय् च्वंगु सतुबतु म्वःया दथुइ च्वय् पिकायेगु, अथेहे खवगु सतुबतुया च्वका जवगु सतुबतु म्वःया दथुइ च्वय् पिकायेगु । च्वय्च्वंगु सतुबतु जवगु जूसा खवगु म्वःया दथुइ क्वकायेगु । खवगु जूसा जवगु म्वःया दथुं क्वकायेगु । थुकथं पालंपाः यायां मिमफ¥यास सपः तयार जुइ । अन्त्यय् निखेरं म्वलय् सचिकां क्वातुक चीगु ।
सतुबतु थुइगु
सामान्य रुपं सतुबतु थुइबलय् स्वप्वाँय्यात स्वपुइँ दयेकी । जवगु पुइँ हयाः दथुपुइँया द्यःने तइ, वयांलि खवगु पुइँयात द्यःने तयेहइ । थुकथं तःलय् च्वंगु सँपुइँ द्यःने व द्यःनेच्वंगु सँपुइँ तःलय् तयाः पालंपाः थुथुं वनकि स्वपुइँया सतुबतु जुइ ।
पंखावाल सचिका
थ्व अप्वः यानाः ह्याउँगु सचिकाया च्वकाय् थ्वाःया पलेसा पंखा वा पानबुट्टा आकार वयेकाः पाता चिंक दयेकाः पत्तु व समां हिनातइ । सिथय् सिथय् रंगीचंगी ‘सितरात’ व ‘पू’ तयाः कां हनाः अझ आकर्षक खनेदयेका तइ । थुगु सचिका उगु बखतय् तसकं म्हो जक मिस्तय्सं छ्यलीगु खः ।
सँतानी
सँतानी धयागु तँसा सँप्वाँय् खः । सँ सालुपिनि ख्वातु खनेदयेकेत व सपः हिनेगु निंतिं थ्व छ्यलेगु याइ । सँतानी हाःगु सँ व जँ मुंकाः दयेकी ।
सँकुलि तयेगु
उगु बखतय् कुलिकुलिचिंगु सँयात बांलाःगु सँ धाइगु चलन दु । सँ कुलिकुलिचिंपिंसं नं मचिंपिंसं नं नतूचा वा चिन्ता मिइ छुयाः कुलि चिंकेगु याइ । थ्व अप्वः यानाः मिसापिनि याइगु समाः खः । मिजंपिंसं ककीचां जक सँ कुलि तयाः छ्यनेगु याइ ।
न्यापुइँ कयाः सतुबतु
दकलय् न्हापां स्वपुइँया सतुबतु थें तुं स्वपुइँया छपुइँ अतः गानाः पुइँ हिनाः सतुबतु थुइगु ।
प्वाकय् सपः हिनेगु
थ्व सपः हिनेत सँ फुक्क छ्यंया लिउने यंकाः खव ल्हातं सँप्वाँय् ज्वनाः प्यपचिनं हिनाः उकियात अःखतं चाःहीकाः म्वःयात दथुइ पिकयाः च्वका सालाः छचाःखेरं हिनाछ्वइ ।