NewaGyanKosh

तिब्बती–बर्मी मूलयापिं हिमाली भाषा नवाइपिं समूहलं जक बास यानाच्वंगु नेपाल उपत्यकाय्‌ समयव्रmमया विस्तारनापं भारोपेली भाषा परिवारया विभिन्न भाषा नवाइपिं मनूत नं विभिन्न कारणं नेपाःगालय्‌ दुथ्यन । फलस्वरूप थुमिगु भाषाया प्रभाव नं विस्तारं थनया भाषा भाषीपिनिगु भाषाय्‌ लाःवन । थुकथं नेपालभाषायात प्रभाव लाकूगु प्रमुख भाषात खः —संस्कृत/प्राकृत भाषा, मैथिली, फारसी भाषा, खस नेपाली भाषा, अङ्ग्रेजी, हिन्दी भाषा आदि आदि ।

संस्कृत/प्राकृत भाषा :

विभिन्न भाषाभाषी नेपाल उपत्यकाय्‌ दुहांवयेगु व्रmमय्‌ ई.पू. ५४२ पाखे कोशल राजा विडुडभनं कपिलवस्तु व मगधया जुजु अजातशत्रूं वैशाली गणराज्यय्‌ आव्रmमण यासेंलि अनच्वंपिं शाक्य, कोलिय र वृजी समूहया मनूत नेपाल उपत्यकाय्‌ दुहांवल । थथेहे उत्तर भारतं नं लिच्छवि आदि जातिया मनूत नं थीथी कारणं थीथी इलय्‌ थन दुहांवल । थुपिं संस्कृतया नापं संस्कृत मूलया भाषा –मागधी, प्राकृत आदि नवाइपिं भाषाभाषीत खः । थुपिं स्वनिगलय्‌ दुहां वयाः थनया तिब्बती–बर्मी भाषा नवाइपिं आदिवासी नेवाःत नाप जीवनयापन यासेंलि आदिम नेवाःतय्‌गु भाषाय्‌ नं थुमिगु प्रभाव लात । संस्कृत भाषाया शब्दत तप्यंक हे तत्सम, तद्भवया रुपय्‌ नेपालभाषाय्‌ दुथ्यंगु जक मखुसे संस्कृतभाषााया गुलिखय्‌ क्रियापद तकं नेवारकरण यानाः थःपिनिगु नेपालभाषाय्‌ छ्यः वन गथे – ज्वज्वलपे, भजलपे, नमलपे, सुमलपे आदि थुकिया दसु खः । समयव्रmमलिसें संस्कृत–प्राकृत भाषाया प्रभाव नेपालभाषाय्‌ थुलि सम्म लातकि तत्कालीन समाजं संस्कृत भाषाया प्रयोगयात प्रतिष्ठा व गर्व कथं काल । फलत अभिलेख, वाङ्मय नापं संस्कारगत विधिविधानया ज्याखँय्‌ तकं संस्कृत भाषां थाय्‌ काल, गुगु थौंतक कायम हे जुयाच्वंगु दसु झीगु न्ह्यःने दु ।

मैथिली :

तिरहुतया सिम्रौनगढय्‌ गयासुद्दिन तुगलकं आव्रmमण यासेंलि अनया जुजु हरिसिंहदेव सिम्रौनगढं बिस्युंवयाः स्वनिगः वयेगु क्रमय्‌ सन १३२५य्‌ सिन्धुलीया तीनपाटन धैगु थासय्‌ जुजुया मृत्यु जुल । तर अथे खःसां रानी देवलदेवी व वयानाप बिस्युंवःपिं तिरहुतया मनूत काठमाडौं उपत्यकाय्‌ दुथ्यन । थुकथं तिरहुतया मनूत थन दुथ्यंसेंलि उमिगु भाषा, संस्कृतिया प्रभाव नं थन खनेदत । अझ तत्कालीन मल्ल जुजुपिनिगु वैवाहिक सम्बन्ध मिथिलाया राजकुमारीपिं नाप जुसेंलि मैथिलीभाषाया प्रभाव नेपालभाषाय्‌ अप्वः खनेदत । थुलि जक मखु भारतया बिहार तथा नेपाःया तराइ पाखें मुस्मांतय्‌गु हमलां यानाः थःपिनिगु जीवन नापं धर्म संस्कृति रक्षाया नितिं दुहांवःपिं मैथिली विद्वानतय्‌ आगमनं अझ मैथिलि भाषाया प्रभाव नेपालभाषाय्‌ जक मखु थनया साहित्य संस्कृतिइ तकं लाःवन । झिंप्यंगूगू शताब्दीइ मैथिली भाषाया प्रभाव नेपालभाषाय्‌ लाःगुया प्रमाण नेपालभाषाया प्राचीन मौलिक ग्रन्थ गोपालराज वंशावलीया भाषायात कायेफु।

फारसी भाषा :

झिंखुगूगु व झिन्हय्‌गूगु शताब्दीइ भारतय्‌ मुगलतय्‌सं थःपिनिगु शासन व्यवस्था क्वातुके धुंक्रूगु जक मखुसे कला तथा साहित्य–संगीत आदिया ख्यलय्‌ नं उपिं तसकं जायेधुंकूगु जुयाच्वन । फलत नेपाःया तत्कालीन मल्ल शासक तथा भारदारपिंत उमिगु कला संगीत वेशभूूषां जक प्रभावित याःगु मखुसे उमिगु भाषा नवायेगुली तकं थःपिसं गौरव तायेकीगु जुल । सन् १६९९ स जुजु भूूपतिन्द्र मल्लया राज्यकालय्‌ आसामया कर्णपुर कायस्थं च्वःगु ‘फारसीपद प्रकाश’ थेंज्याःगु सफू नेपालभाषामा अनुवाद जूगु थुकिया छगू दसु खः । उगु सफू संस्कृत, फारसी तथा नेपालभाषां अर्थ पिज्वइकथं च्वयातःगु सफू खः । थुकिया प्रभावस्वरूप नेपाली शासन पद्धतियात माःगु आपालं न्यायनिसाफ व प्रशासनसम्बन्धी आपालं फारसी खँग्वःत नेपालभाषाय्‌ दुहांवल ।

खस नेपाली भाषा

झिंन्हय्‌गूगु शताब्दीइ थ्यंका पश्चिम नेपालय्‌ विकास जुयावःगु खस राज्यनाप उपत्यकाया मल्ल शासकपिनिगु सम्वन्ध स्थापित जुल । अनं लिपा खसभाषीत उपत्यकाया मल्ल शासक तथा थनया मनूत नाप सीदयेक सम्पर्कय्‌ वल । अथेहे राज्यया सिमानाय्‌ दयेकातःगु किल्लाय्‌ पाःच्वनीपिं फुक्क धयाथें पदाधिकारीत नं खसभाषी जूगुलिं थुमिगु भाषाया प्रभाव नेपालभाषाय्‌ नं लाःवन । लक्ष्मीनरसिंह मल्लया मखंत्वालय्‌ च्वंगु सन् १६४९ या शिवालयया अभिलेख, प्रताप मल्लया सन् १६७८ या रानीपुखूया अभिलेख आदिं झिंन्हय्‌गू शदी न्ह्यः हे थन स्वनिगलय्‌ खस नेपालीभाषाया प्रभाव दयेधुंकूगु सीदु । जुजु पृथ्वीनारायण शाहं काठमाडौं उपत्यका त्याकेधुंकाः ला खसनेपाली भाषा राज्यया प्रशासनिक भाषा हे जुल । अझ राणाकालय्‌ थ्व भाषायात प्रशासन, अड्डा अडालतय्‌ तकं वहिष्कार यानाविसेंलि खस नेपाली भाषाया प्रभाव जक नेपालभाषाय्‌ दुथ्यनेगु मजुसे गुलिस्यां थः मचाखाचातय्‌त नेपालभाषा ल्हाकेगु त्वःताः खस भाषा ल्हाकेगु तकं यानाहल । थज्याःगु प्रभाव स्वरुप नेपालभाषाया थःगु हे मौलिक खँग्वः दुगुली तक नं मिलेजूगु, बनेजूगु, सफाजूगु, चलेजूगु आदि कथं नवायेगु जूवन ।

अङ्ग्रेजी, हिन्दी भाषा

वि.सं. २००७ सालया राजनीतिक परिवर्तननापं नेवाःतयसं विदेशीत नापया सम्पर्क भाषाकथं अंग्रेजी, हिन्दीभाषायात छ्यलेगु यानाहल । फलत थुमिगु भाषाया प्रभाव नं नेपालभाषाय्‌ सीदयेक खनेदत । टुपिन, बाकस, कोट, इस्कोट, यारलिङ आदि अंग्रेजी भाषाया खँग्वःयात नेपालभाषा भाषीतय्‌सं थःपिनिगु हे शब्द थें यानाः छ्यलेगु याःगु थुकिया दसु खः । अथेहे चलचित्र, पत्रपत्रिका एवम् सफू आदिया माध्यमपाखें नं हिन्दी भाषाया प्रभाव नेपालभाषाय्‌ लाःवःगु दु । थुकथं नेपालभाषाया उत्पत्ति हिमाली समूहया भाषापाखें जूगु खयानं छगू जीवित भाषाया दसु स्वरुप ईया ह्यूूपाः नापनापं थःनाप सम्पर्कय्‌ वःगु थीथी भाषाया प्रभाव नं थ्वं ग्रहन यायां यंकेगु यात । थ्व हे कथं वर्तमान नेपालभाषायात भाषाविद्पिसं मिश्रित जाति व मिश्रित भाषाया प्रभावं विकसित जूगु भाषा कथं परिभाषित याःगु दु ।

नेपालमण्डलया ख्वाःपाः प्याखं (The Masked Dances of Nepal Mandal) नांगु थ्व सफू मध्यपुर कला परिषद्पाखें ने.सं.११२६ य् पिदंगु खः । ख्वाःपाः प्याखं छु खः ? ख्वाःपाः गुकथं दयेकी लिसें नेपाः देय् दुने गन गन ख्वाःपाः प्याखं जुइ, गज्याःगु प्याखं जुइ उकिया विस्तृत विवरण, खँ आदि थ्व बिषयया ज्ञाता विद्वानपिंसं च्वयादीगु च्वसु थुकि दुथ्यानाच्वंगु दु । च्वसु मुनेगु ज्या भाजु गणेशराम लाछि यानादीगु खः । थ्व सफूया सम्पादक भाजु सुभाषराम लाछि खः । थुकी नेपालभाषाया झिंन्यापु, अंग्रेजी भाषं स्वपु, खस् नेपालीभाषं झिंस्वपु च्वसु दुथ्यानाच्वंगु दु । थ्व छगू महत्वपूर्णगु सफू खः ।

नेपालय् बुद्ध धर्म (भाग १) भिक्षु सुदर्शनया धार्मिक निबन्ध वृति खः । थ्व सफू ने.सं. ११०३/बु.सं. २५२६ य् पिहांवःगु खः । थ्व सफुलिइ भूमिका कथं स्वम्ह च्वमिपिनिगु —प्रेमबहादुर शाक्य, नरेशबहादुर शाक्य व नरेशबहादुरया नुगः खँ नं दुथ्यानाच्वंगु दु । निबन्धकार भिक्षु सुदर्शन थम्हेस्यां ने.सं १०८८ य् च्वयातःगु नेपालय् बुद्ध धर्म लेखयात चकंका हानं नेपालय् बुद्ध धर्म (भाग १) या रुपय् थ्व सफू पिहांवःगु खः । च्वमिं नेपाल बौद्ध परियत्ति शिक्षाया पाठ्यक्रमयात माःगु कथं थ्व सफू तयादीगु खः ।

मनूतय्‌सं थःगु नुगःखँ व भावना मूलतया नवानाः मौखिक व च्वयाः लिखित कथं अभिव्यक्त याइ । मनूतय्‌सं भाय् कथं नवाइगु ध्वनियात चित्रात्मक संकेत कथं च्वयेगु हे लिपि खः । मानव सभ्यता विकास लिपा भाय्‌या विकास जुल उकिया लिपा लेखनकला व लिपिया विकास जुल ।

पूर्वीय सभ्यताकथं एशियाय् आःतक लुयावःगु लिपि मध्ये दकलय् न्हापां विकास जूूगु लिपि ब्राह्मी लिपि खः । ई.पु. स्वंगूगु शताब्दीइ विकास जूगु ब्राम्ही लिपि हे नेपालय् नं दकलय् न्हापां छ्यःगु लिपि खः । निग्लिहवा व लुम्बिनीया ल्वहंया स्तम्भय् ब्राह्मी लिपि छ्यलाः च्वयातःगु अभिलेख हे नेपाःया दकलय् न्हापांगु व पुलांगु लेखनकलाया लिखित ज्वलं खः । थुकिया लिपा एशियाय् स्वंगूगु शताब्दीइ गुप्त लिपिया छ्यलाबुला जुल । नेपालय् नं लिच्छवीकालय् थुगु गुप्त लिपि छ्यलाः अभिलेख च्वयातःगु दु । थुगु लिपियात पूर्वलिच्छवी नामं नां छुत । थुकिं लिपा दक्षिणपूर्वी एशिया नापनापं नेपालय् नं खुगूगु शताब्दी निसें कुटिला लिपिया छ्यलाबुला जुल । नेपालय् लिच्छवीकालया लिपांगु इलय् छ्यलाबुला जूगुलिं थुगु कुटिला लिपियात उत्तर लिच्छवी लिपि धकाः नां छुत ।

च्यागूगु निसें झिगूगु शताब्दीइ दक्षिणपूर्वी व पूर्वोत्तर एशियाय् स्थानीय थाय्कथं लिपिया रुप पानाः थीथी लिपिया विकास जुल । थुगु इलय् नेपालय् नेपाल लिपि, बंगालय् बंगाली लिपि, मिथिलाय् मैथिली लिपि, पटनाया देवनगरय् देवनागरी लिपिया विकास जुल । गुंगूगु शताब्दीइ नेपालय् बिस्कं शैली व पहःया नेपाल लिपिया विकास जुल । प्राचीन नेपाल लिपि छ्यलाः च्वयातःगु दकलय् न्हापांगु ग्रन्थ ‘लंकावतार’ (ने.स. २८) खः ।

ईया ह्यूपाः लिसें नेपाल लिपिइ नं थीथी शैली व स्वरूपया विकास जुल । नेपाःया लिपिया बारे दकलय् न्हापां जुजु प्रताप मल्लं ने.सं. ७७४ य् हनुमानध्वाखा लाय्कूया झिंन्याता लिपिं च्वयातःगु ल्वहंपतिइ गोलमोल आखर, रञ्ज आखर व नेवार आखर धकाः नां न्ह्यथनातःगु खः । लिपा धर्मादित्य धर्माचार्यं ने.सं. १०४६ य् इलाहाबादय् पण्डिततय्गु सभाय् न्ह्यब्वःगु ‘नेपालभाषा व थुकिया साहित्य’ कार्यपत्रय् रञ्जना, भुजिमोल, पाचुमोल व गुजिमोल वा गोमो आखः धकाः नेपाल लिपि कथं प्यताजि लिपिया नां न्ह्यथंगु खः । वि.सं. २०३० सालय् नेपाल राजकिय प्रज्ञा प्रतिष्ठानं पिथंगु नेपाल लिपि प्रकाश सफुलिइ पं. हेमराज शाक्यं नेपाल लिपिया ताजिकथं रञ्जना लिपि, नेवारी लिपि, भुजिंमोल, गोलमोल, लितुमोल, क्वेँमोल, कुंमोल, हिमोल, पाचुमोल धकाः गुताजि लिपि न्ह्यथंगु दु । थुपिं दक्व लिपित मध्ये नेपाल लिपि, रञ्जना लिपि व भुजिंमोल लिपि जक छ्यलाः आपालं ग्रन्थ व अभिलेख च्वयातःगु दु । मेगु लिपित थीथी इलय् लिपिकारं विशेष शैली मो (छ्यं) या स्वरूप व शैली पाकाः च्वःगु जक खः धकाः लिपि विज्ञपिंसं धयातःगु दु । थुकथं नेपालय् हे बिस्कं मौलिक शैलीया लिपिया विकास व छ्यलाबुला जूगु नेपाल लिपि कथं भुजिंमोल, रञ्जना व नेपाल लिपिया छ्यलाबुला जुयाच्वंगु दु ।

ब्राह्मी लिपि

ब्राह्मी लिपि भारतया सम्राट अशोकया शासनकालय् छ्यलाबुला जूगु लिपि खः । ब्राह्मी लिपि ई.पू. स्वंगूगु शताब्दी निसें इश्वीया स्वंगूगु शताब्दीतक छ्यलाबुला जूगु लिपि खः । ब्राह्मी लिपि दक्षिण पूर्वी एशियाय् दकलय् न्हापां छ्यलाबुला जूगु लिपि कथं नालातःगु दु । थ्व लिपि खवं जवय् च्वइ ।

सम्राट अशोकं भारतया उत्तरी लागा, मध्य लागा व नेपालय् ब्राह्मी लिपि छ्यलाः शिलास्तम्भ तयाथकूगु दु । अशोकं थुगु लिपियात ‘धम्म (धर्म) लिपि’ धकाः शिलास्तम्भय् नां च्वयातःगु दु । दकलय् न्हापां थुगु धम्म लिपि पालि (प्राकृत) भाय् च्वयेत छ्यलातःगु खः । थ्व हे इलय् जवं खवय् च्वइगु शैलीया ‘खरोष्ठी’ लिपि छ्यलाः नं शिलास्तम्भ तःगु दु । नेपालय् सम्राट अशोकं ब्राह्मी लिपि छ्यलाः निग्लिहवा व लुम्बिनीइ शिलास्तम्भ तयाथकूगु दु ।

प्राचीन ब्राह्मी लिपिइ खुगः स्वरवर्ण व ३३गः व्यञ्जन व ‘अं’ अनुश्वार जक छ्यलाबुला जूगु दु । ब्राह्मीइ व्यञ्जनय् स्वर वर्णया थीथी मात्राया चिं छ्यलाः व्यञ्जनया सः च्वयेगु परम्परा खनेदु । ब्राह्मी लिपि व्यञ्जन वर्णया चिना आखः संयुक्ताक्षर नं छ्यलाबुला जूगु दु । थीथी कालखण्डय् स्वरूप व शैलीइ ह्यूपाः वयाः ब्राह्मी लिपिइ झिंनिगः स्वरवर्ण कायम जूगु दु ।

ई.सं.१९३७ य् दकलय् न्हापां जेम्स प्रिन्सेपं ब्राह्मी लेखन ब्वनेत ताःलातसा, जर्ज बूलरं ब्राह्मी लिपिया वर्णमाला ल्ह्ययाः न्ह्यब्वल । दक्षिण एशियाया अप्वः देशय् छ्यलाबुला जूगु लिपि अप्वः थें ब्राह्मी लिपिपाखें हे विकास जूगु खनेदु ।

पूर्व लिच्छवी (गुप्त) लिपि

ब्राह्मी लिपि थीथी शैली व स्वरूपय् विकास जुइगु झ्वलय् भारतय् प्यंगूगु शताब्दीइ गुप्तवंशया शासनकालय् गुप्त लिपिया विकास व छ्यलाबुला जुल । भारतया इलाहावादया समुद्र गुप्तया प्रशस्ति स्तम्भय् थुगु गुप्त लिपि छ्यलातःगु खः । भारतय् छ्यलाबुला जूगु गुप्त लिपि नेपालय् नं छ्यलाबुला जुल । जुजु मानदेवया इलय् सं.३८६ स चाँगु नारायणय् तःगु शिलास्तम्भय् थुगु गुप्त लिपि हे छ्यलातःगु खः । नेपालय् लिच्छवी शासनकालय् छ्यलाबुला जूगु लिपि जुयाः वि.सं. २०१७ साल निसें पुरातत्व विभागं गुप्त लिपियात पूर्व लिच्छवी लिपि धायेगु क्वःछिउगु खः । मालीगांया जयवर्माया मानव कदया झ्वाता (प्रतिमा)या पादपीठय् नं पूर्वलिच्छवी लिपि हे अंकित यानातःगु दु ।

उत्तर लिच्छवी (कुटिला) लिपि

ब्राह्मी मूलया गुप्त लिपिइ स्वरुप व शैली ह्यूपाः वयाः न्हय्गूगु शताब्दीइ भारतय् कुटिला लिपि छ्यलाबुला जुल । थुगु इलय् लिपिया स्वरूप चाःतूगु, मात्राया नं चाःतुक च्वयेगु प्रचलन जूगुलिं थुगु लिपियात कुटिला लिपि धकाः नां छूगु खः । नेपालय् अंशुवर्माया शासनका अर्थात् लिच्छवीकालया लिपांगु इलय् छ्यलाबुला जूगुलिं थुगु कुटिला लिपियात उत्तर लिच्छवी लिपि धायेगु क्वःछित । नेपालय् अंशुवर्माया इलंनिसें उत्तर लिच्छवी लिपिया छ्यलाबुला जूगु खः । भारतय् थुगु कुटिला लिपियात विकटाक्षर, कुटिलाक्षर व सिद्धमातृका नामं नं म्हस्यू । उत्तर एशियाय् थुकियात सिद्धम लिपि कथं म्हसीकाच्वंगु दु । थुगु कुटिला लिपिया मात्राया स्वरुप नं पूर्ण जूगु वा वर्ण कथं मात्राया आकार नं पूर्णकथं च्वयेगु जूगुलिं सिद्धमातृका धाःगु खः ।

नरेन्द्र देवया ईया सौगलया ल्वहंपौ, गुणकामदेवया ईया क्वन्तिया उमामहेश्वरया मूर्तिया पादपीठ आदिइ उत्तरलिच्छवी छ्यलातःगु दु ।

नेपाल लिपि

नेपालय् प्राचीन इलंनिसें थौंतक नं ताःईतक छ्यलाबुला जूगु लिपि नेपाल लिपि खः । नेपाल लिपि गुंगूगु शताब्दीनिसें ब्राह्मी लिपिपाखें गुप्त लिपि, कुटिल लिपि धुंकाः नेपालय् हे विकास जुयाः छ्यलाबुला जुयाच्वंगु लिपि खः । च्यागूनिसें झीगू शताब्दीइ एशिया महाद्वीपया थीथी थासय् कुटिल लिपिइ स्थानीय शैलीकथं ह्यूपाः वयाः थीथी न्हूगु लिपि विकास जूगु इलय् नेपालय् गुंगूगु शताब्दीइ नेपाल लिपिया विकास जुल । ब्राह्मी मूलया कुटिल लिपिपाखें विकास जूगुलिं नेपाल लिपि देवनागरि, मैथिली, बंगाली व दक्षिण एशियाया मेमेगु आपालं लिपित भचाभचा ज्वःलाः । नेपाल लिपिया आःतक लूगु मध्ये न्हापांगु ग्रन्थ राष्ट्रिय अभिलेखालयस दुगु प्राचीन नेपाल लिपिं संस्कृत भासं ताडपत्रय् च्वयातःगु ने.सं.२८ दँया ‘लंकावतार’ ग्रन्थ खः ।

विद्वान अन्वेषकपिसं नेपाल लिपि धकाः रञ्जना, प्रचलित नेवारी, भुजिंमोल, कुंमोल, क्वेँमोल, गोलमोल, पाचुमोल, हिंमोल व लितुमोल धकाः गुताजि लिपिया नां न्ह्यथनातःसां नेपाल लिपि, रञ्जना लिपि व भुजिंमोल लिपि स्वतजि लिपि जक आपाः छ्यलाबुला जुयाच्वंगु खनेदु । मेगु लिपित लिपिकारं ग्रन्थ च्वइबलय् म्वः (छ्यं)या शैली व स्वरूप जक पाकाः लेखनकलाया भेदकथं जक छ्यलातःगु खनेदु । थुपिं लिपि छ्यलाः अभिलेख व ग्रन्थ च्वयातःगु खनेमदु ।

नेवार आखर, नेवाः आखल, नेपालाक्षर, नेपाल आखर, नेवारी लिपि, प्रचलित नेपाल लिपि आदि नां न्ह्यथनातःगु नेपाल लिपिया छ्यलाबुला मल्लकालय् तसकं च्वह्याःगु खः । थुगु इलय् सरकारपाखें राज्यस्तरय् हे नेपालभाषा व नेपाल लिपियात राष्ट्रिय भाषा व लिपिकथं छ्यलातःगु खनेदु । मल्ल जुजुपिन्सं नेपाल लिपिं हे नाटक, म्ये च्वयाः मञ्चन याःगु दु । उगु इलय् देगः, धर्मशाला, सतः, चपाः, ल्वहंहिति, जःधुं आदि नीस्वनेगु इलय् नं नेपाल लिपिं हे ल्वहं पौ, लुँपौ, सिजः पौ व सिँपौ च्वयातःगु दु । मल्लकालय् वंशावलीनिसें कयाः द्वलंद्वः शिलापत्र, ताम्रपत्र, तालपत्र, सुवर्णपत्र, नीलपत्र, भोजपत्रय् इतिहास, धर्मशास्त्र, नीतिशास्त्र, शिल्पशास्त्र, वास्तुशास्त्र, ज्योतिषशास्त्र, तन्त्रमन्त्र, वासः, संस्कार व कर्मकाण्ड आदिया ग्रन्थत नेपाल लिपिं हे च्वयातःगु दु । च्वये अःपुगु सरल व सुगम जूगुलिं दकले अप्वः नेपाल लिपिया छ्यलाबुला जुयाच्वंगु दु । नेपाल लिपिं नेपालभाषाया नापं संस्कृत, मैथिली, बंगाली व खस आदि भासं नं आपालं ग्रन्थ व अभिलेखत च्वयातःगु दु ।

भुजिंमोल लिपि

कुटिला व नेपाल लिपि धुंकाः नेपालय् भुजिंमोल लिपि छ्यलाबुला जुल । भुजिंमोल लिपि झिंछगूगू निसें झिंन्हय्गूगु शताब्दी तक आपाः छ्यलाबुला जूगु दु । भुजिंया छ्यं आकारया म्वः दुगुलिं थ्व लिपियात भुजिमोल लिपि धाल । ‘भुजिं’ व ‘मोल’ खँग्वः स्वानाः भुजिंमोल लिपिया नां च्वंगु खः । आखःया म्वः अर्थात छ्यंया लिधंसाय् लिपिया नां तयातःगु दु । थुकीयात संस्कृत भासं मक्षिमुण्ड लिपि धाइ । सर्पया छ्यं थें चाःतूगु म्वः दुगुलिं संस्कृत भासं सर्प थुइकीगु खँग्वः भुजंग व मोल स्वानाः भुजंगमोलपाखें भुजिंमोल लिपि नां जूगु धकाः नं धाइ । थ्व लिपिया म्वः खवं जवय् अंकुश थें चाःतूगु जुयाः विदेशी विद्वानतय्‌सं अंकुश शैलीया आखः कथं हुक्ड हेडलाइन लिपि धकाः नां छुनातःगु दु ।

भुजिंमोल लिपिं विशेषयानाः ताडपत्रय् आपालं प्राचीन ग्रन्थत च्वयातःगु दु । तौमढीत्वाःया निर्भयदेवया संवत् १२५ या पुलांगु अभिलेखय् भुजिंमोल लिपि छ्यलातःगु दु । राष्ट्रिय अभिलेखालया ने.सं. १६३ या विष्णु धर्माेत्तर, ने.सं. १७२य् ल्ह्ययातःगु ब्रह्मयामलतन्त्र, राष्ट्रिय पुस्तकालयया ने.सं. २९१या योगसार समुच्चय, ने.सं. ४९४या प्राचीन आयुर्वेदशास्त्र हरमेखला, ने.सं. ५००या संस्कृत भासं च्वयातःगु नीतिशास्त्र नारद स्मृती, ने.सं. ५०९ या नेपाःया हे प्राचीन ऐतिहासिक ग्रन्थ गोपालराज बंशावली आदि ग्रन्थत भुजिंमोल लिपिं च्वयातःगु दु । ओकुबहाल, यलय् दुगु ने.सं. ५०८या सुवर्ण पत्र भुजिंमोल लिपिं च्वयातःगु दु । मल्लकालिन व शाहकालिन इलय् नं छेँ, बुँ व क्यव न्यायेगु÷मीगु, ब्यागलं च्वनेगु, बण्डा यायेगु, दान यायेगु, बकस बीगु, त्यासा बीगु आदि आर्थिक कारोबार याःगुया कानूनी दसिकथं तमसुक भ्वं ताडपत्रय् भुजिंमोल लिपिं हे च्वयातःगु दु । थुकथंया ताडपत्रय् च्वयातःगु आपालं तमसुक भ्वं राष्ट्रिय अभिलेखालय व आशा सफूकुथिइ सुरक्षित यानातःगु दु ।

गोलमोल लिपि

गोलाःगु छ्यं दुगु आखः जुया थुगु लिपियात गोलमोल लिपि धाइ । लिपिकारं लिपि च्वयेबलय् लिपिया म्वः व आखः अलंकृत यानाः गोलाःगु लेखन शैली छ्यलाः गोलमोल लिपिया विकास जूगु नालातःगु दु । प्रताप मल्लं हनुमानध्वाखाय् तयातःगु ने.सं. ७७४ या ल्वहंपतिइ गोलमोल लिपिया नां न्ह्यथनातःगु दु । थुगु लिपि छ्यलाः विशेषकथं अभिलेख व ग्रन्थत च्वयातःगु मदुगुलिं विद्वानतय्‌सं थुकियात भुजिंमोल लिपिया हे लेखनभेद शैलीकथं जक नालातःगु दु ।

लितुमोल लिपि

लितुमोल लिपिया म्वः खवं जवय् धेचुकाः बेक्वयेक चाःतुकाः च्वइ । थुगु लिपिया म्वः ल्यूने चाःतुइसा आखःया ब्व ल्यूने चाःतुयाः हाकनं न्ह्योने लिचाःतुइगु जुयाः लितुमोल धाइगु खः ।

क्वँय्‌मोल

आखःया म्वः पुलांगु खवः खापा खनेगु ताःचा क्वँय् बांलूगु जुयाः थुगु लिपियात क्वँय्‌मोल धाःगु खः । क्वँय्‌मोल लिपिया म्वः खवं जवय् धेचुलाः क्वय्‌पाखे चाःतुला च्वंगु दइ ।

कुंमोल लिपि

आखःया छ्यं व आखःग्वः कुंकुं लूगु जुयाः थुगु लिपिया नां कुंमोल जूगु खः । कुंमोल लिपिया छ्यं कोणाकार जुइ, अथेहे आखःग्वः नं कुंलुकाः च्वइ ।

हिंमोल

हिंमोल लिपिया म्वः वा छ्यं हिनाच्वंगु स्वरूपय् च्वइगु जुयाः थुगु लिपिया नां हे हिंमोल लिपि जूगु खः । थुगु लिपि च्वइबलय् म्वः हिना वा चाःतुइका च्वइगु जुयाः लिपिया नां हे हिमोल च्वंगु खः ।

पाचुमोल

पाचुमोल लिपिया छ्यं व आखः पाचुक वा तप्यंक च्वइ । थुगु लिपिया म्वः व आखःया ब्व नं पाचुक वा तप्यंक च्वइगु जुयाः लिपिया नां हे पाचुमोल च्वंगु खः ।

नेपालय् स्थविरवाद गुकथं वःगु खः ? धैगु बैकुण्ठप्रसाद लाकौलया बौद्ध धर्मसम्बन्धि छगू प्रबन्ध सफू खः । ने.सं. ११०५ (वि.सं. २०४२) य् मालती लाकौलं पिथंगु थ्व सफुलिं थेरवाद बुद्धधर्मया ज्ञान नापं थेरवाद बुद्धधर्मया विकासया बारे आपालं जः ह्वलेगु याःगु दु । थुकी स्थवीरवादया जः ह्वलीगु आपालं महत्वपूर्ण रचना दुथ्यानाच्वंगु दु । च्वमिं थ्व सफुलिइ थीथी किपासहित निबन्धय् फुटनोट नं यक्व छ्यलातयादीगु दु ।

नेपालभाषा साहित्यय् दकले न्हापांगु तःम्ह कविपिनिगु कविता मुनाः पिदंगु सफू नेपाली विहार कविता संग्रह (१०५९) खः । थुकिया संग्रहकर्ता व सम्पादक फत्तेबहादुर सिंह खः । थ्व कविता मुनायात निगू खण्डय् ब्वथलातःगु दु । थुकी यलया मल्ल जुजु श्रीनिवास मल्लयागु छपु कविता प्राचीनकालयागु दु धाःसा मेगु माध्यमिक कालयापिं थीथी कविपिनिगु पद्य दुथ्याः । प्रथम खण्डय् गुपु (९) व द्वितीय खण्डय् च्यापु (८) याना झिंन्हय्पु (१७) पद्य दुथ्याः । थुकी दुथ्याःपिं कविपिं व कविता क्वय् न्ह्यथनाकथं दु । –

१. सिद्धिचरण श्रेष्ठ – राष्ट्रीय गान, वर्षा, गंगु खुसी, २). पुर्णबहादुर नेवाः – धर्मया मर्म ३) फत्तेबहादुर सिंह – स्वां व कं, स्त्री शिक्षा, सफलताया नियम, प्रभाति (ब्यहां चुलि), बांमलागु चाल ४) श्रीनिवास मल्ल – सुदामा चरित्र, ५). सिद्धिदास अमात्य – काल चक्र, ६.) योगवीर सिंह – किर्तियात, जिगु मनया उदगार (अशान्त हृदय) नामं, ७) वैकुण्ठप्रसाद लाकौल – ह्वयेत्यंगु स्वांयात, विनय (तारा) नामं), ८.) हरिकृष्ण – नेपालभाषा साहित्य, ९) धम्र्म आदित्य धम्र्माचार्य – जन्मभूमि नेपाल, १०.) सुप्रभात – रत्न, ११) शुभदिन प्रकाश – कीर्ति फत्तेबहादुर सिंहं थ्व नेपाली विहार सफू राणाशासनया निरंकुशता चरम स्थिती थ्यनाच्वंगु इलय् अति सहास यानाः पिकयादीगु खः । थथे नेपालय् राणाशासनया निरंकुशताया चरम परिस्थितिइ नं नेपाली विहार सम्पादन याना पिकायेगु धयागु सरासर तत्कालिन शासकपिंत छगू कथं हाथ्याब्यूगु खः । थ्व हे कथं झिंछम्ह कविपिनिगु झिंन्हय्पु कविताया संग्रह थ्व नेपाली विहार सफूया सम्पादक फत्तेबहादुर सिंहं सफू पिकाःगु द्वपनय् सर्वश्वहरणया नापं जन्मकाःछिं कैदया सजाय फयेमाल धाःसा थुकी कविता दुथ्याःपिं कविपिं –सिद्धिचरण श्रेष्ठ, योगवीरिसिंहपिंत नं जेलय् स्वथनेगु यात । थथे सफू पिकायेगु जोश ल्याय्‌म्हम्ह फत्तेबहादुर सिंहयात छखे तत्कालिन जागरुक युवातय्‌गु भूमिगत राणाविरोधी गतिविधिया प्रभावस्वरुप वःगु खःसा मेखेर ‘मांभाय्‌या सेवा यायेगु नं मांयाःगु सेवा यायेगु बराबर खः’ धकाः फत्तेबहादुरयात सान्त्वना ब्यूम्ह (मां मदुथाय् बिचाः वःम्ह) फत्तेबहादुरया पाजुबाज्या सिद्धिदास महाजुया हःपालं नं खः मधासें मगाः । थ्व खँ फत्तेबहादुर सिंहं थःगु नेपाली विहार सफूया भूमिकाय् न्ह्यथनादीगु दु । महाकवि सिद्धिदासया सल्लाह कथं हे फत्तेबहादुर सिंहं थ्व सफू भारतया बेतियाय् वनाः १००० प्रति छापेयाकाः हयादीगु खः, तर न्यासःगूति पिहांवने धुंकाः तत्कालिन सरकारं जफत यानाबिल । लिपा हानं प्रजातन्त्र पश्चात् ने.सं १०९६स थ्व सफूया मेगु संस्करण पिकायेगु ज्या जुल ।

जुजु श्रीनिवास मल्लया प्राचीन काव्यंनिसें माध्यमिक कालया कविपिं सिद्धिदास महाजु, योगवीर सिंह, धर्मादित्य धर्माचार्यया कविता नापं नेपालभाषा काव्य साहित्यय् स्वच्छन्दवादया शुरुवात यानादीम्ह वैकुण्ठप्रसाद लाकौल व सिद्धिचरण श्रेष्ठया कविता दुथ्याःगु थ्व सफू तत्कालीन ईया निंतिं छगू महत्वपूर्ण व तःजिगु सफू ला जु हे जुल, उकिया नापनापं थ्व नेपाली विहार कविता संग्रहलं माध्यमिककाल व प्रारम्भिक आधुनिककालया काव्यया सेतु कथं ज्या याःगु दु । छखे भाषानुराग, उपदेशात्मक प्रवृत्ति थेंज्याःगु माध्यमिककालिन काव्य विशिष्टता दुगु काव्य दुथ्यानाच्वंगु दुस मेखेर स्वतन्त्र विषय चयन, कल्पनाशीलता, सौन्दर्यया उपासना आदि थेंज्याःगु प्रारम्भिक आधुनिककालया स्वच्छन्दवादी कविता नं लानाच्वंगु दु । थथे हे थ्व नेपाली विहार सफुलिइ दुथ्याःगु कविता गुलि महत्वपूर्ण जू अझ व स्वयाः नं थ्व सफूया भूमिका म्हो महत्वपूर्ण मजू । नेपाली विहार सफूया भूमिकाय् केवल सफू सम्पादन यानादीम्ह फत्तेबहादुरया भाषिक सजगता, मातृभाषा अनुराग जक ल्यहेंपुयाच्वंगु मखु भूमिकाया रुपय् फत्तेबहादुरं नेपालभाषाया गद्ययात स्वतःस्फूर्त रुपं गुगु वेग, स्वच्छन्दता बिल थ्व स्वयाः न्ह्यः थज्याःगु गद्य नेपालभाषाय् पिदंगु मदुनि । थ्व हे कथं नेपालभाषाया गद्यय् नं स्वचछन्दवाद थ्व हे सफुलिइ छ्यलातःगु गद्यं न्ह्याकूगु दु ।

नेपालभाषा साहित्यय् दकलय् न्हापांगु तःम्ह कविपिनिगु कविता मुनाः पिदंगु सफू ‘नेपाली–विहार’ कविता संग्रह (१०५९) खः । थुकिया संग्रहकर्ता व सम्पादक फत्तेबहादुर सिंह खः । थ्व कविता मुनायात निगू खण्डय् ब्वथलातःगु दु । थुकी यलया मल्ल जुजु श्रीनिवास मल्लयागु छपु कविता प्राचीनकालयागु दुसा मेगु माध्यमिककालयापिं थीथी कविपिनिगु काव्य दुथ्याः । प्रथम खण्डय् गुपु व द्वितीय खण्डय् च्यापु यानाः झिंन्हय्‌पु काव्य दुथ्याः । थुकी दुथ्याःपिं कविपिं व कविता क्वय् न्ह्यथनाकथं दु । –

सिद्धिचरण श्रेष्ठ – राष्ट्रीय गान, वर्षा, गंगु खुसी ।

पुर्णबहादुर नेवाः – धर्मया मर्म ।

फत्तेबहादुर सिंह – स्वां व कं, स्त्री शिक्षा, सफलताया नियम, प्रभाति (ब्यहां चुलि), बांमलागु चाल ।

श्रीनिवास मल्ल – सुदामा चरित्र ।

सिद्धिदास अमात्य – काल चक्र ।

योगवीर सिंह – किर्तियात, जिगु मनया उदगार (अशान्त हृदय) नामं ।

वैकुण्ठप्रसाद लाकौल – ह्वय्‌त्यंगु स्वांयात, विनय (तारा) नामं ।

हरिकृष्ण – नेपालभाषा साहित्य ।

धम्र्म आदित्य धम्र्माचार्य – जन्मभूमि नेपाल ।

सुप्रभात – रत्न ।

शुभ दिन प्रकाश – कीर्ति ।

फत्तेबहादुर सिंहं नेपाली विहार सफू राणाशासनया निरंकुशता चरम स्थितिइ थ्यनाच्वंगु इलय् अति साहस यानाः पिकयादीगु खः । थथे नेपालय् राणाशासनया निरंकुशताया चरम परिस्थितिइ नं नेपाली विहार सम्पादन यानाः पिकायेगु धयागु सरासर तत्कालीन शासकपिंत छगू कथं हाथ्या बीगु खः । झिंछम्ह कविपिनिगु झिंन्हय्‌पु कविताया संग्रह नेपाली विहार सफूया सम्पादक फत्तेबहादुर सिंहं सफू पिकाःगु द्वपनय् सर्वश्वहरणया नापं जन्मकाःछिं कैदया सजाय फयेमाल धाःसा थुकी कविता दुथ्याःपिं कविपिं –सिद्धिचरण श्रेष्ठ, योगवीर सिंहपिंत नं जेलय् स्वथनेगु यात । थथे सफू पिकायेगु जोश ल्याय्‌म्हम्ह फत्तेवहादुर सिंहयात छखे तत्कालिन जागरुक युवातय्‌गु भूमिगत राणाविरोधी गतिविधिया प्रभावस्वरुप वःगु खःसा मेखेर मांभाय्‌या सेवा यायेगु नं मांयाःगु सेवा यायेगु बराबर खः धकाः फत्तेबहादुरयात सान्त्वना ब्यूम्ह (मां मदुथाय् बिचाः वःम्ह) फत्तेबहादुरया पाजुबाज्या सिद्धिदास महाजुया हःपालं नं खः मधासें मगाः । थ्व खँ फत्तेबहादुर सिंहं थःगु नेपाली विहार सफूया भूमिकाय् न्ह्यथनादीगु दु । महाकवि सिद्धिदासया सल्लाह कथं हे फत्तेबहादुर सिंहं थ्व सफू भारतया बेतियाय् वनाः १००० प्रति छापे याकाः हयादीगु खः, तर न्यासःगूति पिहांवने धुंकाः तत्कालिन सरकारं जफत यानाबिल । लिपा हानं प्रजातन्त्र पश्चात् ने.सं १०९६ य् थ्व सफूया मेगु संस्करण पिकायेगु ज्या जुल ।

जुजु श्रीनिवास मल्लया प्राचीन काव्यंनिसें माध्यमिक कालया कविपिं सिद्धिदास महाजु, योगवीर सिंह, धर्मादित्य धर्माचार्यया कविता नापं नेपालभाषा काव्य साहित्यय् स्वच्छन्दवादया शुरुवाट यानादीम्ह वैकुण्ठप्रसाद लाकौल व सिद्धिचरण श्रेष्ठया कविता दुथ्याःगु थ्व सफू तत्कालीन ईया निंतिं छगू महत्वपूर्ण व तःजिगु सफू ला जु हे जुल, उकिया नापनापं थ्व नेपाली विहार कविता संग्रहलं माध्यमिककाल व प्रारम्भिक आधुनककालया काव्यया सेतु कथं ज्या याःगु दु । छखे भाषानुराग, उपदेशात्मक प्रवृत्ति थेंज्याःगु माध्यमिककालिन काव्य विशिष्टता दुगु काव्य दुथ्यानाच्वंगु दुसा मेखेर स्वतन्त्र विषय चयन, कल्पनाशीलता सौन्दर्यया उपासना आदि थें ज्याःगु प्रारम्भिक आधुनिककालया स्वच्छन्दवादी कविता नं लानाच्वंगु दु ।

थ्व सफुलिइ दुथ्याःगु कविता गुलि महत्वपूर्ण जू अझ व स्वयाः नं थ्व सफूया भूमिका महत्वपूर्ण जू । नेपाली विहार सफूया भूमिकाय् केवल सफू सम्पादन यानादीम्ह फत्तेबहादुरया भाषिक सजगता, मातृभाषा अनुराग जक ल्यहेँपुंयाच्वंगु मखु भूमिकाया रुपय् फत्तेबहादुरं नेपालभाषाया गद्ययात स्वतस्फूर्त रुपं गुगु वेग, स्वच्छन्दता बिल थ्व स्वयाः न्ह्यः थज्याःगु गद्य नेपालभाषाय् पिदंगु मदुनि । थ्व हे कथं नेपालभाषाया गद्यय् नं स्वचछन्दवाद थ्व हे सफुलिइ छ्यलातःगु गद्यं न्ह्याकूगु दु ।

नेवाः नेपालभाषाया छम्ह अध्ययनशील व्यक्तित्व रेवती रमणानन्द श्रेष्ठं च्वादीगु नेवाः जाति, भाषा, लिपि, संस्वृति, राष्ट्रिय व्यक्तित्व समबन्धी च्वयातःगु निबन्ध सफू खः । ने.सं ११२१ य् साहित्यया मूलुखा पाखें पिहांवःगु थ्व सफुलिं नेवाः जातिया बारे सीकेत अध्ययन, अनुसन्धान याइपिंत ग्वाहालि जुइ । थुकी झिंछपु च्वखँ दुथ्याःगु दु ।